Kürtçe(Kurmanci) Dersler – Kürtçede Zamanlar/Cümlenin Öğeleri

Fiillerin zamanlara göre değişen iki farklı temel kullanımı vardır; geçmiş zaman kökü ile şimdiki zaman kökü. Geçmiş zaman kökü, bütün geçmiş zamanlar için kullanılırken; şimdiki zaman kökü, şimdiki ve gelecek zaman ile emir kipinde kullanılır.

GEÇMİŞ ZAMAN KÖKÜ: Fiillerden mastar ekini attığımız zaman; üçüncü tekil şahsın görülen geçmiş zamana (di’li geçmiş zaman) göre çekimi elimizde kalır.

 

Fiil			Mastar eki			Geçmiş Zaman Kökü (Dili geçmiş zaman )
Girtin		-in atılırsa				girt	(tuttu, aldı)
Parastin		-in atılırsa				parast	(korudu)
Kelandin		-in atılırsa			keland		(kaynattı)
Meşandin		–in atılırsa				meşand (yürüttü)
Reviyan		-n atılırsa				reviya	(koştu)
Keliyan		-n atılırsa				keliya	(kaynadı)
Kirin		-in atılırsa				kir	(yaptı)
Bûn		-in atılırsa				bû	(oldu)

 

Görülen Geçmiş Zaman (Di’li Geçmiş Zaman)/Dema Boriya Têdeyî: Geçmiş zaman kökünden mastar eki atıldığı zaman fiil, görülen geçmiş zamanın üçüncü şahıs çekimindedir. Geçişsiz fiiller özneye göre şahıs eki alırken; geçişli fiiller, nesneye göre ek alır (ergativite). Geçişli fiillerde özneler şahıs zamiri ise zamirlerin belirli/oblik hali kullanılır. Geçmiş zamanın bütün kullanımlarında olumsuzluk eki “ne-” ekidir.

Geçişsiz bir fiil olan “ketin” (düşmek) fiilinden mastar atılırsa geçmiş za-man kökü “ket” bulunur.

Olumlu			Olumsuz
Ez ketim.		(Ben düştüm.)	ne-ketim
Tu ketî.		(Sen düştün.)	ne-ketî
Ew ket.		(O düştü.)	ne-ket
Em ketin.		(Biz düştük.)	ne-ketin
Hûn ketin.		(Siz düştünüz.)	ne-ketin
Ew ketin.		(Onlar düştüler. )	ne-ketin

 

Geçişli bir fiil olan “kirin” (yapmak) fiilinden mastar eki “-in” atılırsa “kir” olur. Nesne şahıs zamiri olmadığı sürece, fiil hiçbir zaman şahıs eki almaz.

 

Min kir.	(Ben yaptım.)		Wê kir.	(O yaptı. dişil)
Te kir.	(Sen yaptın.)		Me kir.	(Biz yaptık.)
Wî kir.	(O yaptı. erkek)		We kir	(Siz yaptınız.)
			Wan kir.	(Onlar yaptılar.)

 

Duyulan Geçmiş Zaman (Miş’li Geçmiş Zaman)/Dema Boriya Dûdar:

 

Geçmiş zaman köküne “-e” veya “-iye” eki eklenmesiyle olur.

Geçişsiz bir fiil olan “ketin” (düşmek) fiilinden mastar eki “-in” atılırsa “ket” olur.

Ez ketime.	Ben düşmüşüm.)		Em ketine.	(Biz düşmüşüz.)
Tu ketiye.	(Sen düşmüşsün.)		Hûn ketine.	(Siz düşmüşsünüz.)
Ew ketiye.	(O düşmüş.)		Ew ketine.	(Onlar düşmüşler.)

 

Geçişli bir fiil olan “kirin” (yapmak) fiilinden mastar eki “-in” atılırsa “kir” olur.

Min kiriye	(Ben yapmışım.)	Wê kiriye.	(O yapmış. dişil)
Te kiriye.	(Sen yapmışsın.)	Me kiriye.	(Biz yapmışız.)
Wî kiriye.	(O yapmış. erkek)	We kiriye.	(Siz yapmışsınız.)
		Wan kiriye.	(Onlar yapmışlar.)

 

Duyulan Geçmiş Zamanın Hikayesi/Çîrokiya Dema Boriya Dûdar: Geç-miş zaman kökünden sonra “bûn” yardımcı fiili getirilir ve şahıs eki eklenir. Biri geçişsiz biri geçişli bir fiil şöyle olur.

