ÇandName Li pey şopa bav û kalan…
LI GORÎ POETICSA ARÎSTOTALES ANALÎZA TRAJEDIYA MEMÊ Û EYŞÊ
Bozkır, N. (2023). Li Gorî Poeticsa Arîstotales Analîza Trajediya Memê û Eyşê The Journal of Mesopotamian Studies, 8 (2), ss. …-…, DOI: 10.35859/jms.2023.1320377.
Nuh BOZKIR
Xwendekarê Lîsansa Bilind, Zanîngeha Mardin Artukluyê, Beşa Ziman û Çanda Kurdî, nuhbozkur7@gmail.com, Orcid: 0000-0002-0178-2812.
KURTE
Trajedî wekî cureyeke vegotinê ya dramayê, bûyerên biêş, xemgîn û felaketên tên serê kesayetên qehreman (heroic) destnîşan dike. Her wiha ev peyva wêjeyî ji bo bûyerên erjeng yên jiyana rastî jî tê bikaranîn. Ji xwe li gorî yek ji taybetmendiyên trajediyê divê leheng an jî bûyer di jiyana rastî de jî bikaribe bê dîtîn. Her wiha ev cureye vegotinê dikare bibe mijara hikaye, destan, efsane û mîtan jî. Ji ber vê jî dibe ku taybetmendiyên rêzebûyerê, karakter û şêweya ravekirina mijaran ji hev cuda be. Arîstotales jî dema di berhema xwe ya Poeticsê prensîbên trajediyê dinivise, li ser Odipûs a Sofokles hîmên xwe datîne. Di edebiyata kurdî de Memê û Eyşê jî wek mînakek dikare bê dayîn. Trajediya Memê û Eyşê jî digel ku trajediyeke ne zêde berbelav e, ji aliyê çend taybetmendiyên xwe ve ji trajediyên din vediqete. Taybetiyeke vê trajediyê ew e ku berovajiyê trajediyên cîhanê ya bi vî rengî ne bav, lê dê kurê xwe dikuje. Ev berhema trajîk ku di eslê xwe de hikayeyeke gelerî ye ji aliyê hin nivîskaran ve wekî piyes jî hatiye adaptekirin û her çiqasî di van piyesan de derbarê ravekirina rewşa polîtîk û civakî ya serdemê cudahî hebin jî, li ser navê lehengê trajîk Mem û dawiya trajîk a vegotinê lihevhatinek heye. Di dawiyê de ev hikayeyeke trajîk ê gelerî ye û xwedî adaptasyonên piyesan e, ev jî vê ji bo lêkolînên zanistî gûncavtir dike. Em dibînin ku taybetmendiyên ku Arîstotales di pirtûka xwe ya bi navê Poeticsê de ji bo rêzebûyer û lehengên trajedîk destnîşan kiriye, di trajediya Memê û Eyşê de jî bi gelemperî hene. Lêbelê ji ber ku her rêzebûyer bi xwe re kodên çandî jî dihewîne sedîsed hevgirtinek jî tune ye. Her wiha ji ber ku têkildar e, bandora trajediyê ya li ser derûniya kesan jî wek mijareke sereke di gotarê de cih girtiye.
Peyvên sereke: Wêjeya Kurdî, Memê û Eyşê, trajedî, taybetmendiyên trajediyê, derûnî.
According to Poetics of Aristotle Analysis On Tragedy of Memê and Eyşê
ABSTRACT
Tragedy as a genre of dramatic expression, indicates a painful, sad, and disastrous event that happened to heroic characters. Likewise, that literary word is used for painful events which happen in daily life. According to one of the features of tragedy, a hero or event has to be seen in daily life. This genre, however, can be a subject of folk romance, epic, legend, and myths. Because of that, the features of the story, character, and way of telling the subjects may differ from each other. When Aristotle was writing the principles of tragedy in his work Poetics, he also established his basic idea on Oedipus of Sophocles. Memê û Eyşê can be considered as an example from Kurdish literature. Despite the tragedy of Memê and Eyşê is not very spread it differs from other tragic stories with its few features. One of the features of this tragic folk romance that is opposite to other similar tragedies of the world is that not the father but the mother kills his son. This tragic work, which was originally a folk story, has been adapted as a play by some authors, and although there are differences in the explanation of the political and social situation of the period in these plays, there is a consensus on the name of the tragic hero Mem and the tragic end of the story. Eventually, it is a tragic folk romance that has play adaptations and this makes it suitable for scholarly works. We see that the characteristics that Aristotle has shown in his book Poetics for tragic events and heroes are also present in the tragedies of Memê and Eyşê. However, we must add that since each event contains cultural codes, there is no complete consistency. Because it is relevant, the impact of the tragedy on the psyche of the people is also included as a main topic in the article.
Keywords: Kurdish literature, Memê and Eyşê, tragedy, feature of tragedy, Psychology.
Aristotales’in Poetics’ine Göre Memê ve Eyşê Trajedisi Üzerine Bir Analiz
ÖZ
Bir dramatik anlatım türü olarak trajedi, karakterlerin başına gelen acı verici, üzücü ve felaket olaylarını ifade eder. Aynı şekilde bu edebî kelime, günlük hayatta meydana gelen acı verici olaylar için de kullanılmaktadır. Zaten trajedinin bir özelliğine de kahraman veya olayın günlük yaşamda görülebilmesidir. Aynı şekilde bu anlatım türü hikaye, destan ve mitlerin konusu da olabilmektedir. Bundan dolayı hikayenin özellikleri, karakterleri ve konuların anlatım biçimleri farklı olabilir. Aristoteles, Poetics adlı eserinde trajedinin ilkelerini yazarken, temel düşüncesini Sofokles‘in Oedipus‘u üzerine kurmuştur. Kürt edebiyatında da Memê û Eyşê trajedi örneği olarak verilebilir. Memê ve Eyşê trajedisi çok yaygın olmamakla birlikte birkaç özelliği ile diğer trajedilerden ayrılır. Bu trajik halk hikayesinin özelliği, dünyadaki diğer benzer trajedilerin aksine, oğulu babanın değil annenin öldürmesidir. Aslen bir halk hikâyesi olan bu trajik eser, bazı yazarlar tarafından oyun olarak uyarlanmış ve bu oyunlarda dönemin siyasi ve sosyal durumunun anlatılmasında farklılıklar olsa da trajik kahramanın adı Mem ve hikayenin trajik sonu konusunda fikir birliği bulunmaktadır. Sonuç olarak piyes uyarlamaları olan bir anonim halk hikayesi ve bu onun bilimsel çalışmalara konu olmasını daha uygun hale getirmektedir. Aristoteles‘in Poetika adlı eserinde trajik hikâye ve karakter için belirttiği özelliklerin genel olarak Memê û Eyşê trajedisinde de var olduklarnı görmekteyiz. Bununla birlikte, her olay kültürel kodlar içerdiğinden yüzde yüzlük tutarlılık olmadığını da belirtmek gerekmektedir. Ayrıca konu ile ilgili olduğu için trajedinin insan ruhuna etkisi de makalede ana konu olarak yer almaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kürt edebiyatı, Memê ve Eyşê, trajedi, trajedinin özelliği, Psikoloji.
