HELBESTKAREKÎ TEKYAYA HEZANÊ: MELA EHMEDÊ HEZANÎ
KARAK M.Z. (2023). Helbestkarekî Tekyaya Hezanê: Mela Ehmedê Hezanî, The Journal of Mesopotamian Studies, 8 (2), ss. …-…, DOI: 10.35859/jms.2023.1353484.

M. Zana KARAK
Lêkolînerê Serbixwe, m.zana47@gmail.com, Orcid: 0000-0003-1681-4917.

KURTE

Mela Ehmedê Hezanî heta niha nehatiye naskirin û derbarê wî de agahîyên zêde jî tune ye. Alimekî ku di heyama dawî ya Dewleta Osmanî û nîvê ewil ê serdema Komara Tirkiyeyê de jîyaye. Mela Ehmed li Gulpîka Hîzana Bidlîsê hatiye dunyayê û li Hezana Licê medfûn e, lêbelê tarîxa çêbûn û wefata wî nayê zanîn. Navê bavê wî Mela Zubeyr e û ew jî birayê Şêx Ebdulqadirê Hezanî ye. Di helbestên Mela Ehmed de tê dîtin ku ji Şêx Mihemed Selîmê Hezanî pir hezkiriye û li ser wî medhîye nivîsîne. Ev yek jî nîşan dide ku ew jî bi terîqeta Neqşebendîya Xalidîyê ve girêdayî ye û murîdê Şêx Mihemed Selîmê Hezanî ye. Îhtîmaleke mezin ew jî weke şairên ji devera Hezanê li ba alimên meşhûr ên mîna Şêx Mihemed Selîm û bavê wî Şêx Ebdulqadirê Hezanî perwerdeya tesewifî wergirtiye. Li gorî agahîyên heyî 5 helbestên wî gihaştine roja me û mecmûeyeke ku wî bi xetê xwe îstînsax kiriye heye. Di helbestên xwe yên Kurdîya Kurmancî de mexlesa “Hemdî” bi kar anîye. Heta niha ev helbest di lîteratûrê de cî negirtine û helbestnûsîya Mela Ehmed jî nehatiye zanîn. Di vê xebatê de dê li ser van helbestên wî ku heta niha nehatiye weşandin bê rawestan. Bi vî awayî dê helbestên wî ji alîyê ruxsarî û naverokî ve bên nirxandin û ligel destxetan metna transkirîbekirî bê pêşkêşkirin. Bi vê lêkolînê dê alîyê wî yê edebî û tesewifî derkeve holê.

Peyvên Sereke: Mela Ehmedê Hezanî, Neqşebendî, Tekyaya Hezanê, Şêx Mihemed Selîmê Hezanî

Hezan Tekkesi’nin Bir Şairi: Hezanlı Molla Ahmed

ÖZ

Hezanlı Molla Ahmed şimdiye kadar tanınmamış olup hakkındaki mevcut bilgiler de azdır. Osmanlı Devleti’nin son dönemleri ile Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yarısında yaşamış bir alimdir. Doğum ve ölüm tarihleri tam olarak bilinmeyen Molla Ehmed, Bitlis’in Süttaşı köyünde dünyaya gelmiş ve Liceye bağlı Savat’ta (Hezan) da gömülmüştür. Molla Ahmed’in Babası Mela Zübeyr, Hezanlı Şeyh Abdülkadir’in kardeşidir. Molla Ahmed şiirlerinde Hezanlı Şeyh Muhemmed Selim’e olan sevgisini dile getirmiş ve ona medhiyeler yazmıştır. Bu da aynı zamanda onun Nakşibendi-Halidi tarikatına bağlı olduğunu ve Hezanlı Şeyh Muhemmed Selim’in müridi olduğunu göstermektedir. Büyük ihtimalle Hezan bölgesinin şairleri gibi o da Şeyh Muhemmed Selim ve onun babası Şeyh Abdülkadir gibi ünlü âlimlerden tasavvuf eğitimini almıştır. Elimizdeki bilgilere göre 5 şiiri günümüze ulaşmış olup, güzel hattıyla istinsah ettiği bir mecmuası da bulunmaktadır. Kürtçenin Kürmancca lehçesiyle yazılmış olan şiirlerinde “Hemdî” mahlasını kullanmıştır. Şu ana kadar bu şiirleri literatüre girmemiş ve Molla Ahmed’in şairlik yönü de bilinmemekteydi. Bu çalışmada onun bugüne kadar yayınlanmamış şiirleri üzerinde durulacaktır. Bu çalışmada şiirleri şekil ve içerik açısından değerlendirilip şiirlerin transkripsiyonlu metni ile birlikte elyazmaları da verilecektir. Bu araştırma sayesinde onun edebi ve tasavvufi yönü de ortaya çıkacaktır.