 

Ez ketibûm.	(Ben düşmüştüm.)		Em ketibûn.	(Biz düşmüştük.)
Tu ketibû.	(Sen düşmüştün.)		Hûn ketibûn. (Siz düşmüştünüz.)
Ew ketibû.	(O düşmüştü.)		Ew ketibûn.	(Onlar düşmüştüler.)
Min kiribû.	(Ben yapmıştım.)
Te kiribû.	(Sen yapmıştın.)
Wî kiribû.	(O yapmıştı. erkek)
Wê kiribû.	(O yapmıştı. dişil)
Me kiribû.	(Biz yapmıştık.)
We kiribû.	(Siz yapmıştınız.)
Wan kiribû.	(Onlar yapmıştılar.)

 

Şimdiki Zamanın Hikayesi/Çirokiya Dema Niha: Fiillin geçmiş zaman kökünden önce “di” takısı getirilir, ardından şahıs eki gelir. Geniş zaman yerine şimdiki zaman kullanıldığı için şimdiki zamanın hikayesi ile ge-niş zamanın hikayesi aynıdır.

 

Geçişsiz Bir Fiil (Ketin)

Ez diketim.               (Ben düşüyordum/düşerdim.)

Tu diketî.                   (Sen düşüyordun/düşerdin.)

Ew diket.                   (O düşüyordu/düşerdi.)

Em diketin.               (Biz düşüyorduk/düşerdik.)

Hûn diketin.             (Siz düşüyordunuz/düşerdiniz.)

Ew diketin.               (Onlar düşüyordular/düşerdiler.)

 

Geçişli Bir Fiil (Kirin)

Min dikir.         (Ben yapıyordum/yapardım.)

Te dikir.            (Sen yapıyordun /yapardın.)

Wî dikir.           (O yapıyordu/yapardı. eril)

Wê dikir.           (O yapıyordu/yapardı. dişil)

Me dikir.           (Biz yapıyorduk /yapardık.)

We dikir.           (Siz yapıyordunuz/yapardınız.)

Wan dikir.         (Onlar yapıyordular/yapardılar.)

 

Gelecek Zamanın Hikayesi/Çîrokiya Dema Bê: Fiillin geçmiş zaman kö-künden önce “bi-” ön eki, fiil kökünden sonra şahıs eki ve en son hikaye eki olarak “-a” takısı gelir. Eğer fiil geçişli ise yüklem nesneye göre ek aldığından şahıs eki almayabilir; ancak nesne şahıs zamiri ise yüklem şahıs zamiri alır. Özneden sonra “dê/ê/wê” gelecek zaman takılarından biri gelir.

 

Geçişsiz Bir Fiil (Ketin)

Ez dê biketima.          (Ben düşecektim.)

Tu dê biketiya.           (Sen düşecektin.)

Ew dê biketa.             (O düşecekti.)

Em dê biketina.         (Biz düşecektik.)

Hûn dê biketina.        (Siz düşecektiniz.)

Ew dê biketina.          (Onlar düşücektiler.)

 

Geçişli Bir Fiil (Kirin)

Min dê bikira.          (Ben yapacaktım.)

Te dê bikira.              (Sen yapacaktın.)

Wî dê bikira.             (O yapacaktı. eril)

Wê dê bikira.             (O yapacaktı. dişil)

Me dê bikira.             (Biz yapacaktık.)

We dê bikira.             (Siz yapacaktınız.)

Wan dê bikira.            (Onlar yapacaktılar.)

 

ŞİMDİKİ ZAMAN KÖKÜ: Şimdiki zaman, gelecek zaman ve emir kipinde kullanılan köktür. Bir fiil emir kipinde çekildiği zaman bu kök bulunabilir.

 

	Emir Kipi			Şimdiki Zaman Kökü
revîn (koşmak)		bi-rev-e		rev
kenîn (gülmek)		bi-ken-e		ken
ketin (düşmek)	bi-kev-e			kev
kenandin (güldürmek)		bi-kenîn-e		kenîn
xwarin (yemek)	bi-xw-e			xw
kirin (yapmak)	bi-k-e			k
revandin (koşturmak)		bi-revîn-e		revîn
kuştin (öldürmek)		bi-kuj-e		kuj

 

Şimdiki Zaman/Dema Niha: Fiillin şimdiki zaman kökünden önce “di-” takısı, fiil kökünden sonra da şahıs eki getirilir. Olumsuzluk eki diğer za-manlar için “ne” iken sadece şimdiki zaman için “na-“ dır.

