Helbestên Fuzûlî yên ‘Kurdî’

Helbestên Fuzûlî yên bi kurdî derketine holê. Helbestên winda ji aliyê helbestvan Selîm Temo ve bi alfabeya latînî hatine wergerandin.

Cemal Sureya ger bi têra xwe bijiya dê “Beng û Bâde”ya Fuzûlî wergerandibû tirkiya îroyîn. “Ev helbesta dirêj wê bibe hembêzkirina Kurd û Tirkan” û Fuzûlî wekî sembola “biratiyê” nirxand. Lê çima ew ne helbestvanekî din e? Di gelek pirtûk û gotaran de tê gotin ku Fuzûlî kurd e û helbestên wî bi kurdî nivîsandine, heta ku nebêje “va ev in”. Ez meraq dikim gelo Cemal Sureya bi vê yekê dizanibû? Ma wî ev helbest wek helbestvanekî ku edebiyata kevn nas dikir dîtibû?

Helbet xwedîderketina li helbestvanekî mezin ê wek Fuzûlî her çendî bingeheke wê ya madî tune be jî watedar e. Lê gelo çima em “şaya”yê cidî negirin, dema ku dîroka turkolojiyê ya ku bi nijadperestiya pîspaye tije ye, her tiştê kurdan û zimanê kurdî vedihewîne? Bi tedbîr, bê guman. Ez ê wekî mînakek hişyariyê du tiştan bînim ziman:

1. Bi salan dihat gotin ku helbestên Nef’î yên bi kurdî hene. Di nava kesên ku vê gotinê de namzedê berê yê serokomariyê û niha parlamenterê MHPê Ekmeleddîn Îhsanoglu jî heye. ( http://www.dha.com.tr/kurtce-egitime-taraftarim_725057.html )

JI TEHSIN ÎBRAHÎM DOSKÎ KOPIYÊN YEKEMÎN

Wêneyê temsîlî ya Fuzulî

Paşê, Tehsîn Îbrahîm Doskî, zanayekî kedkar ê Başûrê Kurdistanê, nusxeyek dît û çap kir. Ev nivîs ne aîdî Nef’î yê naskirî ye, lê yê Nefayî ye ku bi tirkî, farisî, goranî û soranî helbest nivîsandine. Navekî nenas bû. Pir baş bû. Ramanek ji bo romanê: Xortekî ji Siwêregê, ku di salên 1960î de mecbûr mabû bigota “Ne kurd ne jî kurdî heye” û doktoraya wêjeya kevnar a tirkî girtibû, li nivîsa Nefayî ya ku difikire Nef e, dibîne, di pirtûkxaneya destnivîsên wê demê de. Ew ji tirsa zer dibe. Amûrek teknolojîk tune ku wê kopî bike! Û heger kopî bike, dê çawa ji dewletê veşêre? Xortê me bi çokên westiyayî ji pirtûkxaneyê derdikeve. Rojekê kurdekî siyasî dibêje min helbestên Nef’î yên bi kurdî dîtine û ev xeber belav dibe! Helbet ev nayê wê wateyê ku Nef’î ne xwediyê helbestên kurdî ye.

DESTXISTINÊN KU JI DEWLETÊ TÊN VEŞARTIN

2. Di Pirtûkxaneya Netewî ya Enqerê de dîwaneke Melayê Cizîrî heye, lê bergê wê “Leylî vü Mecnûn” a Fuzulî ye. Nêrînek din ji bo romanek din: (Dibe ku) Huseyîn Vasıf Çinar, bi eslê xwe Bedirxanî, ku di dema qedexekirina kurdî de yek ji wezîrên perwerdehiya neteweyî bû, dema ku hemû destnivîs dihatin nivîsandin, hewcedarî dît ku dîwana di destê xwe de veşêre. Ji aliyê dewletê ve hatiye berhevkirin û nehiştiye ku were tinekirin. Di bergê “Leyli vü Mecnûn”ê de veşart û teslîmî wê kir. Ji bilî vê, ev nusxe ne kopiyek wisa ye. Xalnivîsa Teyar Paşayê Amedî bi xwe, tenê mînaka naskirî ye (Min berê nusxeyek jê kopî kir, divê serokên pirtûkxaneya navborî wê nusxeyê hema bibînin û neşewitînin!). Dibe ku yekî ew nivîs dîtibe, bifikire ku Fuzûlî helbestên bi kurdî nivîsandiye!

