Folklor û Hafize

Folklor têgehek e ku tevahiya hêmanên çandî yên civakê yên wekî kevneşopî, urf, bawerî, adet, muzîk, dans, hunerên destan û vegotina devkî îfade dike. Folklor mîraseke çandî ye ku bi kevneşopiya devkî nifş bi nifş tê veguhestin û di bîra kolektîf a civakê de cih digire.
Berhemên folklorî bi ronîkirina dîrok, nirx, bawerî, kevneşopî û adetên civakê, alîkariya parastina bîranîna çandî dikin.

Bîr, şiyana bîranîna bûyer, agahî û serpêhatiyên berê ye. Bîr dikare bi du aliyan were vekolîn kirin: bîra takekesî û bîra çandî. Bîra takekesî ew e ku mirov serpêhatiyên xwe yên kesane bi bîr bîne. Bîra çandî ew e ku mirov rabirdûyên xwe û çanda civaka xwe bi bîr bîne.

Maurice Halbwachs di pirtûka xwe ya bi navê “Çarçoveyên Bîrê yên Civakî” de dibêje ku, bîr ne pêvajoyeke takekesî ye, lê pêvajoyeke civakî ye. Li gorî Halbwachsî, bîra me li gorî komên civakî yên ku em tê de dijîn pêk tê. Halbwachs dibêje ku folklor di civakbûna bîrê de roleke girîng dilîze.

Folklor û bîranîn du têgeh in ku hevdu temam dikin. Folklor yek ji hêmanên ku hafizeya çandî ya civakê pêk tîne. Berhemên folklorê dîrok, nirx, bawerî, urf û adetên civakê nîşan dide. Ji ber vê yekê, folklor beşek girîng a bîra çandî ye. Em dikarin têkiliya di navbera folklor û bîranînê de wiha bi kurtasî bînin ziman: Folklor di parastin û gihandina bîra çandî de roleke girîng dilîze. Ji bo nîşankirina têkiliya di navbera folklor û bîranînê de, berhemên folklorî yên civakekê wek muzîka gelêrî, dîlanên gelerî, lîstikên gelêrî, helbestên gelêrî, çîrokên gelêrî, efsaneyên gelêrî hêmanên ku hafizeya çandî ya wê civakê pêk tînin in. Mînak muzîka gelêrî ya civakekê dîrok, çand û şêwaza jiyana wê civakê nîşan dide. Dîlanên gelêrî kevneşopî û baweriyên wê civakê nîşan dide. Helbesta gelêrî hest û ramanên wê civakê radixe ber çavan. Çîrokên gelêrî xeyal û çanda wê civakê nîşan dide. Efsaneyên gelêrî dîrok û mîtolojiya wê civakê nîşan dide. Folklor û bîranîn di parastina nasname û nirxên çandî yên civakan de roleke girîng dilîze. Berhemên folklorî bi veguhestina dîrok, nirx û kevneşopiyên civakan ji nifşên pêşerojê re dibe alîkar ku bîranîna çandî were parastin.

Li gorî Halbwachs, bîra me li gorî komên civakî yên ku em tê de dijîn pêk tê. Bîra kesane beşek ji hafizeya kolektîf a van koman e. Ji ber vê yekê, ji bo fêhmkirina hafizeya ferdekî, divê em hafizeya komên civakî yên ku tê de dijîn jî fêm bikin. Halbwachs dibêje ku folklor di civakbûna bîrê de roleke girîng dilîze.

Sema Demir di gotara xwe têkiliya di navbera folklor û bîranînê de wisa rave dike:
“Folklor hêmaneke girîng e ku hafizeya çandî ya civakê pêk tîne.Berhemên folklorê bi ronîkirina dîrok, nirx, bawerî, kevneşopî û adetên civakekê, alîkariya parastina hafizeya çandî dikin.” (Sema Demir, “Folklore and Hafize”, Folklora Neteweyî, 2023)