 

Revîn (Koşmak) Fiili (Şimdiki zaman kökü “rev”)

Olumlu			Olumsuz
Ez di-rev-im		(Ben koşuyorum.)	na-rev-im
Tu di-rev-î		(Sen koşuyorsun.)	na-rev-î
Ew di-rev-e		(O koşuyor.)	na-rev-e
Em di-rev-in		(Biz koşuyoruz.)	na-rev-in
Hûn di-rev-in		(Siz koşuyorsunuz.)	na-rev-in
Ew di-rev-in		(Onlar koşuyorlar.)	na-rev-in

 

Ön ek alarak türemiş fiillerde “di-“ takısı ile olumsuzluk eki “na-“ ön ek ile fiil kökü arasına girer. Örneğin raketin (uyumak) fiili “ra-“ ön ekiyle türetilmiştir. Şimdiki zaman çekimi şöyledir;

 

Olumlu		Olumsuz
Ez ra-di-kev-im. (Uyuyorum.)		Ez ra-na-kev-im. (Uyumuyorum.)
Tu ra-di-kev-î. (Uyuyorsun.)		Tu ra-na-kev-î. (Uyumuyorsun.)
Ew ra-di-kev-e. (Uyuyor.)		Ew ra-na-kev-e. (Uyumuyor.)
Em ra-di-kev-in. (Uyuyoruz.)		Em ra-na-kev-in. (Uyumuyoruz.)

Hûn ra-di-kev-in. (Uyuyorsunuz)

Hûn ra-na-kev-in. (Uyumuyorsunuz.)

Ew ra-di-kev-in. (Uyuyorlar.)              

Ew ra-na-kev-in. (Uyumuyorlar.)

Gelecek Zaman/Dema Bê: Fiillin şimdiki zaman kökünden önce “bi-” , fiil kökünden sonra da şahıs ekleri gelir. Özneden sonra “dê/ê/wê” takılarından biri gelir. Fiil olumsuz yapılırken “bi-” eki yerine olumsuzluk eki “ne-” kullanılır.

 

Revîn (Koşmak) Fiili (Şimdiki zaman kökü “rev”)

 

Olumlu			Olumsuz
Ez dê bi-rev-im		(Ben koşacağım.)	ne-rev-im
Tu dê bi-rev-î		(Sen koşacaksın.)	ne-rev-î
Ew dê bi-rev-e		(O koşacak.)	ne-rev-e
Em dê bi-rev-in		(Biz koşacağız.)	ne-rev-in
Hûn dê bi-rev-in		(Siz koşacaksınız.)	ne-rev-in
Ew dê bi-rev-in		(Onlar koşacaklar.)	ne-rev-in

 

Ön ek alarak türemiş fiillerde “bi-” takısı kullanılmaz, olumsuzluk eki ön ek ile fiil kökü arasına girer. Örneğin raketin (uyumak) fiilli “ra-” ön ekiy-le türetilmiştir. Gelecek zaman çekimi şöyledir;

Ez dê ra-kev-im. (Ben uyuyacağım.)

Ez dê ra-ne-kev-im. (Ben uyumayacağım.)

 

İSTEK KİPLERİ

Şart, istek, emir ve gereklilik kiplerinin hikayelerinde, fiilin geçmiş zaman kökü kullanılırken diğer kullanımlarında şimdiki zaman kökü kullanılır. Tüm bu kiplerde fiil çekimi aynı olmakla beraber “şart, istek, emir ve gereklilik” anlamlarında kullanılan “divê (gereklilik), bila, xwezî (is-tek), eger, heke (şart)” sözcükleriyle sağlanır. Olumsuz anlam oluşturu-lurken kullanılan “bi-” takısının yerine “ne-” takısı kullanılır.

Istek kipi: Fiilin şimdiki zaman kökünden önce “bi-” takısı, fiil kökünden sonra da şahıs ekleri gelir. “Bila” sözcüğü cümlenin başına getirilir; “xwezî” sözcüğü başa getirildiği zaman “keşke” anlamı verir. Olumsuz yapmak için fiil kökünden önce kullanılan “bi” yerine olumsuzluk eki “ne-” getirilir.

 

Olumlu			Olumsuz
Bila ez bi-ken-im.		(Ben güleyim.)	Bila ez ne-ken-im.
Bila tu bi-ken-î.		(Sen gülesin.)	Bila tu ne-ken-î.
Bila ew bi-ken-e.		(O gülsün.)	Bila ew ne-ken-e.
Bila em bi-ken-in		(Biz gülelim.)	Bila em ne-ken-in.
Bila hûn bi-ken-in.		(Siz gülesiniz.)	Bila hûn ne-ken-in.
Bila ew bi-ken-in.		(Onlar güleler.)	Bila ew ne-ken-in.

 

Şart Kipi: Istek kipinde kullanılan “bila” sözcüğü yerine “eger, heke, ku” öğelerinden biri kullanılırsa şart anlamı verir.

 

Olumlu			Olumsuz
Eger ez bi-ken-im.		(Eğer ben gülersem.)	Eger ez ne-ken-im.
Eger tu bi-ken-î.		(Eğer sen gülersen.)	Eger tu ne-ken-î.
Eger ew bi-ken-e.		(Eğer o gülerse.)	Eger ew ne-ken-e.
Eger em bi-ken-in.		(Eğer biz gülersek.)	Eger em ne-ken-in.
Eger hûn bi-ken-in. (Eğer siz gülerseniz.)			Eger hûn ne-ken-in.
Eger ew bi-ken-in.		(Eğer onlar gülerseler.) Eger ew ne-ken-in.