AZERÎ, KURD TÊ NASIN

Gelek nivîs hene ku Fuzûlî ku di sala 1483an de ji dayik bûye, azerî û ji ber vê yekê jî tirk dihesibînin. Çend tişt jî tê ji bîr kirin. Di navbera zimanê azerî yê kevn ku zimanekî îranî ye û bi zimanê kurdî re têkiliyeke nêzîk heye, ew zimanên girêdayî hev in. Di van her du zimanan de hem “ez” û hem jî “min” hene. Diguhere “ez”ê û dibe “pûxt”, asîmîlasyoneke zimanî pêk tê. “Azer” (agir) di kurdî de wek “adir-agir” (zazakî-kurmancî) dijî. Her du civak bi hev ve girêdayî ne, lê azerî di encama asîmîlasyonê de êdî bûye zimanê “tirkî”. Loma jî ne ecêb e ku Fuzûlî bi kurdî biaxive û binivîse, çi azerî be, çi kurd be. Di hemû çavkaniyên girêdayî qadê de tê gotin ku wî bi erebî, farisî û tirkî helbest nivîsandine. Ka Kurdî ?

Di lêkolînên li ser dîroka nivîskî ya edebiyata kurdî de, bi giştî behsa metnên goranî yên sedsala 9an û paşê tê kirin. Ev metn an di sedsala 19an de hatine nivîsandin an jî rûpelên berê wek “defter/tazkire” hatine rêzkirin. Mîna “Kaşkulî Şîr’î Goranî Kurdî/Antolojiya Helbesta Kurdî ya Goranî” ya AM Mardoukhi (1739-1797) ku di sala 1998 de li Londonê ji aliyê Enwer Sultanî ve hatiye çapkirin.

Hema bêje hemû helbestên ku hatine behskirin bi şêweya “helbesta gelêrî” ne. Lê ji aliyê edebiyata “klasîk/dîvan” ve, metna herî kevn a ku tê zanîn, mesnewîyeke sofîst e ku di sedsala 14an de ji aliyê Mele Perîşan ve hatiye nivîsandin, wek ku Kemal Fuad di pirtûka xwe ya bi navê “Kurdische Handschriften” a sala 1970 de dibêje. Lê kevintirîn navê ku em ji bo helbesta klasîk a Kurmancî dizanin Elî Herîrî ye.

DÎWANA WINDA

Pirtûka navborî ya Kalîmullah Tewahodî Kanîmal

Şeref-Xan di “Şerefname” ya xwe ya di sala 1597an de dibêje ku Mîr Yaqûbê Zerqî jî xwediyê dîwaneke kurdî ye. Ew dîwana hîn jî nehatiye dîtin. Lê eger em qebûl bikin ku Herîrî û Zerqî di salên 1500î de jiyaye, divê em bibînin ku temenê wan jî wek Fuzulî ye. Bi rastî, ger ew çavkanî û dubendên kurdî yên ku min li jêr jimartin rast bin, belkî em neçar bin ku navê Fuzûlî kevintirîn navê helbesta Kurmancî ya Klasîk – ji bo niha – bihesibînin!

Helbet Fuzûlî bi kurdî nivîsîbe jî, ev nayê wê wateyê ku ew kurd e. Ez li vir naxwazim kurdbûna Fuzûlî îspat bikim. Ya ku zêdetir bala min dikişîne ew e ku navên fosîlan ên Tirkolojiyê bi rûpelan dibêjin ku Fuzûlî ne kurd e. Ev tişt min gumanbar dike. Tiştekî vedişêrin!

Em dikarin behsa nav û nîvan bikin ku ji tirkî hatine û bi kurdî helbest nivîsandine, nîvê wan jî Elîyê Galîpolî ye (1541-1600). Di mulemmayeke ku bi 10 zimanan hatiye nivîsandin de rêzeke Kurdî (Kurmancî) jî heye: “Mirovê Kurd wê bi qefle îrad bike / Dekojim te tu bizanî dirûvê min tu biyar.” Navê yekane Îbrahîm Halîl Soğukoğlu (1901-1952) ye. Di dîwana wî de 6 helbestên kurdî hene, lê ew ji helbestvanekî zêdetir wek îstixbaratvan tê naskirin. Ez ê nekevim vê meseleya pir tevlihev. Hin ji qunciknivîsên bi baweriyeke konsantre, dema ku mijar li Rojava ji ser riya wan derket, tenê carekê bêjim “modela Soğukoğlu” ya ku berê hatibû ceribandin û xebitandin, pêşniyar kirin!