Anahtar Kelimeler: Hezanlı Molla Ahmed, Nakşıbendî, Hezan Tekkesî, Hezanlı Şeyh Muhammed Selîm

A Poet of Hezan Lodge: Mela Ehmedê Hezanî

ABSTRACT

Mela Ehmedê Hezanî has not been known until now and there is very little information available about him. He is estimated that he lived in the last periods of the Ottoman Empire and the first half of the Republic of Turkey. Mella Ehmed was born in Bitlis Gulpik village and was buried in Hezan, which is connected to Lice, and her birth and death dates are unknown. His father, Mela Zubeyr, is the brother of Şêx Ebdulqadir Hezanî. In her poems, Mela Ehmed expressed her love for Şêx Mihemmed Selimê Hezanî and wrote eulogy poems on him. This also shows that he was affiliated with the Khalidi Naqshbandi sect and was a follower of Şêx Mihemmed Selimê Hezanî. Like the poets of the Hezani region, he probably received Sufi education from famous scholars such as Şêx Mihemmed Selîm and his father Şêx Ebdulqadirê Hezanî. According to the information we have, 5 of his poems have survived and he has a magazine that he copied with beautiful handwriting. He used the pseudonym “Hemdi” in his poems written in the Kurmanc dialect of Kurdish. These poems have not been included in the literature until now, and Mela Ehmed’s poetic direction was not known. This study will focus on her unpublished poems. In this study, her poems will be evaluated in terms of form and content, and the transcripted text through this research, his literary and mystical side will be revealed.

Keywords: Mela Ehmedê Hezanî, Naqshbandi, Hezan Lodge, Şêx Mihemed Selîmê Hezanî

Extended Abstract

In classical Kurdish literature, schools of Qadiri and Naqshbandi sects take an important and extensive place. After the end of the Kurdish principalities, there was a great political and social vacuum in the Kurdish regions. Over time, these gaps were filled by the sects. In particular, the Qadiri and Naqshbandi sects played a major role in filling this gap. Thanks to these above-mentioned sects, there have also been many developments and developments among the Kurds in the field of Kurdish literature. Many scholars, sheikhs, mullahs, and poets emerged through the tribes and wrote religious, religious, and literary works under the roof of madrassas and individuals. Forms such as eulogies, odes, quadrates, mesnawis, pentastiches, constitutive verses and so on have been liked and written among the madrassa people.

Many scholars and poets have also emerged around madrassas and the Hazan Lodge, and this lodge has played a major role as a centre in the development of religious, sufi and literary sciences. Thanks to the murids and caliphs of this centre, dozens of scholars have qualified and science have spread throughout the region. Especially during the Khalidiya stage, a literary movement emerged, and during this period many poems were written for sheikhs and murshids in various forms of marsiyeh and madhiyyah. In these poems, sheikhs and murshids have mostly emerged and these people have been seen as mashuq. Mullah Ahmad Hazani is also one of the poets who had been educated under the roof of the madrassa, becoming a mullah and a scholar. It is understood from his poems that he was also a follower of the Khalidi Naqshbandi tradition.

Mullah Ahmad Hazani’s family moved from Muş to Diyarbakir Lice and settled in there. We do not have clear and definitive information about his birth and death. However, Mullah Ahmad Hazani lived at the end of the Ottoman State and in the first half of the Republic of Turkey and was buried in the family cemetery in Lice. Many scholars and poets have outgrowed from the family of Mullah Ahmed. His uncle Sheikh Abdulqadir Hazani, his cousin Sheikh Mohammed Salim Hazani, and his nephew Sheikh Ismetullah Karazi have become both scholars and sheikhs in the same area. They also had literary aspects and wrote poems. Mullah Ahmed studied by Sheikh Abdulqadir Hazani and Sheikh Salim Hazani and took advantage of their knowledge. Mullah Ahmed, like his uncle and cousin, also lived with literature in addition to his scientific side and wrote poems of praise for his cousin Sheikh Salim Hazani.