Extend Abstract
Tragedy as a type of dramatic expression, indicates a painful, sad, and disastrous event that happened to heroic characters. Likewise, that literary word is used for painful events which happen in daily life. According to one of the features of tragedy, a hero or event must be able to be seen in daily life. At the same time, tragedies have social functions on people’s psychology. Likewise, stories of epic, legend, and myth of nations contain traditional and cultural codes of nations. Because of this, it may be a feature of story, character, and way of telling the subjects is different. Also, Aristotle wrote principles of tragedy in his work Poetics, in which he established his basic idea on some mythic stories such as Oedipus of Sophocles. Because of this, we can not say Aristotle’s tragic story and character principles completely fit Kurdish tragedies but it is clear that the role of women is very different between Kurdish tragedies and Aristotle’s principles of tragedy. Despite the epic of Memê and Eyşê is not very spread, with a few features separating other tragic stories. One of the features of this tragic epic is that opposite to other similar tragic stories of the world, not a father but the mother kill his son. According to the variant of Memê and Eyşê story which we make analysis on it; Memê and his mother Watê live together alone and Memê married because of his military mission must go, by the way in other variants of the story same way tragic heroes go for war, the military mission is very long about seven years and when he came back he was unrecognizable. He arrived at his home when his mother slept then he introduced himself to his wife Eyşê and entered the home they had a good time until had fell asleep another day when his mother Watê woke up and heard a horse whinny was very happy to have a guest and went to her bride to woke for making preparation breakfast for guest and she sees the bride with an unknown man and for honor of his son kill the man than to warn of her bride she understand that the man who killed with hand of her was her son. Then the story finished with an exposition of the mother to her mistake in the village. Although this folkish tragic story has a lot of variants, such as adaptation plays prepared by some authors, even though matter of these plays contain their situation of political and social periods, they consensus on the name of tragic hero Mem and his tragic end. In the same way role of the woman in every variant of this epic is very important and with this aspect, it is separate from other tragedies in world literature. At the same time role of women that Aristotle indicates as unacceptable bravery exists harmoniously with Kurdish social norms in the epic of Memê and Eyşê. Eventually, it is a folkish tragic story and the play has adaptations that make it available to review. We see that the features of tragic story and character which Aristotle indicate in his book Poetics, Because every folkish story contains cultural codes, did not consent completely however it is at large in consensus. Also, tragedy has psychological effects on people discharging their nervous system and causing catarsis effect. When people hear or watch a tragic story feel well and this effect helps people think about their well-being. Also, we discussed Kurdish tragic stories belief in destiny, and its psychological effects on people. Belief in destiny make people independent from their responsibility in an event and protect people’s psychological well-being in their daily life.
Destpêk
Trajedî wekî cureyeke vegotinê ye ku bûyerên biêş, xemgîn û felaketên bi serê kesayetên qehremanan (heroic) tên destnîşan dike. Ev cure dibe ku bingeha xwe ji vegeranên gelêrî wek hikayeyên gelêrî, destan, efsane û mîtan jî bistîne. Tragedya an jî Trajedî her çiqas peyveke rojane ya ji bo bûyerên katastrofîk[1] bên bikaranîn jî li gorî ansîklopediya Britannicayê; branşeke dramayê ye, bûyerên katastrofîk, bikul e ku tê serê kesayetên leheng(heroic) an jî kesayetên leheng(heroic) sedema vê bûyerê ne. Peyva trajediyê ji Yewnaniya kevn ji peyva tragodiayê tê. Ev peyv tê wateya stranên bizinan. Ev nav jî ji ber bikaranîna postên bizinan ya di şanoyên kevin ên Grekan de hatiye bikaranîn (Brocket, & Hildy, 2003, Rp. 13-16). Her çiqas çavkaniya derketina trajediyê baş neye zanîn jî em dizanin ku di salên 534ê B.Z de di festîvala City Dionysia ku festîvaleke olî ye dihat pêşkeşkirin.
Li gorî Mendel (1961), em dikarin 4 cure pênaseya trajediyê bikin. Yekemîn pênaseya şêweyî (Formal Elements) ye, hin qaîdeyên trajediyê hene, wekî mînak yekîtiya sê elementan (cih-dem û bûyer). Pênaseya duyemîn, pênaseya bi rewşê, wekî çi dibe di trajediyê de? Miroveke baş têk diçe. Pênaseya sêyemîn, pênaseya etîkî, ji wateya edebî zêdetir, temaya teqlîda wê berhemê tê nîkaşkirin bi taybetî ji aliyê ahlak û etîkê ve. Trajedî bi gelemperî pergala etîk a civakê derdixe holê. Pênaseya çaremîn jî bi bandora hêstî derketina holê ya dilşewitîn û tirsa ji pergala me ya rahekan (nervous system) pênase dike.
Trajedî beşeke dramayê ye û wekî şano tê pêşkeşkirin. Her çiqas ev cure navê branşeke dramayê be jî ji bo her çîrokê ku dawiya wî xemgîn diqede trajedî tê gotin. Em di edebiyata cîhanî de berhemdarên pêşîn ên cureya trajediyê ji Yewnana kevn Aiskhylos, Eurupides, Sophokles, û nivîskarên Frensî Corneille, Racine dibînin. Mînakên wekî Oedipus Rexa ku bavê xwe dikûje û Romeo û Julieta ku bi negihiştina hev ya du evîndarên û bi mirina wan diqede yên herî navdar in. Di edebiyata Kurdî de jî trajedî xwedî cîheke taybet e. Hikayeyên gelêrî yên herî navdar ên Kurdan ku wekî Romeo û Juliet kult in û mijar di derûdorê du evîndaran de dibore bi trajediyan diqede. Memê Alan/Mem û zîn, Siyabend û Xecê, Xezal û Rizgan, Derwêşê Evdî, Sitî û Fexrî çend mînakên trajediyê yê bi vî rengî ne. Ev jî cihê trajediyê di wêjeya Kurdî de radixe ber çavan.[2]
Li gorî berhemên pêşîn ên trajediya Yewnanî, çavkaniyên mijaran bi gelemperî mîtolojî û efsane ne. Helbet trajediyên ku di berhemên gelêrî de derdikeve pêşiya me jî bi rêya binhişê kollektîf ên civakê teşe digirin, ji ber wê jî xwedî fonksiyonên civakîne jî. Arîstotales aliyeke fonksiyonel a ji bo tendirûstiya derûnî ya civakê destnîşan dike. Li gorî Arîstotales, trajedî nîşanê me didin ku qehramanên berhemê ji bêşensiyên ji ên me girantir êşê dikişinin. Û ev jî ji bo temaşevanan pêşiya katarsîsek[3] vedike (Arîstotales,2008:14)
Wekî her beşê hin tayebetmendiyên giştî yên tragediyê jî hene. Li gorî Arîstotales trajedî ji 6 beşan pêk tê. Sazkirina rêzebûyer (Plot), Leheng (Character) Şêweya vegotinê (Diction), Raman (Thought), Nimaîş (Spectacle), Klam (Song). Di trajediyan de cîh- dem û bûyer yek e, bûyerên wekî kuştin û hwd. li ser dikê nayê nişandan bi awayekî devkî tên pêşkeşkirin, li gorî Arîstotales rêzebûyer (plot) û leheng ji aliyê din ên lîstika trajîk girîngtir in û divê rêzebûyer yek û hevgir be (Arîstotales,2008: beşên VII. VIII.). Herwiha divê leheng jî di tevgerên xwe de hevgir be. Her çiqas rêzebûyer (plot) û karakter ji beşên din ê trajediyê girîngtir be jî di trajediyan de bûyer di pêşiya lehangan de ye.