Heman şiklî Ali Atun jî di pirtûka xwe bal dikşîne li ser giringiya folklor hafizayê:
“Folklor mîrateyeke girîng a çandî ye ku dîrok, nasname, çand û nirxên civakê nîşan dide. Berhemên folklorê hêmanên girîng in ku hafizeya çandî ya civakê pêk tînin.” (Ali Artun, “Bîreya Çandî: Di Çandên Bilind ên Kevin de Nivîsîn, Bîranîn û Nasnameya Siyasî”, Stenbol: Weşanên Ayrıntı, 2001)
“Folklor mîraseke çandî ye ku hafizeya çandî ya civakê pêk tîne û nifş bi nifş tê veguhestin.Berhemên folklorê dîrok, nirx, bawerî, kevneşopî û adetên civakekê nîşan didin.” (Arbnora Dushi, “Bîra Folklorê û Pratîka”, Tîrana: Koha Ditore, 2022)

Di van gotaran de em dibînin ku mînakên girîng ên ku piştgiriya teoriya Maurice Halbwachsî dikin hene. Berhemên folklorê dîrok, nirx, bawerî, kevneşopî û adetên civakê nîşan dide û rê dide ku endamên civakê ku rabirdû û nasnameyeke hevpar parve bikin. Ji ber vê yekê folklor di civakbûna bîrê de roleke girîng dilîze.

Mijarên sereke yên ku di pirtûka Halbwachs de derbas dibin ev in:

Çarçoveya Civakî û Bîr: Halbwachs rave dike ku bîranînên kesan di çarçoveya civakî de çêdibin. Bîranînên kesane bi kom û têkiliyên civakî ve girêdayî ne.

Kom û Bîranînên Civakî: Bîr ne takekesî ye, berevajî, têkilî û danûstendinên di nav koma civakî de bîrê çêdike. Komên civakî bîranînên kesan organîze dikin û watedar dikin.

Bîr û Wêne: Halbwachs diyar dike ku bîr, bi wêne û temsîlan çêdibe. Wêneyên civakî bandorê li têgihîştina kesan a li ser rabirdûya wan dike û ev wêne dibin beşek ji bîra civakî. Bi tevayî, pirtûk çarçoveyek teorîkî peyda dike ji bo têgihîştina ka bîranînên kesan çawa di çarçoveyên civakî de têne organîze kirin û bandorên çarçoweya civakî çawa li ser bîrê çêdibe.

Folklor hêmanek girîng e ku hafizeya çandî ya civakê çêdike û berhemên folklorî dîrok, nirx, bawerî, kevneşopî û adetên civakê nîşan didin. Em dikarin weke mînak, çîrokên gelêrî, stranên gelerî, dîlanên gelerî bidin.

Çîrokên gelêrî: Çîrokên gelêrî nirx û baweriyên civakê nîşan dide. Wek mînak, di çîrokekê de têkoşîna di navbera başî û xerabiyê de dibe ku kodên exlaqî yên civakê nîşan bide.

Stranên gelêrî: Stranên gelêrî dîrok û çanda civakekê nîşan dide. Mînakî, dîmenek şer di stranekê de dibe ku dîroka şer a civakê nîşan bide.

Dîlanên gelerî: Dîlanên gelêrî edet û adetên civakê nîşan didin. Wek mînak, cil û berg û tevgerên di dîlanê de dikarin nasnameya çandî ya civakê nîşan bidin.

Ev mînak nîşan didin ku berhemên folklorî di civakbûna bîrê de rolek girîng dileyizin. Berhemên folklorê piştgirî didin ku bîr pêvajoyek civakî ye, ne pêvajoyek takekesî ye, ji ber ku endamên civakê dikarin dîrok û nasnameyek hevpar parve bikin.

Referans:

Arbnora Dushi, “Bîra Folklorê û Pratîka”, Tîrana: Koha Ditore, 2022

Ali Artun, “Bîreya Çandî: Di Çandên Bilind ên Kevin de Nivîsîn, Bîranîn û Nasnameya Siyasî”, Stenbol: Weşanên Ayrıntı, 2001

Sema Demir, “Folklore and Hafize”, Folklora Neteweyî, 2023

Maurice Halbwachs, “Hafızanın Toplumsal Çerçeveleri” Enqere, Weşanên Heretik, 2016

Amedekar: Recep Îçen