Mullah Ahmed has not yet been recognized as a poet in the field of literature and his poems have not emerged. According to the available information, five of his poems have reached our day and there is a memoir that he wrote in 1908. Mullah Ahmed used the name “Hamdi” in his poems as a source. These poems of Mullah Ahmed were written in the form of a citadel and a quadrate. In his poems, his religious and literary side is ahead. His poems have been written in various forms of marsiyeh and mediha. In the content of his poems, there is mourning for Sheikh Mohammed Ziaeddin Norshini and his love for Sheikh Mohammed Salim Hazani

Mullah Ahmed’s language of poetry is somewhat heavy according to his time, and in all five of his poems, there are vocabulary and idioms from Arabic and Persian languages. In his poems, we also see the title of a name that strengthens the poem by the elements of the celebration. With the art of impression, or through a name, the melody of his poems has been strengthened. In order to strengthen the power of narration of his poems, Mullah Ahmed has developed literary arts such as talmih, exaggeration, isti’are, diagnosis, restitution, talmih, nida, alienation, tenasub, istifham and so on in his poems.

Mullah Ahmed is also a member of Khalidi lodges and similarly, his poems fall into the context of the works of lodge literature. These poems that are now in the literature will also be important data for classical Kurdish literature. In this work, his poems will be evaluated by the author and the content, and the text will be shared with the translated text. With this work, another Khalidi poet will be known.

Destpêk

Bi keşfkirina berhem û materyalên nû qada edebîyata Kurdî ketiye nav geşedanê û berfirehtir dibe. Ev materyalên nû derfeta xebat û tesbîtên nû ji lêkoleran re derdixe holê. Her ku diçe di qada edebîyata Kurdî de hejmara şair û berheman bi keşf û tesbîtên nû zêdetir dibe. Mela Ehmedê Hezanî jî yek ji wan kesayetên edebî ye ku heta niha nehatiye naskirin û helbestnûsîya wî jî nehatiye nirxandin.

Mela Ehmed di serdema dawî ya Dewleta Osmanî û nîvê pêşî yê Komara Tirkiyeyê de jîyana xwe borandiye û ev yek jî rastî heyama Xalîdîyê tê. Piştî serdema mîrektîyên Kurd, Neqşebendîya Xalîdîyê jî rengê xwe daye edebîyata Kurdî, di edebîyata Kurdî de bizavek ava kiriye û ev bizav temsîlîyeta serdemekê dike. Ji helbestên Mela Ehmedê Hezanî tê fehmkirin ku ew jî yek ji murîdên şêxên terîqeta Neqşebendîya Xalidîyê ye û îhtîmaleke mezin jî şêxê wî Şêx Mihemed Selîmê Hezanî (w. 1936) ye ku ew jî xelîfeyê Şêx Mihemed Zîyaeddînê Norşînî (w. 1924) ye.[1]

Şêx Ebdilqadirê Hezanî (w. 1908) û kurê wî Şêx Mihemed Selîm Hezanî bi salan li Hezana Licê bi ilm û îrfanê re bilîyane û postnişînîya Tekyaya Hezanê kirine. Ji malbata Mela Ehmed, Şêx Ebdilqadirê Hezanî û zavayê wî Mela Huseynê Resûlanî ji bo îrşadê di salên 1880-1890î de ji Resûlana Mûşê hatine li nehiyeya Hezana Licê bi cî bûne (Aslan, 2011: 159). Di nav çavkanîyan de ku me ji tekyaya Şêx Îsmetullahê Karazî bi dest xistine îfadeya ku vê agahîyê piştrast dike weha ye; “Rûmî 1303: Hatina Şêx Ebdilqadir ya derdora Hezan-Hezro û Liceyê 1887 e” (Karak, 2020: 31).