Di vê gotarê de jî armanc analîzkirina hikayeya Memê û Eyşê ya gelêrî bi alîkariya piyesa Memê Alan ya Evdirrehman Rehmî Hekkarî li gorî pîvankên bûyer û lehengên trajîk yên Arîstotales e. Ji vê navendê ev gotar pênaseya trajediyê, kurtedîroka trajediyê, analîza rêzebûyer û lehengên trajîk ên hikayeya gelêrî Memê û Eyşê ya li gorî Poeticsa Arîstotales di nav xwe de dihewîne û di dawî de jî li ser rola jinê ya di trajediyê de radiweste.
Rêbaz
Li gorî berhemên nivîskî yên dereng em fam dikin ku zimanê kurdî ji zimanê nivîskî zêdetir zimanekî devkî ye. Berhema sereke ya ku em analîz dikin ku çavkaniya piyesan e jî berhemeke wêjeya gelêrî ye. Wêjeya gelêrî jî zêdetir bi çanda devkî ve girêdayî ye. Ji ber wê jî em dikarin bêjin ku wêjeya gelêrî a zimanê kurdî jî ji wêjeya nivîskî dewlemendtir e.[4] Memê û Eyşê ji ber ku berhemekî gelêrî ye, me xwest bi adaptasyonên şanoyî re versiyona gelêrî ya ji devê Celîlê Celîl û ya di berhema Heciyê Cindî a bi navê Folkilora Kurda de analîz bikin. Jixwe bi xalên bingehîn ku trajediyê ava dike bêyî ku cudahiyek derkeve bûye mijara piyesan. Ji ber vê jî me pirsgirêk nedît ku rêzebûyerên hikayeya gelêrî ku çavkaniya sereke ya piyesan e, li gorî prensibên Arîstotales a di derbarê rêzebûyer û taybetmendiyên kesayetên trajîk a di Poeticsê de binirxînin.
Di folklor û wêjeya gelêrî de gelek cureyên cuda hene û ev cure ji aliyê gelek kesan ve tên tevlîhevkirin. Ji ber ku gotara me li ser trajedîya ku ji berhemeke gelêrî ya kurdî ye rastbinavkirina termên wêjeya gelêrî jî ji bo xebateke akademîk gelek girîng e. Ji ber vê jî me bi referansan ev berhem ku ji aliyê tomarkarên vê berhemê ve wekî destan hatiye binavkirin wekî şêwe hikayeya gelêrî destnîşan kir. Û di vê gotarê de jî ji ber cureya wê wekî hikayeya gelêrî bi nav kir.[5]
- Kurteya hikayeya Memê û Eyşê
Ev berhema gelêrî cara ewil, di Folklora Kurmanca de ji aliyê Heciyê Cindî û Emînê Evdal ve bi 5 versiyonên xwe ve hatiye weşandin (Cindî, 2009:40). Piş tre ev hikayeya gelêrî ya ku wekî Eyşana Îbê jî tê zanîn, di pirtûka Zargotina Kurdan ya Celîlê Celîl û Ordîxanê Celîl de wekî Bozanê Lawê Pîrê hatiye tomarkirin. Memê û Eyşê û her wiha varyantên vê trajediyê ji bo hin nivîskaran bûye keresteyên piyesê jî. Piyesa Evdirehîm Rehmî Hekkarî ya bi navê Memê Alan ku yekem piyesa kurdî tê qebûl kirin di 1918an de di kovara Jînê de li Stenbolê hatiye weşandin. Her çiqas di pirtûka Necat Zivingî de wekî adaptasyoneke destana Memê Alan bê destnîşankirin jî, ev piyes çîroka xwe ya bingehîn ji vê hikayeya gelêrî digire. Her wiha ev berhema gelêrî bûye mijara piyesa Tahirê Biro ya bi nave Destana Memê û Eyşê jî. Ev pîyes di sala 1967an de hatiye nivîsîn û di 1991an de jî ji aliyê Enstitûya Kurdî ya Bruksellê ve hatiye çapkirin.[6] Nivîskar Piyesên xwe bi rêya vê hikayeyê hewl dane ku pirsgirêkên siyasî û civakî ya serdema xwe vebêjin. Lê her çiqas rasterast berhemê nekiribin şano û li ser navên lehengan de guherîn çêkiribin jî; pîyes li ser navê Memê û sahneya trajîk lihevkirî ne. Kurteya jêr a vegêranê ya Celîlê Celîl e ku di bernameyeke li ser youtube de hatiye weşandin:
Di zemanek de dayikeke jinebî Watê û Kurê wê Memê hebûye. Pîra Watê kurê mezin dike, digihîne salên zawecê, dem tê dixwaze kurê xwe bizewicîne, bûkek tîne, Eyşê. Û hersêk jî bextewar in lê ew dem dirêj nakişîne çimkî Memê gereke here eskeriyê, xerîbiyê. Dema berê eskerî heft sal bû hinek cîhan dibêjin gelek dem hebûye dirêj leşkeriyê kirine. Heft salan ji bûka nû hatî, destê Memê diqete. Dayîka pîr di mal de dihêle, jina xwe li hêviya diya xwe dihêle û ew herduk jî wek qîz û dê dijîn bi wê heviyê ku kurê wana ji leşkeriyê vegere. Sal derbas dibin dema vegerê tê Memê ji xeribiyê vedigere. Heta digihije gund dibe êvar, tarî derengê şevê, dayîka pîr mezin e, nikare dirêj bimîne, zû dikeve xewê, radizê. Mêvanek dergê Watê, Eyşê û Memê lê dide. Eyşê radibe dibêje mêvan e hatiye. Dergê vedike Memê xerîb hatiye, gihiştiye mala xwe, dikevin himbêzên hev, dikevin malê Kur dibêje: kanê diya min ez diya xwe bibînim, Eyşê dibeje: diya te pîr e, mezin e. Ketiye xewê em bihêlin bila rind ji xewê hişyar be heta sibê. Sibê zû ew ê rabe û çavronahî bigihije dê. De dibêje baş e, her du rûdinên xeber didin û dikevine xewa şîrîn. Memê westiyaye, Eyşê jî dereng razaye, di xewê da ne. Sibê zû daya pîr radibe, li nav malê digere dibê heta bûka min rabe ez çi haziriyê lazime bibînim. Dengê hejîna hespekî tê, dibê hêj ji tewlê tê, wa! Dibêje, şikir ocaxa me bê mêvan nemaye, mêvan hatiye. Diçe tewlê dinêre hespeke xerîb girêdayî ye, dibe ez herim oda mêvana. Tê oda mêvana dinêre, çek, sîleh çeke wî giş bi dîwêr ve dardekirine, mêvan tine. Dibêje, belkî derketiye derva ez herim bûka xwe ji xewê rakim bila bê em bi tevahî mêvanê xwe, hêjayîya navê kurê xwe verêkin, wekî mêvan nebêje Memê ne li mal bû, mêvan nikaribûn xweyî bikirina. Bi van fikra va diçe oda bûka xwe. Wa! Du serî bi hev re li ser