 JI BO HELBESTÊN KURD ÎSTÎSNAYA FUZULÎ

Di serdema klasîk de, helbestvanên Osmanî/Tirk û Kurd hema hema hevdu helbestvan nahesibînin; Nazir bû, tehmîst nanivîsin. Lê ji bo helbestvanên kurd Fuzûlî îstisnayek e. Wek mînak helbesteke Pertew Begê Hekarî (1777-1841) rasterast wergera helbesteke Fuzûlî ye. Werin em bi baldarî li dubendiyên pêşîn ên gotara Abdurrahman Adak binêrin: “Menüm tek hîç kim zâr ü perîşân olmasun yâ Rab / Esîr-i derd-i ışk u dâğ-ı hicrân olmasun yâ Rab” (Fuzûlî).  “Wekî min qet kesek jar û perîşan her nebit ya Reb / Esîr û derd(i)darê daxê hicran her nebit ya Reb” (Pertew Beg). Îcar eleqeya helbestvanên kurd ma li hember wî tenê ji bo helbestê wî ne? Her wiha Pertew Beg Sunî û Fuzûlî jî Şîe ye.

Nizanim hûn dizanin, li parêzgeha Xorasana Bakûrê Îranê nifûsa kurdên elewî-şîe nêzîkî 2 milyon kes hene. Koka wan Meletî, Sêwas, Dêrsim, Erzirom, Ahlat û hwd ne. Ev jimara dirêj e û di kitêba me ya bi navê “Kurdên Xorasanê: Dîrok-Edebiyat” de, ku wê di demek nêzîk de bê çapkirin,(edîtor: hat çapkirin) dê agahiyên berfireh hebin. Heya niha ez vê yekê bibêjim: Di vê civatê de serokekî çandî yê bi navê Kelîmullah Tewahodî Kanîmal heye. Di pirtûka xwe ya 6 cildî de mal mal, eşîr eşîr behsa koçbûna Kurdan ji herêmên navborî bo Xorasanê di sedsalên 16 û 17an de dike. Dema em çûn ber deriyê mala wî, ku cureyekî muzexaneya etnografiyê ye li gundê Kanîmal, wî pirtûkeke xwe diyarî kir, ku ez ê jê agahiyan bidim. Em dîsa vegerin li ser meseleya Fuzulî.

HELBESTÊN FUZULÎ YÊN RUXANDIN/TUNE KIRIN

 Mala Kanîmal, 2015.

Di pirtûka Farisî ya nivîskar a bi navê “Hezâr ve Yek Şeb, Kurmancî, Xorâsân, Felsefe-i Şi’r ve Musîqî-i Kurmancî” de, destnivîseke ku Elî Rehmeti Qurdanlu li gundê Elîabad ê Bocnûrdê, paytexta dewleta navborî, hatiye dîtin, tê behs kirin. (Elî Axabeg di heman demê de kesekî çandî yê hêja ye ku rêveberiya nifûsa parêzgehê bi rê ve dibe). Kanîmal diyar dike ku Fuzûlî bi çar zimanan helbest nivîsandine, wek Ehmedê Xanî û helbestvanê mezin Cafer Qulî Zengelî ji Xorasanê. Li gorî wî helbestên Fuzûlî yên bi kurdî hatine tunekirin. Her wiha gelek dîroknasên edebiyatê behsa kurdbûna wî nakin. Lê A. E. Krimsky dinivîse ku ew ji eşîreke kurd a Azerbaycanê ye. Kanîmal destnîşan dike ku Bavê Merdox jî agahiyên bi vî rengî radigihîne.

Li gorî nivîskar, nusxeya ku wî wergirtiye, ji ber kopîkirina dubare (bi destan kopyakirin) nexwendiye. Nusxeya navborî bi pênûsa frensî û murekeba reş hatiye nivîsandin. Ji 489 dubendiyan pêk tê. Ji wan 320 Tirkî û 162 Kurdî (Kurmancî) ne. Nivîskar diyar nake ku 7 dubendiyên mayî bi kîjan zimanî hatine nivîsandin. Ji 160 duçikên ewil ên nusxeyê ku hemû sernav bi farisî ne, 149 bi kurdî û 11 jî bi tirkî ne. Li gorî nivîskar, ev rewş dihêle ku di nusxeya yekem de behsa zêdetir dubendiyên kurdî bê kirin. Ji ber ku katiban (ku nusxeya ji nû ve nivîsandine), ku heşt herfên cuda yên kurdî nizanin, guh nedane zimanê kurdî û ji ber ku dijwar bû, dubendiyên farisî û tirkî kopî kirin. Her çendî ne îddîayeke xurt be jî, nivîskar wisa dibêje.