Dergeha Hezanê ku ji alîyê Şêx Ebdilqadirê Hezanî û malbata wî ve hatiye avakirin di eslê xwe de Tekyaya Norşînê temsîl dike (Çakır, 2017:353-358) û li ser Nehrîyê tê hesibandin. Em dikarin vê dergehê weke şaxeke tekyaya Norşînê jî bihesibînin. Lewra Şêx Ebdilqadir bi daxwaz û talîmata murşîdê xwe Şêx Ebdurrehmanê Taxî (w.1886/1887) ve ji devera Mûşê tevî malbata xwe di çaryeka dawî ya sedsala 19em de hatiye li Hezana Licê bi cî bûye û li vê herêmê xebatên ‘ilmî û irşadî domandiye[2]. Şêx Ebdilqadir li devera Licê medrese û tekya ava kirine û têkilîyên xwe ji tekyayên Norşîn, Çoqreş, Zoqeyd û Oxînê nebiriye û bi wan re têkilîya xwe dewam kiriye.

Şêx Ebdilqadir di xebatên xwe yên ‘ilmî û tesewifî de tesîreke mezin li herêmê kiriye û di roja me de jî ev tesîr xuya dibe. Li derdora medrese û Tekyaya Hezanê gelek alim û helbestkar derketine û ev navend di pêşketina ilmên dînî, tesewifî û edebî de roleke mezin bi cî anîye. Bi saya murîd û xelîfeyên wî yên weke Mela Ehmedê Xasî (w.1951), Mela Mihemed Hadîyê Licî (w.1912), Şêx Mistefa Feyzîyê Sîsî (w.1914) û bi dehan alimên dinê ve ilm û irfan li herêmê belav bûye. Li medrese û Tekyaya Hezanê heta 1960an jî xizmet hatiye dayîn û piştî vê tarîxê êdî li wir perwerde rawestîyaye (Karak, 2020: 18).

Mela Ehmed ji ber ku hem pismamê Şêx Mihemed Selîmê Hezanî ye û hem jî murîdekî vê Tekyaya Hezanê ye li ser postnişînê vê tekyayê Şêx Mihemed Selîmê Hezanî helbestên xwe nivîsîne. Bi vê minasebetê Mela Ehmed jî dibe yek ji mensûbên dergehên Xalîdîyê û bi heman awayî helbestên wî jî dikeve çarçoveya berhemên edebîyata tekyayê. Ev helbestên ku niha dikevin lîteraturê dê ji bo edebîyata Kurdî ya klasîk jî bibin daneyên girîng.

Ji bo vê xebatê me bi ferdên malbata Mela Ehmedê Hezanî re hevpeyvîn kirin, destxet û malûmat berhev kirin. Çarçoveya vê xebatê dê bi van 5 helbestên tesbîtkirî sînordar be. Lewra heta niha haya me ji berhem û helbestên wî yên din çênebûne û ger hebin jî hêj derneketine holê. Ev 5 helbest ji arşîva Mela Ehmed Yalar ve hatiye wergirtin û heta niha tenê nusxeyek van helbestan hatiye tesbîtkirin ku ew jî bi destên Mela Ehmed Yalar ve hatiye nivîsîn (Bnr. Pêvek: 1). Ev hemû helbest dê ji alîyê ruxsarî û naverokî ve bê nirxandin.

1. Jîyana Mela Ehmedê Hezanî û Berhemên Wî

Derbarê jîyana Mela Ehmedê Hezanî de zêde agahî di destê me de tune ye. Navê eslî yê helbestkar Mela Ehmed e. Piştî ku Komara Tirkîyeyê hate damezirandin û qanûna paşnavan derket û pêve li malbatê paşnavê “Erkazan” hatiye danîn. Nasnavê “Mela” jî ji ber ku melatî kiriye lê hatiye danîn.