balgîvekî paldayîne. Berçavê dê tarî dibe, dibê: Way mêvano! Te namusa kurê min li erde xistiye, bênamûsiya wiha ez qebûl nakim, bûka me, min ewqa sal weke qîza xwe bi delalî xweyî kiriye, Memê min wisa jî çûye dîsa jî paqij maye, û tu navê qîza min, bûka min xerab dikî. Dibê ez ê bikûjim. Diçe tiving hiltîne tê, digire ser, dibêje ez biteqînim dengê tivingê wê derê, gundî giş bejin ka çibû, mala Memê de çi tiving bû teqiya û hemû wê pê bihesin, Memê min vegere gelek li ber xwe bikeve, tiştekî wiha qewimiye, gelek wê xemgîn be. Diçe şûr hiltîne tê dibê; ez ê lêxim serê wî biqetînim, ha! Dibêje ez pîrim belkî qeweta min negihije ez birîndar bikim, dibêje eva şûr jî ne ewk e ku ez bigihijim armanca xwe. Soranî (qeme, ne xençer, rast û serê wî tûj) hiltîne dibê belkî eva. Tê datîne ser kepçika dilê mêvan û xwe davêje serî. Soranî serê wana gelek tûj in hema lê derbas dibe û nava doşekê jî derbas dibe, doşekê qûl dike. Memê dike intîn, ji êşê. Eyşê çavê xwe vedike dinêre dê sekiniye ser serê wana soranî di dilê Memê da. –Dayê, korê te kurê xwe kuştiye, xerîbê ewqas sal li hêviyê bûyî. Dê teze fam dike çi kiriye. Xwestiye namusa kurê xwe xilas bike, kurê xwe kuştiye. Dê wê çi bike, gorî destanê, gorî zarbêjan, dê nahêle kurê xwe wekî tesmilê erdê ke. Dike tabûtê, dike çarşevê dide pişta xwe gund bi gund digerîne û distrê çawa daya pîr kurê xwe kuştiye. Û ev strana wê heybetek e, dilêşîneke ku dê bi xwe sere xwe kiriye, eva destana Memê û Eyşê ye ku berhemeke gelê me ye (Celîl, 2014).[7]
- Adaptasyoneke hikayeyê ji bo piyesê: Piyesa Memê Alan a Evdirrehîm Rehmî Hekkarî
Evdirrehîm Rehmî Hekkarî (Zapsu) di sala 1890an de li navçeya Elbaka Wanê ji dayîk bûye. Xwendina xwe ya bilind li Stenbolê diqedîne, di wê serdemê de tevlî civata Kurdan dibe û di kovara Jînê de berhem û helbestên xwe diweşîne, yek ji van berheman jî piyesa Memê Alan e ku yekem piyesa Kurdî tê qebûl kirin. Hekkarî vê piyesê di sala 1918an de wekî 2 perde nivisandiye û ev piyes di hejmarên 15 û 16an de bi serenavê “Kürdçe Piyes” hatiye weşandin (Zivingî, 2015: 57). Piyesa Memê Alan berovaji serenavê wê ne adaptasyona destana Memê Alan e, lêbelê em dibînin ku adaptasyoneke hikayeya gelêrî ya bi navê Memê û Eyşê ye. Li gorî vê adaptasyonê; Memê Alan, egîdeke netewperwerê Kurd e ku di serdema dewleta Eyyûbiyan de bi diya xwe re dijî. Memê Alan wekî hikayeya gelêrî zavayê nû ye. Ji ber gaziya Mîrê Hekkarî ji bo alîkariya Seleheddînê Eyyûbî ya parastina Qûdsê, Memê û hevalê xwe Lewend (xûlamê mîr e jî) bi hêstên neteweperweriyê ya Kurditîyê biryar didin ku bi artêşa Mîrê Hekkariyan re biçin şerê xaçperestan. Hevjîna wî Xezal û diya wî Çavreş dimînin. Piştî salan ku di hikayeya gelerî de jî behsa leşkeriyên dirêj wekî 7 sal û zêdetir tê kirin, artêşa Kurdan vedigere. Diya Memê Çavreş wekî jineke bihêz a Kurd derdikeve pêşberî û heta kurê wê vegere xweyî li mal û jina Memê derdikeve. Piştre rojek ji cîhê şer agahiyek tê ku artêş berê dijminan dane û êdî van rojan dê Mem bê. Xezal û dayîka Çavreş di demekî kurt de ne li benda Memê ne, piştî agahiyê Çavreşa diya Memê diçe mêvandariyê û Xezal li malê dimîne. Memê xerîb ku piştî salan ji aliyê Xezal ve jî nayê nasîn tê malê û xwe dide nasîn, piştre dema Çavreş vedigere malê û wan di paşila hev de dibîne wisa dizane ku yekî xerîb dest avêtiye namûsa Memê. Biryara kuştina wî dide û bi rimê kurê xwe dikuje. Bi gotina Xezalê re fam dike ku kesê kuştiye Memê kurê wê ye ji ber poşmanî û xemgîniyê li serî distre.
- Li ser cureya wejeyî ya Memê û Eyşê
Tespîta cureyên berhemên gelerî ji aliyê binavkirin û analîzê ve girîng e. Di berhemên ku me di vê xebatê de ji xwe re referans girtine berhema Memê û Eyşê wekî destan bi nav kirine. Tahirê Biro berhema xwe wekî Destana Memê û Eyşê bi nav kiriye, Celîlê Celîl jî dema behsa hikayeyê dike, berhemê wekî destan bi nav dike. Destan cureyek ji vegotinên gelêrî ye ku him motîfên mîtolojîk û him jî yên efsanewî vedihewîne (Keskin, 2019:177). Memê û Eyşê ji ber ku di nav xwe de hêmanên mîtolojîk û efsanewî nahewîne ne di kategoriya destanê de ye. Li gorî Keskin (2019:195-197), ev cure berhem gelek caran di bin kategoriya destanan de tên nirxandin û ji aliyê cureyî ve tevlêheviyê derdixin û bi referansa xwe ya ji Michael Chyet a di derbarê epîkê de cudahiyên di navbera destan û hikayeyên gelerî radixe ber çavan. Her wiha li gorî senifandina di pirtûka Folklor û Edebiyata Gelêrî ya Necat Keskin de çîroka gelêrî û hikayeyên gelêrî (Folk romance) ji hev cuda ne. Li gorî folklornas Boratav (2014) çîrok ji vegotinên ji rastiyê dûr û bi temamî xeyalî re tên gotin. Li hemberî vê hikayeyên gelêrî (folk romace) wekî li jor jî hatibû behskirin ji naverokên derasayî dûr in.[8] Li gorî senifandina taybetmendiyên cureyên li jor em fam dikin ku berhema Memê û Eyşê ne wekî tê binavkirin destanek e an jî çîrokeke gelêrî ye lê li gorî naveroka xwe ya neawarte û nêzî civakê hikayeyeke gelêrî ye.
