ÇandName Li pey şopa bav û kalan…
Kürtçe, Hint-Avrupa dil grubunun Irani diller grubunun kuzey batı kolunu teşkil eder. En büyüdü Kurmancca olmak üzere Zazaca ve Soranca onun lehçeleridir. Kürtlerin çok büyük bir kısmı Kurmancca konuştuğu içindir ki Kurmancca için çoğu zaman Kürtçe kelimesi kullanılır. Bu kitapta da Kürtçe, Kurmancca yerine kullanılmıştır.
Zazaca konuşan Kürtler; Dersim (Tunceli), Bingöl, Elazıd bölgesinde yodunken, geriye kalan Mardin, Diyarbakır, Batman, Şırnak, Hakkari, Siirt, Muş, Van, Kars, Erzurum ve Urfa gibi illerde bazı illerin bazı ilçeleri hariç hemen hemen bütün nüfus Kurmancca konuşmaktadır. Soranca konuşan nüfusa ise Türkiye’de rastlanmaz (Osmanlı döneminde göç sonucu Ankara’nın Haymana ilçesine yerleşenler hariç). Soranca daha çok Irak ve Iran Kürtleri arasında konuşulmaktadır.
Kürtçe ilk yazılı eser, Zend Avesta M.Ö.’ye dayanmasına radmen, modern anlamda, eğitimde kullanılamamış olmasından kaynaklı günümüzde yeterince standardize olamamıştır. Her ne kadar medreselerde yakın bir zamana kadar yazılı olarak kullanılmış ve yüzlerce eser ortaya çıkmışsa da standart bir Kürtçe için yeterli olmamıştır. Bu anlamda ağız farklılıkları yer yer iletişim engellerinin yaşanmasına sebep olabilmektedir.
Kürtçe’de kelime türetilirken, kelimeler hem ön ek hem de son ek alabilir; özellikle son ekler daha fazla kullanılır. Kelime türetmeleri sırasında köklerde dedişim olmazken, bazı isimlerin belirtilmesi ve düzensiz fiillerin zaman kiplerine göre çekimlenişinde kelime köklerinde dedişimler olmasından dolayı bükümlü dil özellikleri görülmektedir.
Geçişli fiilerin geçmiş zaman çekiminde yüklem, Türkçe’nin aksine özneye göre dedil nesneye göre ek almaktadır; bundan dolayı da Kürtçe ergatif bir dildir. Diyakronik olarak baktığımız zaman Kürtçe’nin hem eklemeli hem bükümlü hem de ergatif özellikler taşıdıdını söyleyebiliriz.
Kürtçe, cinsiyet eklerinin olduğu ve kelimelerin cinsiyet açısından belirtilebildidi bir dildir. Isimlerin aldıdı eke göre, eril mi dişil mi odudunu anlayabiliriz. Türkçe’de “benim arkadaşım” dedidimiz zaman “arkadaş”ın erkek mi kadın mı oldudunu anlayamazken, Kürtçe’de cinsiyetini belirtmeden söyleyemeyiz; çünkü tamlama takısı aynı zamanda cinsiyet anlamı da verir. Öyle ki “hevala min” denirken dişil, “hevalê min” denirken de “heval” yani arkadaşın eril olduğunu anlıyoruz. Fiillerin çekimlerinde ise dişil/eril ayırımına (Arapça ve Fransızca’da oldudu gibi) rastlanmaz.
KÜRTÇE ALFABE
Latin alfabesi ilk kez 1932 yılında, Kürtçe’nin fonetik yapısına uyarlanarak “Hawar ” dergisinde denenmiştir. Kürtçe alfabede otuz bir harf vardır; yirmi üçü sessiz, sekizi seslidir.
Büyük harfler:
A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
Küçük harfler:
a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Sesli Harfler:
Bu harflerden beşi uzun, üçü kısadır.
Uzun ünlüler: a, ê, î, o, û
al (bayrak), aştî (barış) Türkçe’deki “a” harfi gibi ama daha uzun okunur.
êl (aşiret ), dê (anne)
Bu harf Türkçe’de yoktur, Türkçe’deki “e” ile “ı” sesleri arası bir sese yakındır.