 

Gereklilik Kipi: Istek kipinde kullanılan “bila” sözcüğü yerine “divê” kullanılırsa gereklilik anlamı verir.

 

Olumlu			Olumsuz
Divê ez bi-ken-im.		(Ben gülmeliyim.)	Divê ez ne-ken-im.
Divê tu bi-ken-î.		(Sen gülmelisin.)	Divê tu ne-ken-î.
Divê ew bi-ken-e.		(O gülmeli.)	Divê ew ne-ken-e.
Divê em bi-ken-in.		(Biz gülmeliyiz.)	Divê em ne-ken-in.
Divê hûn bi-ken-in.		(Siz gülmelisiniz.)	Divê hûn ne-ken-in.
Divê ew bi-ken-in.		(Onlar gülmeliler.)	Divê ew ne-ken-in.

 

Emir Kipi: Emir kipi sadece ikinci tekil ve ikinci çoğul şahıslar için kul-lanılır. Fiil kökünden önce “bi– ” takısı, fiil kökünden sonra; ikinci tekil için “-e” ikinci çoğul için “-in” takısı kullanılır. Olumsuz kullanımda “bi-” yerine olumsuzluk eki “ne-” kullanılır.

 

Olumlu			Olumsuz
bi-ken-e	(gül)		ne-ken-e
bi-meş-e	(yürü)	ne-meş-e
bi-ken-in	(gülün)		ne-ken-in
bi-meş-in	(yürüyün)		ne-meş-in

 

Ön ek alarak türeyen fiillerde “bi-” kullanılmaz; olumsuzluk eki “ne-” de ön ek ile fiil kökü arasına girer.

 

Olumlu
raketin (uyumak)		ra-kev-e (uyu)
hilgirtin (kaldırmak)		hil-gir-e (kaldır)
vekolîn (araştırmak)		ve-kol-e (araştır)
dagirtin (doldurmak)		da-gir-e (doldur)

 

Olumsuz

ra-ne-kev-e

hil-ne-gir-e

ve-ne-kol-e

da-ne-gir-e

 

CÜMLEDE ÖĞELERİN DİZİLİŞİ

Kürtçe sentaks Türkçe’den çok farklı ve özgün özelliklere sahiptir. Cümledeki öğelerin dizilişi bakımından karmaşık bir yapıya sahip olmakla birlikte Kürtçe’de iki temel cümle kalıbından söz edilebilir:

 

1. Özne cümlenin başında, yüklem cümlenin sonunda ve tümleç, nesne ve zarf, özne ile yüklem arasında yer alır. Bu tıpkı Türkçe’deki öğe dizilişi gibidir ve vurgulanmak istenen öğe yüklemden önce getirilmek suretiyle yapılır. Bu kalıp cümlelerde yüklem her zaman cümlenin sonunda olmak zorundadır.

 

Serhat		nan				dixwe. (Serhat yemek yiyor.)
Özne + nesne + yüklem
Serhat		nan		hêdî hêdî  dixwe. (Serhat yemeği yavaş yavaş yiyor.)

 

Özne + nesne + zarf  + yüklem

Serhat li malê nan hêdî hêdî dixwe. (Serhat evde yemeği yavaş yavaş yiyor.) Özne + dolaylı tümleç + nesne + zarf + yüklem

 

2. Yönelme (datif) anlamı taşıyan fiiller cümlede yüklem olarak kullanılırken; dolaylı ve dolaysız tümleç (nesne), yüklemden sonra kullanılır. Bu yapıdaki cümleler Türkçe cümlenin öğe dizilişine göre devrik durumda iken Kürtçe’de kurallı cümlelerdir.

Textor çû malê. (Doktor eve gitti.)

Özne + yüklem + dolaylı tümleç

 

Ez hilkişiyam çiya. (Ben dağa tırmandım.)

Özne + yüklem + dolaylı tümle

 

Wî rahişt pênûsê. (O kalemi yerden aldı.)

Özne + yüklem + dolaysız tümleç (nesne)

 

Ayrıca yüklemleri iki ve daha fazla kelime ve parçadan oluşan birçok deyim fiilde, yüklemi oluşturan kelime ve yapıların arasına tümleçler girebilmekte-dir.

 

Dest pê kirin: Başlamak Dibistan: Okul

Zarokan dest bi dibistanê kiriye. (Çocuklar okula başlamışlar.)

Yukarıda “dibistan” (okul) dolaylı tümleç olup yüklemin içine girmiştir.

 

Kaynak: Kürtçe Anamnez Kitabı – İsrafil Bülbül /Mikail Bülbül