- Li gorî prensîbên Arîstotales trajediya Memê û Eyşê
Arîstotales (384-322 berî mîladê) yek ji kevntirîn feylezofê Yewnanî ye ku ji polîtikayê heta wêjeyê di derbarê gelek mijaran de fikrên xwe beyan kirine û tespîtên xwe parve kirine. Di mijara teoriya dramayê de bi taybetî di derbarê trajediyê de çavkaniyeke peşîn û girîng berhema wî ya bi navê Poetics e. Ev berhem ku di vê gotarê de jî çavkaniya sereke ye, di sala 335 ya berî mîladê hatiye nivîsîn di derbarê komedî, trajedî her wiha taybetmendî û qaîdeyên rêzebûyer û lehengan her wiha şêweya pêşkeşkirina wan de gelek agahî hatine dayîn.
Li gorî Arîstotales trajedî divê ji 6 beşan pêk were: Sazkirina rêzebûyerê (Plot), Leheng (Character), Şêweya vegotinê (Diction), Raman (Thought), Nimaîş (Spectacle), Klam (Song). Lê belê beşa herî girîng rêzebûyer (Plot) e. Dîsa li gorî Arîstotales, trajedî teqlîdeke çalakî û jiyanê ye, jiyan ji çalakiyan pêk tê û dawiya wê jî şêweyeke çalakiyê ye, ne ya çawaniyê (quality) ye (Arîstotales, 2008:8-9). Ango di trajedî de esas çalakî ye, ne leheng e. Rêzebûyer bi trajediyekê bi dawî dibe û ev dawî jî her tiştî bi rê ve dibe. Li gorî Arîstotales, rêzebûyer rûhê trajediyê ye, leheng li pişt rêzebûyerê ne.
Lehengên hikayeya Memê û Eyşê jî li pişt rêzebûyerê ne, Mem her çiqas lehengekî çeleng be jî di berhemê de roleke wî ya tebat heye. Em heman prensîb di hikayeya Memê û Eyşê de jî dibînin, him di hikayeya gelêrî de him jî di piyesan de bin xêzkirina demên dirêj a leşkeriyê lehengên trajîk girê dide. Ev rêzebûyer bi guherîna Memê ya ji aliyê dê û jina xwe ve nayê nasîn û her wiha kodên di serê dê û jina Memê ya dirêjahiya leşkeriyê û nelibendêbûna Memê rasterast dibe dawiya trajîk.
Li gorî Arîstotales, “Peripetia”[9] berovajibûna nîyetê aliyeke din a rêza bûyeran e. Yanî tevgerek ku tevgereke berovajiyê plan û xwesteka leheng bi xwe re tîne. Ev prensîba trajediyê em di berhema Memê û Eyşê de di agahdarkirina hatina Memê ya ji bo dayîka Memê jî dibînin. Li vir karaktera din a trajîk Eyşê bi telkîna “Eyşê dibêje: diya te pîr e, mezin e. Ketiye xewê em bihêlin bila rind ji xewê hişyar be heta sibê.” Nahêle ku diya Memê ji hatina wî agahdar be her çiqas daxwaza Memê “Kur dibêje: kanê diya min ez diya xwe bibînim” berovajiyê vê be jî. Di heman demê ne pêşbîniya hatina Memê ya ji leşkeriyê ya Pîra Watê û Xezalê jî di derveyê planê ye û kuştina Memê binezanî û mebesta xelaskirina namusa kurê xwe pêk tîne.
Li gorî Arîstotales nasîn-ferqkirin ji bêheydarbûnê derbasê hayedarbûnê ye û ev jî formeke xwekifşkirina leheng a rastiya di derbarê xwe de ku qet rû bi rû nebû ye. Yanî leheng bi rastiya xwe re rû bi rû dibe. Di vir de piştî pîra Watê kurê xwe dikuje cihê ku ji vê rastiyê bireve, an jî serî bigire, termê kurê xwe li gund digerîne û xwe, tevgera ku kiriye teşîr dike û li ser vê rewşê distre.
Li gorî Arîstotales di trajediyan de qaîdeya yekîtiya 3 elementan heye yanî cih- dem û bûyer yek in. Wekî mînak di hikayeya Memê û Eyşê de jî ku em di vê gotarê de li ser disekinin bûyera navend di heman rojê de û li heman cîhê de pêk tê. Her tim cih mala Memê ye. Her kes heman bûyerê di heman demê de dijî.
- Li gorî Poeticsa Arîstotales lehengên trajediya Memê û Eyşê
Li gorî Arîstotales, 4 elementên lehengên trajîk hene;
- Lehengê trajîk divê mirovekî asîl be, li ser destê averaja mirovan be. Divê sempatik be û miroveke baş be. Lê sedî sed baş nabe. Qusur an jî xeletiyeke leheng hebe ku wê bibe dawiya wî ya trajîk.
Lehengên trajîk ên hikayeya Memê û Eyşê; Watê, Eyşê û Memê ye. Di hikayeya gelêrî de û her çiqas behsa malbateke asilzade newe kirin jî liv û tevgerên malbatî, malbatê wekî malbateke esîl dide hiskirin; wekî mînak, endîşeya memnûnkirina mêvan û sadaqeta/wefadariya Eyşê heta Mem bê. Wekî bicîhanîna peywira civakî ya Memê çûna leşkeriyê. Di piyesa Memê Alan de jî di cihê behsa malbateke esîlzade de behsa çelengî, welatparêzî û jixwebaweriya Memê tê kirin. Em di hikayeyê de jî, di piyesê de jî ne esîliyeke malbatî, esîliyeke takekesî dibînin. Ji bo lehengên din jî ev derbasdar e.
- ‘Gûncaviya lehengê’, divê lehengê mêr egîdekî mêrane be, lê ev egîdî an jî aqilekî bêwijdan ji bo jinan gûncav nayê dîtin.