Malbata Mela Ehmed ji alîyê Bidlîs û Mûşê ve hatine devera Licê. Gava Şêx Ebdulqadirê Resûlanî yê Hezanî ji bo irşadê ji Resûlana Mûşê hatiye, kurên birayê xwe Mela Zubeyr jî bi xwe re anîye devera Licê. Mela Zubeyr li devera Gulpîkê wefat kiriye û hemû kurên wî bi apê xwe Şêx Ebdulqadirê Hezanî re hatine li mintiqeya Licê bi cî bûne. hemû kurên Mela Zubeyr li Norşînê feqetî kirine, gava nû hatine devera Licê jî azib bûne û piştî xwendina ilmê li hin gundên Licê melatî kirine (Karak, 2020: 31; Ahmet Yiğit, Hevpeyvîna Taybet: 25.08.2023). Li gor ku gava hatine devera Licê hemû kurên Mela Zubeyr azib bûne û ew koça ji bo devera Licê jî di salên 1880-1890î de bû, mirov dikare bibêje Mela Ehmed jî wê demê îhtîmal e hêj xort be û çêbûna wî di navbera salên 1860-1870î de be.

Mela Ehmed îhtîmaleke mezin pêşî li ba bavê xwe dest bi xwendinê kiriye û tehsîla medreseyê girtiye û paşê li ba apê xwe Şêx Ebdilqadirê Hezanî û pismam û murşîdê xwe Şêx Mihemed Selîmê Hezanî xwendina xwe domandiye. Mela Ehmed îcazeyên xwe yên ilmî û terîqî girtine an negirtine nayê zanîn. Lêbelê li gorî ku weke mela hatiye naskirin û melatî kiriye îhtîmal e ku ev îcaze ji ap û pismamên xwe yên li Hezanê postnişînîya tekyayê kirine wergirtibin. Li gorî Mela Ehmedê kurê Şêx Îsmetullah; li devera Licê Mela Ehmed pêşî li gundê Fîsê, paşê li gundê Qetîna Karazê melatî kiriye û li Hezanê jî muderîsî kiriye (Ahmet Yiğit, Hevpeyvîna Taybet: 25.08.2023). Herweha li gorî nevîya wî Sultan Erkazanê jî kalê wê Mela Ehmed li gundên Pêçar û Hezanê jî melatî kiriye (Sultan Erkazan, Hevpeyvîna Taybet: 08.06.2023).

Şecere û neseba wî weha tê îzahkirin: Mela Ehmed kurê Mela Zubeyr e, Mela Zubeyr jî kurê Şêx Mela Ebdullahê Hîzanî yê Semerşêxî (w. 1854) ku xelîfeyê Mevlana Xalidê Şehrezorî ye. Li gor çavkanîyan nesla vê malbatê digihêje Siltan Şexmûsê Zûlî yê Mêrdînî û ji wî jî digihêje heta bi Hz. Omer. Ji ber vê yekê ji vê malbatê re “Omerî” hatiye gotin (Doskî, 2011: 8).

Ji Mela Zubeyrê kurê Mela Ebdullahê Semerşêxî şeş kur çêbûne ew jî ev in: Mela Resûl, Mela Mistefa, Mela Mihemed Baqî, Mela Ahmed, Mela Elî û Mela Huseyn (Arslan, 2013: 12; Bnr. Pêvek: 2). Hemû kurên Mela Zubeyr gava ji alîyê Mûşê hatine herêma Licê azib bûne û li devera Licê zewicîne. Mela Zubeyr neçûye devera Licê, li Gulpîkê gava li ba mala Taxî muderîs bûye wefat kiriye û wê demê malbata wî jî li gundê Resûlanê bûye (Karak, 2020: 31).

Tarîxa wefata Mela Ehmed jî bi zelalî nayê zanîn, lêbelê em wefata birayê wî yê jê mezintir Mela Mihemed Baqî ku tê gotin ew jî xelîfeyê apê xwe Şêx Ebdilqadirê Hezanî bûye dizanin. Wefata Mela Mihemed Baqî 1942 ye û li gor malbatê Mela Ehmed berîya wî wefat kiriye. Herweha ji helbesta wî ya ku li jêr di rêza yekem de hatiye dayîn tê fehmkirin ku Şêx Mihemed Selîm çûye şîna Şêx Ziyaeddînê Norşînî ku wefata wî jî 1924 e. Ev yek jî nîşan dide ku di vê tarîxê de Mela Ehmed hêj li heyatê bûye. Wefata Şêx Mihemed Selîm jî 1936 e û îhtîmaleke mezin a Mela Ehmed jî kêm zêde dê di van salan de be. Bi qenaeta me dê Mela Ehmed di navbera 1936 û 1942yan de wefat kiribe.