Em werin ser dubendiyên(beyît) kurdî. Dema ku em li van dubendiyên kurdî dinêrin, tê dîtin ku nêzîkî zaravayê kurmanciya behdînî ne. Ergatîvî û cudabûna nêr-jin, ku di kurdiya xorasanê de aloztir bûye, balê dikişîne. Ev yek nîşan dide ku ew ne wergereke kurmanciya Xorasanê ye. Lê peyvên “gep” (axaftin) û “se/sa” (ji bo, wek, ji ber ku) dibe ku “werger”ek kurmanciya xorasanê be.

Xaleke din a balê ev e ku Kanîmal nusxe bi alfabeya erebî ya ku li soranî hatiye adaptekirin nivîsandiye û hin biwêj jî nêzîkî zaravayê Xorasanê kiriye û nusxeya wê jî derbasî tîpên çapkirî kiriye. Bo nimûne paşgira “li” dibe “le” û “ji” dibe “je”. Nivîsa ku behsa wê tê kirin, mesnewiya Leyla û Mecnûnê ya tirkî-kurdî ye. Ez hinek jê werdigerînim alfabeya latînî li jêr. Li hinek deveran dubendiyên kurdî û tirkî li pey hev tên.

Ez sernavên farisî nagirim (Ez spasiya Siyaveş Azerî û Adnan Oktay dikim ji bo alîkariya wan a di nivîsa farisî de) .

Ev dubendî ji rûpelên 153 û 154 yên pirtûka navborî hatine girtin. Her wiha yek ji wan dubendiyên ku me li vir girtiye di nusxeyek ku li Tirkiyeyê hatiye çapkirin de wiha xuya dike: “Helbet oda ku ketiye canê/Axiriya dinyayê Şeytan e.” Di nusxeya tirkî de bi “cudahiyên nusxeyê” hene; Min hejmarên wan nîşanî we da. Di kurdî de hin problemên metre hene, min çareserî ji kesên ku baş dizanin re hişt.

Yanî ev helbestvan teqez Fuzûlî ye. Di metnê de dubendiyên kurdî ne derkêlek in. Ev yek delîleke xurt e ku yê ku dubendên kurdî nivîsandiye Fuzûlî ye. Li gel van hemûyan jî, bi hişyariyekê, ez dixwazim ku ev metn bên dîtin û nîqaşkirin. Dibe ku rojekê kesek bixwaze dîsa “Beng ü Bâde”yê bîne bîra xwe , dengê Fuzûlî yê mezin ku serî li ber desthilatdariyê netewand, di herdu zimanan de deng veda, her kes azadiya xwe biceribîne û bi gotina Adnan Oktay, “Rêkeftineke bi bedew Fuzûlî di helbesta Kurdî de cih bigire.”

MÎNAK  LÊNÊN FUZULÎ JI KURDÎ – TIRK LEYLI VÛ MECNÛN 

 Rûpelên destnivîsa Leylî û Mecnûn a Kurdî-Tirkî ya Fuzûlî.

Ellah tu bike le min şefeqet

Ez bikem goftarê wî rewayet

Leylî ku le me kiteb guzer kir

Eşqî hewes le wê … şerer (nayê xwendin)

Ew herdu le hev kirin nizare

Yekî çû Qemer, yekî çû Zohre

Eşqî dilê wan le wan eser kir

Dûrî felekê le wan xeber kir

Elbetde bir od düşende câna

Yanup dutuşur çeker zebâna (869)

Dilden dile düşdi bu fesâne

Fâş oldı bu mâcerâ cehâne (643)

Bir saf kız oturdı biri oğlan

Cem’ oldı behiştde hûr u gılman (560)

Kız nergiz-i mest ile füsûnsâz

Oğlane satende işve vü nâz (562)

Ol kızlar içinde bir perîzâd

Kız ile muhabbet itdi bünyâd (564)

Kays oni görüb helak buldı

… (nayê xwendin) O gussa vü derdnâk oldı (581)

Sernivîsê Farisî

Ew çere gepe dikir wekî tîr

Me do hod bîst ji felanî

Eşq li te bûye nûcewanî

Baqî te debînî, te dekojî

Xûynî te mîna piling dimijî

Wekî me negot li me weha kî

Dostan li me, duşmenan tu şa kî

Rehmet li te bî, te kar rind kir

Ferhad û Şîrîn karê te nekir

Baqî te debînî çunke naga

Serê te debirrî (ew) bê şekwa

Tu ar (û ?) namûsê xe nizanî

Tu be qiçik î û ne xizan î

Bişîn qedemî xe tu, mere der

Wellah ku debî, cuda je te ser

(Se çi rehm nakî li) dê xe ye pîr

Min xeyrî te kes tunîne desgîr

 

Nivîskar: Selîm Temo

Çavkanî: gazeteduvar.com 

Wergera ji tirkî: Firat Bawerî