Lehengê mêr, him di hikeyeya gelêrî de him jî di piyesa Memê Alan de wekî mêrxas tê dîtin. Lê belê piştî çûna Mem, hemû wesfên ku di demeke normal de bi awayekî civakî ji bo Memê gûncav in, dikeve ser milê jinekê. Watê êdî dibe sermiyanê wê malê, lê di çanda kurdan de jî wesfên jinên pîr ev in. Û li gorî çavkaniyên sosyolojîk a civaka kurdan, jinên kurd li gorî statuyên malbata wan a sosyoekonomîk di civakê de wekî mêran xwedî gotin in.[10] Yanî ji aliyê hevgirtina rêzebûyerê ya çandî ve di vê mijarê de taybetmendiya lehengê jin a vê trajediyê bi elementa duyemîn ya Arîstotales hev nagire. Lê belê ev mijar ji aliyê kesên ku vê berhemê dixwînin nexerîb û ne tiştekî nedîtî ye.
- Divê leheng wekî kesayetekî jiyana rastî
Bi taybetî Mem û lehengên din ên hikayeyê ji jiyana rastî nedûr in. Mem wekî her kes diçe eskeriyê. Û lihevhatina dayîka pîr Watê û çanda kurdan diyar e ku ji bo girseya guhdarvanên vê hikayeyê tiştekî ne derxwezayî ye. Û em di berhemê de hêz û şiyanên derxwezayî yên lehengan jî nabînin. Hilbijartina dayîka Watê ya çeka ku dê Memê bikûje, him di hikayeya gelerî de him jî di piyesa Memê Alan de li gorî hêza xwe ye. Dayik ji bo gundiyan bê nehisîne çeka ku dikare û deng dernaxe hildibijêre. Û dîsa ji ber ku mebest parastina namusa kurê wê ye û naxwaze kurê wê “li ber xwe keve” û “xemgîn bibe”, naxwaze gundî jî bêbihisin. Ev hesasiyeta bêdengiyê û sergirtina mijarê jî ji aliyê fikr, liv û tevgerên lehengan ve lehengan hineke din nêzî jiyana rastî dike.
4- Leheng divê hevgir be. Ger mijar nehevgir be jî divê leheng bi awayekî berdewam di tevgerên xwe de hevgir be.
Di hikayeyê de her wiha di piyesê de jî lehengê trajîk demekî dirêj diçe û dema vedigere nayê nasîn. Ji bo leheng newe nasîn pêdivî bi dûrbûna demek dirêj heye. Lê em dibînin ku li gorî rêzebûyerê, hikaye jî hevgir e, leheng jî hev gir e. Ji bo pîra Watê, ecêb e, dema Watê kurê xwe nas nake û bi bûka xwe re di paşila hev de dibîne, him di hikayeya gelêrî de him jî di piyesa Memê Alan de bûka xwe Eyşê qet sûcdar nake, dibe ku wê di vê mijarê de pasîf û bindest dibîne lê belê ev tevger tevgereke hevgir e ji bo pîra Watê, ji ber ku Watê berê Eyşê wekî keça xwe dibîne, wê bi salan parastiye heta Mem bê, ku yek car Eyşê jî sucdar bidîta ku di jiyana rastî de ev tişt wisa ye, wê prensîba hevgiriya lehengê ji bo trajediya Memê û Eyşê nehata behskirin.
- Rola jinan a di trajediyan de û Dayîka Watê
Yek ji kevintirîn çavkanî di derbarê civaka kurdan de berhema Mela Mehmûdê Bazîdî ya bi navê Adet û Resûmatnameê Tewayifê Ekradiye ye. Di vê berhemê de ji aliyê koçerî û xwecihîbûnê ve û her wiha herêm bi herêm di derbarê civaka kurdan de bi awayekî soyolojîk û derûnî agahiyan datîne ber me. Li gorî Celalî (2016), Bazîdî di berhema xwe de herî zêde li ser jinan disekine. Bazîdî kurdan wekî koçer û xwecîhî disenifîne her wiha jinên wan jî wekî koçer û xwecîhî disenifîne. Di nav civaka kurdan de rola jinê li gorî agahiyên ku Bazîdî dide, jinên koçer ên kurd li gorî miletê din çalaktir û azadtir in. Xwe ji mêran naveşêrin, bi mêran re tevdigerin di civakê de û di her qadên jiyanê de wekî mêran xwedî gotin in; lê belê jinên xwecîhî berovajiyê jinên koçer, rola wan ya di civakê de qelstir e.
Her wiha çavkaniyeke din a di derbarê civaka kurdan û rola jinên kurd di civakê de pirtûka lêkolînê ya Bazîl Nîkîtîn a bi navê Kurd derdikeve pêşiya me. Bi çavê biyaniyekî û biyaniyên ku Nîkîtin (2013) çavdêriyên wan jî di pirtûka xwe de pêşkeş kiriye; jina kurd li gorî civakên din ên Misilman azadtir e û ji rêveberiya mal û gund heta beşên din ên civakê cihê xwe li gorî esaleta malbata xwe digirin. Her wiha anektodeke din jî ku gelek bala biyaniyan kişandiye ew e ku kurên jinên jîr û jêhatî bi navê diya xwe tên nasîn. Ev jî ji bo kurdan ne tiştekî xerîb e. li gorî agahiyên ji çavdêriyan pêk hatine rola çalak a jina kurd ya di civakê de tê famkirin.[11] Berhemên gelêrî di bin hişê kollektîf ê gel de pêk tên û taybetmendiyên civakî yên wî gelî di nav xwe de dihewînin. Serlehengê trajediya Memê û Eyşê ku mijara me ye, jinek e. Wekî li jor jî hatiye behskirin yek ji taybetmendiyên trajediya Memê û Eyşê ew e ku, di trajediyên kurdî de jî, yên di cîhanê de jî hema hema nayê dîtîn, lehengê sereke ya trajîk jin be. Û di lîtaratûra cîhanê de bûyerên bi vî rengî berovajiyê trajediya Memê û Eyşê bi destê lehengê mêr pêk tên. Li gorî Arîstotales di trajediyan de rola jinê wekî di duyemîn tişta ku ji bo lehengê trajîk dibêje ji bo jinan egîdî an jî bêwijdanî gûncav nayê dîtin, her wiha ji ber rewşên sosyolojîk ên serdemê bi îfadeya Arîstotales jinek dibe ku baş be jî. Em ji vê nêzîkatiyê fam dikin ku rola lehengê jin li pişt rola lehengê mêr dimîne. Her wiha di Oedîpus Rexê de em jinan wekî di rêza paş de dibînin wekî: di lanetkirina kral Laios ya ji aliyê xweda Apollo ve; di kuştina Kral ya di devê 3 rêyan de ji aliyê Odipûs ve; her wiha di xelaskirina bajarê Kadmosê ya ji Sphinx de, ji aliyê Odîpus.[12] Em dibînin ku bi niyet, berpirsyarî û biryara lehengê mêr teşe dane rêzebûyera ber bi bûyera trajîk ve. Her çiqas li gorî xebatên sosyolojîk ên li ser rola civakî a jinên kurd çalakbûna wan a di civakê de nîşan bide jî di paralelê jinê xwecih de em di berhemên trajîk yên wêjeya Kurdî de jî rola tebat a jinê dibinin; di Memê Alan de Mem, Qeretajdîn, Mîr Zêydîn û Bekir; di Siyabend û Xecê de, Siyabend, Apê Gur û Hesen Axa niyet, berpirsyarî û biryarên lehengên mêr ji lehengên jin zêdetir rêzebûyerê digûherînin (Celîl & Celîl, 2013:26-135).