îro (bugün), bîr (kuyu)
Türkçe’deki “i” sesinden yarım ses daha uzundur.
gog (top), sor (kırmızı)
Türkçe’deki “o” sesinden daha uzun okunur.
dûr (uzak), kûr (derin)
Türkçe’deki “u” sesinden daha uzun okunur.
Kısa ünlüler: e, i , u
derî (kapı), were (gel)
Türkçe’deki “e” sesi gibi okunur.
hin (bazı ), şil (ıslak)
Türkçe’deki “ı” sesi gibi okunur.
gund (köy), gul (gül)
Bu ses Türkçe’de yoktur, Ingilizce’deki “w” ile
Türkçe’deki “ı” sesinin beraber okunuşuna benzer bir ses verir (w+i).
Sessiz harfler:
b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z
baş (iyi), baran (yadmur)
ciwan (genç), cûn (gri)
çend (kaç), çar (dört)
deng (ses), dar (adaç)
fen (hile), fedî (utanç)
germ (sıcak), gef (tehdit)
har (kudurmuş), hişk (sert)
jar (fakir), ajal (hayvan)
kar (iş), kevir (taş)
lat (kaya), ling (ayak)
mar (yılan), masî (balık)
nan (ekmek), newal (vadi)
pirs (soru), perav (kıyı)
qenc (iyi), qerf (espri)
Türkçe’deki kalın “k” sesi gibi okunur
rast (doğru), reş (siyah)
sar (soğuk), serok (lider)
şûr (kılıç), şane (hücre)
tax (mahalle), tevger (hareket)
vîn (irade), heval (arkadaş)
welat (vatan), weke (gibi)
Türkçe’deki “v” sesi gibi okunur. Türkçe’de bu ses yoktur. Ingilizce’deki “w” (why, with) sesi gibi okunur.
xanî (ev), xelat (ödül)
yar (sevgili), yek (bir)
ziman (dil), zindî (canlı)
Kürtçe fonetide ilişkin bazı temel bilgiler:
Diftong/Pevdeng: Kürtçe’de “x” sesinden sonra “w” sesi geldidinde, bu iki ses birbirine etki eder ve birbirine karışarak yeni bir ses meydana getirir. Buna diftong denir. Fransızca’da da diftong olduğundan bu kelime Fransızcadır ve oradan alınmıştır. Kürtçe’de ise “pevdeng”, bileşik ses demektir.
Xwedê (Allah), xwe (kendi), xwarin (yemek)
Kaynaştırma Harfleri/Tîpên Kelijînê: Üç kaynaştırma harfi vardır; bunlar “h”, “w” ve “y” dir. En çok kullanılan “y” sessizidir. Bu harfler aynı zamanda yarım sesli (semivowel) kabul edilirler. Iki seslinin arasına girerek köprü görevi görürler.
nexweşî (hastalık)
nexweşiya wî (onun hastalıdı)
mase (masa)
maseya textor (doktorun masası)
Vurgu/Derbandin: Cümlede vurgu, Türkçe’deki gibi, vurgulanmak istenen sözcüdün yüklemden önce getirilmesiyle yapılır.
Min do li sûkê nan xwar.
(Ben dün çarşıda yemek yedim.)
Min do nan li sûkê xwar.
(Ben dün yemedi çarşıda yedim.)
Min nan li sûkê do xwar.
(Ben yemedi çarşıda dün yedim.)
Li sûkê do nan min xwar.
(Dün çarşıda yemedi ben yedim.)
Hece Sayısı/Hejmara Kîteyan: Heceler, en az bir en çok beş harften oluşur.
Dört ve beş harften oluşanlar çok azdır.
Tek harften oluşabilir: agir (ateş), evîn (aşk)
Iki harften oluşabilir: tu (sen), ew (o), em (biz)
Üç harften oluşabilir: bar (yük), zer (sarı), kar (iş)
Dört ya da beş harften oluşabilir: stêrk (yıldız), stran (türkü), strî (diken)
Kaynak: Kürtçe Anamnez Kitabı – İsrafil Bülbül /Mikail Bülbül