Her çiqas di piyesa Memê Alan de rola Mem zêdetir be jî di hikayeya gelêrî de em Mem gelekî kêm dibînin û pîra Watê wekî serlehengekê derdikeve pêşiya me. Li gorî cihê bûyerê Watê jineke xwecih e lê belê bitenê ye. Li gorî Nikitin (2013), di nav kurdan de bav rêveberê malê ye piştî wan kurê wan ê mezin vê peywirê digirin û eger kur tune be cihê wan dê digirin. Lê wekî li jor di rola jinê ya civakê de jî tê behskirin, bi taybetî di nav kurdên xwecih de jin, û bi taybetî jî yên pîr, dikarin, cihê mêran bigirin. Ji ber vê jî di berhema gelêrî de ev çalakbûna Watê gelekî normal e. Dîsa em dibînin ku hemû niyet, berpirsiyarî û biryara pîra Watê, hikayeyê bi bûyera trajîk ve dibe û wisa bi destê Watê jî bi dawî dike. Ev jî trajediya Memê û Eyşê ji aliyê rola jinê ve ji trajediyên din vediqetîne.
- Rola trajediyê li ser derûniya takekesan
Li gorî Arîstotales, trajedî nîşanê me didin ku lehengên rêzebûyerê ji bêşensiyên ji yên me girantir êşê dikişinin û ev jî ji bo temaşevanan pêşiya katarsîsekê vedike (Arîstotales,2008:14). Drama an jî şano dema derdikeve holê hin fonksiyonên civakî jî di nav xwe de dihewîne. Ji van fonksiyonan yek jî fonksiyonên derûnî yên trajediyan e ku li ser mirovan bandora katarsîsê dike. Katharsis peyveke Yewnaniya kevn e û tê wateya paqijiyê. Ev peyv cara yekem ji aliyê Arîstotales ve di berhema wî a Poerticsê de hatiye bikaranîn. Li gorî Lear (1988), mebesta Arîstotales ya ji vê peyvê ji fikra berbelav ya hezaran salan, xwepaxijkirina ji hêstan wêdetir katarsîs e. Hêsta rehatbûnê ku hêstên hişyarkirî yên tirs û xofê yên di trajediyan de derdikevin holê bi vî awayî destnîşan dike. Di xwezaya mirovan de fikra vê pêvajoya hêstî xwe bi rêya fîzîkî ji hêstê ku hatiye bidestxistin xelas dike. Katarsîs piştre di dawiya sedsala 19emîn de bi damezrandina derûnnasiyê re wekî teknîkek psîkoanalîtêkê bi gelemperî ji aliyê ekola Freudyen ve hatiye bikaranîn. Her wiha li gorî Mendel (1961) pênaseya çaremin, pênaseya bi bandora hêstî ye ku derketina holê ya dilşewitîn û tirsa ji pergala me ya rahekan (nervous system) pênase dike. Di navenda van xebatên pêşîn ên li ser pênase û fonksiyonên trajediyan de temaşevan an jî guhdarvanê wê berhemê tiştên ekstrem dibînin ku muhtemel in di jiyana rastî de jî bên dîtin. Ji ber ku trajedî ji bûyerên xirab ên ku mirov di jiyanên xwe de dijîn xirabtir e û her wiha bi rêya empatiyê mirov hêstên xwe vala dikin. Her wekî di Odîpûs Rexê de jî em dibînin û di destana gelêrî Rustemê Zal û Zûrav de jî tê dîtin, fonsiyoneke din jî qeder e. Di Odîpûs Rexsê de û her wiha di Rustem û Zûrav de jî kehaneta ku xwe jê nikarin bidin alî ango bûyera trajîk bi qederê ve tê girêdan. Qeder di aliyê berpirsyariyan de amrazeke bihêz e ku karakter xwe ji berpirsyariyên bûyêrên trajîk didin alî; her wiha temaşevan an jî guhdarvanên van çîrokan jî ji rewşên trajîk ên jiyana rojane rizgar dike û ev jî rê li ber pirsgirêkên derûnî yên ji trawmayên ku di encama bûyerên trajîk de derdikevin holê digire.
Encam
Bûyerên trajîk beşek ji jiyana me ne û lewma jî di wêjeya me de jî cih digirin. Bi taybetmendiyên xwe yên nêzîkatiya jiyana rojane ya lehengan, rêzebûyerên hevgir û hwd. trajedî wekî berhemên kolektîf a gel derdikeve pêşberî me. Wekî beşeke dramayê trajedî ku bingeha xwe ji efsane, hikaye an jî mîtan digire ji bo binavkirina hemû bûyerên erjeng jî tê bikaranîn. Trajediya Memê û Eyşê jî him hikayeyeke gelêrî a trajîk e û him jî bûye mijara piyeseke kurdî. Li gorî tespîtên pêşî hat famkirin ku yekem piyesa kurdî Memê Alan bi hevrûkirina hîkayeya Memê û Eyşê re, çîroka xwe ya bingehîn ji hikayeya gelêrî Memê û Eyşê digire. Di vê xebata berdest de, piştî vê tespîtê, analîza hikayeya gelêrî ya bi navê Memê û Eyşê bi alîkariya piyesa Memê Alan a Evdirehman Rehmî Hekkarî li gorî Poeticsa Arîstotales ya di derbarê rêzebûyer (plot) û taybetmendiyên lehengên trajîk hat kirin.
Analîz bi giştî di bin çar serenavan de hat kirin. Di serenava Li gorî prensîbên Arîstotales trajediya Memê û Eyşê de rêzebûyerên trajediyê li gorî prensibên Arîstotales ên li ser rêzebûyerê (plot) hatin analîzkirin û di encamê de di prensîbên peripetria ango berovajîbûna niyetê, nasîn-ferqkirin û yekitiya sê elemantan (dem-cih-bûyer) de bi rêzebûyera Memê û Eyşê re paralel hat dîtin.
Di serenava Li gorî Poeticsa Arîstotales lehengên trajediya Memê û Eyşê de jî li gorî çar elementên lehengên trajîk, ango hevgiriya leheng, nêzîkatiya jiyana rastî a leheng, gûncaviya leheng û rewşa çandî-civakî ya leheng bi taybetmendiyên lehengên trajediya Memê û Eyşê re hat hevrûkirin û di encamê de jî ji xeynî gûncaviya leheng di hemû elementên lehengan de hevgirtinek hat tespîtkirin.
Di mijara gûncaviya leheng de jî taybetmendiyên ku Arîstotales ji bo lehengên jin gûncav nabîne di serlehengê trajediyê Dayîka Watê de tê peydakirin. Ev jî di serenava Rola jinan a Di trajediyan de û Dayîka Watê de bi taybetmendiyên sosyolojîk ên jinên kurd re hat analîzkirin. Li gorî nêrîna me, jinên kurd, bi rehên xwe yên sosyolojik, berovajiyê elementa gûncaviya leheng in ku Arîstotales ji bo lehengên trajediyê pêşniyar dike. Dema em rola jinê ya di trajediyan de dinêrin, em dibînin ku rola lehengên jin li gorî rola lehengên mêr kêmtir e û ji aliyê niyet, berpirsyarî, îrade û biryarê ve li ser rêzebûrê jî bondora wan kêm e. Di trajediya Memê û Eyşê de ev tişt berovajiyê mînakên trajediyan e. Di xebata me de, rola lehenga jin pîra Watê ji aliyê niyet, berpirsyarî, îrade û biryarê ve rêzebûyerê (plot) digûherîne û wekî serlehengê hikayeyê derdikeve pêş.
Di serenava dawî ya bi navê Rola trajediyê li ser derûniya takekesan de jî li ser hin fonksiyonên tendirûstiya derûnî wekî fonsiyonên civakî yên trajediyan hat rawestin. Li gorî me, wekî berhemekî binhişê kolektîf a gel, trajedî, bandoreke katarsîsê li ser guhdarvan û temaşevanan dike û her wiha di pêvajoya dermankirina pirsgirêkên derûnî de jî xwedî rolekê ye.
Wekî encam; taybetmediyên ku Arîstotales ji bo leheng û bûyerên trajediyê destnîşan dike, dikare bê gotin ku di heman demê de ji bo hinek hikayeyên gelêrî yên kurdî jî derbasdar in. Yek ji wan jî hikayeya kurdî ya gelêrî ya bi navê Memê û Eyşê ye ku di heman demê de bûye bingeh ji bo yekem pîyesa kurdî jî.
Çavkanî
Aristotle (2008). The Poetics. The Poetics of Aristotle, by Aristotle A Translation By S. H. Butcher. http://www.gutenberg.org/files/1974/1974-h/1974-h.htm
Biro, T. (1991). Memê û Eyşê Şano. Enstîtuya Kurdî Ya Brukselê: Acco – Leuven.
Brocket, O.G. & Hildy, F.J. (2003). History Of The Theatre(9nd ed.). Boston: Allyn and Bacon.
Boratav, P.N. (2014). 100 soruda Türk Halk Edebiyatı. (çapa 2yemîn), Ankara: BilgeSu.
Celîl, O. û Celîl, C. (2013). Zargotina Kurdan -1 (çapa 3êyemîn).Amed: Weşanxaneya Aram.
Nevzat Keskin, Celîlê Celîl: Destana Memê û Ayşê (Youtube-video, 25ê çileya 2014an), https://youtu.be/ssw5ak0cS7o. (Dema Xwe gihiştina çavkaniyê: 12.04.2023).
Celalî, M.(2016). Mela Mehmûdê Bazîdî û Adat û Rusûmatnameê Tewayifê Ekrediye. Stenbol: Nûbihar.
Cindî, H. (2009). Folkilora Kurda. Yêrêvan: Weşanxaneya Lîmûş.
Conversi, L. W. and Sewall, Richard B. (2023, March 22). Tragedy. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/art/tragedy-literature
“Katharsis.” Encyclopedia of Philosophy. Retrieved August 22, 2023 from Encyclopedia.com: https://www.encyclopedia.com/humanities/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/katharsis (22.08.2023)
Keskin, N. (2019). Folklor û Edebiyata Gelêrî. Stenbol: Avesta.
Lear, J. (1988). Katharsis. Phronesis, 33(3), 297–326. http://www.jstor.org/stable/4182312
Lescot, R.(2020). Memê Alan(çapa çaran). Stenbol: Avesta.
Mandel, O. (1961). A Definition Of Tragedy. New York: New York University Press.
Nikitin, B. (2013). Kürtler (çapa 6emîn). 178-189. Stenbol: Deng Yayınları.
Sophocles (1977). Oedipuse Rex Translated By Dudly Fitts And Robert Fitsgerald. Reprinted by permission of Harcount, Inc.
Zivingî, N.(2015). Zana û Rewşanbîr Evdirehîm Rehmî Hekkarî Jiyan Berhem û Helbestên Wî (Çapa Yekemîn). Stenbol: Avesta.
[1] Katasrofîk: Bûyerên pir xirab. Bnr. https://www.britannica.com/dictionary/catastrophe (Dîroka Lênêrîna Dawî:15.09.2023)
[2] Ligel wê em dikarin bibêjin ku bi tenê hîkayeya Binevşa Narîn bi dawiyeke bextiyar diqede.
[3] Katarsîs: Xwevekirina hêstî bi taybetî hêstên tirs û xemgîniyê ye ku wekî teknîkeke dermankirinê di psîkoanalîzê de tê bikaranîn. Ev peyv yekem car ji aliye Arîstotales ve di berhema wî a Poeticsê hatiye bikaranîn. Katharsis ji aliyê binyadê ve peyveke yewnanî ye û tê wateya paqijahiyê. Bnr. https://www.encyclopedia.com/humanities/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/katharsis (Dîroka Lênêrîna Dawî:15.09.2023)
[4] Nîqaşa çanda devkî û nivîskî mijareke berfireh û ne di sînorê vê xebatê de ye. Ji bo nîqaş û agahiyên zêdetir bnr. Keskin (2019). Folklor û Edebiyata Gelêrî. Stanbol: Avesta, rp.137; Ong (2003), sözlü ve Yazılı Kültür. (wer. S.P.Banon). İstanbul: Metis
[5] Ji bo zêdetir agahî bnr. serenava li ser cureya trajediya Memê û Eyşê.
[6] Taharê Biro, Destana Memê û Eyşê.
[7] Zargotina Kurdî Destana Memê û Eyşê /Celîlê Celîl– https://youtu.be/ssw5ak0cS7o (Dîroka Lênêrîna Dawî: 12.04.2023)
[8] Ji bo agahiyên berfirehtir bnr. Keskîn (2019).Folklor û Edebiyata Gelêrî. rp.191-207. Stenbol:Avesta., Boratav, P.N.(2014). 100 soruda Türk Halk Edebiyatı. (çapa 2.), Ankara: BilgeSu.
[9] Bi Yewnanî, termeke wêjeyî ye ji bo berovajîbûna qederê tê bikaranîn. Bnr. https://www.britannica.com/art/peripeteia (Dîroka Lênêrîna Dawî: 14.09.2023)
[10] Ji bo zêdetir agahî bnr. Beşa Rola Jinan A Di Trajediyan De û Dayîka Watê.
[11] Ji bo zêdetir agahî li ser rolên civakî ên jinên kurd bnr. Celalî, M.(2016). Mela Mehmûdê Bazîdî û Adat û Rusûmatnameê Tewayifê Ekrediye. rp.161-168. Stenbol: Nûbihar; Nikitin, B.(2013). Kürtler (çapa 6emîn). 178-189. Stenbol: Deng Yayınları.
[12] Hebûna cenawer ya serê wê jin gewdeya wê şêr e. bnr. https://www.britannica.com/topic/sphinx (Dîroka Lênêrîna Dawî: 16.09.2023)