Xulase Mela Ehmed di nîvê duyem ê sedsala 19em de li Gulpîkê çê bûye. Weke malbata xwe ew jî bi eslê xwe ji Kopa (Bulanık) Mûşê ji gundê Semerşêx/Semerkendê (Yokuşbaşı) bûye û ji gundê Resûlana Mûşê bi apê xwe Şêx Ebdilqadir re hatine nehiyeya Hezan (Sawat)a Licê û li devera Licêyê bi cî bûne (Karak, 2020: 35). Mela Ehmed li devera Licê bi Dilşah xanimê re zewicîye, kurekî wî bi navê Mela Necmedîn (w. 1975) çêbûye û keçeke bi navê Samîyeyê jî ji jina wî ya din hebûye (Sultan Erkazan, Hevpeyvîna Taybet: 08.06.2023). Herweha di nîvê yekem ê sedsala 20em de jî wefat kiriye û gora wî li Hezanê di nav goristana malbatê de ye.

1.1. Berhemên Mela Ehmed

Li gorî destxetên ber dest ku di pêvekên vê xebatê de hatiye dayîn ji bilî 5 helbestên wî û mecmûeyeke wî ku tê de hin helbest û berhemên Erebî civandiye, ti berhemên wî yên din tune ne. Ev mecmûe ne ya wî ye, lêbelê Mela Ehmedê Hezanî ew bi xetên xwe di 1326an (miladî 1908) de îstînsax kiriye (Bnr. Pêvek: 3). Ebatê vê mecmûeyê 13.03 x 21.00 e û tê de hin kitêbên Erebî yên rêzê yên medreseyê hene. Herweha li gorî Mela Ehmed Yalar hin nameyên wî jî hene (Ahmet Yalar, Hevpeyvîna Taybet: 16.07.2023), lêbelê me nameyên wî bi dest nexistin.

Heta niha em rastî ti helbestên wî jî nehatibûn ku li derekê behs jê hatibe kirin an hatibe weşandin. Lêbelê di encama xebatan de em gihaştin hin helbestên wî ku bi xetê Mela Ehmed Yalar ve hatiye nivîsîn û heta niha di lîteraturê de cî negirtibûn. Li gorî agahîyên li ber destê me wekî din ti helbestên wî neketine lîteratura Kurdî.

1.1.1. Mexlesa Mela Ehmed

Xisûsîyeteke bingehîn a edebîyata klasîk ew e ku wek kevneşopîyeke edebî helbestkar bi piranî di dawîya helbest û menzûmeyên xwe de ji bilî nav û leqebên xwe yên rasteqîn navekî cuda û xisûsî weke navê xwe yê edebî bi kar tînin û di cîhana edebîyatê de bi vî navî tên naskirin. Di edebîyata klasîk de ji vî navî re “mexles” tê gotin (Adak, 2019: 61). Helbet helbestkar di helbestên xwe de dikare navê xwe yê rastîn jî weke mexles bi kar bîne. Yek ji wan kesan jî Mela Ehmed e ku ev kevneşopî şopandiye û di helbestên xwe de mexles bi kar anîye.

Mela Ehmed bêjeya “‘Hemdî” ku ew jî dîsa ji navê wî “Ehmed” bi teşeya tesxîrê hatiye bidestxistin, di helbestên xwe de weke mexles bi kar anîye. Lewra navê wî yê rastîn Ehmed e û ev mexles jî ji navê wî hatiye bidestxistin. Mela Ehmed di hemû helbestên xwe de di 5 cîyan de ev mexlesa xwe di bend û malikên di dawîya helbestan de bi cî kiriye, weke nimûne:

12. Derdimendê bê delîl im / lê tû î her min delîl

Hemdiyê jar û zelîl im / el meded seyda meded

 

17. Hemdî xerîb û qasi ye

Çendî nehîb û ‘asi ye

Danî li ‘utbê nasi ye

Wek tûle û kelbê derî

Di nav helbestên wî de tenê di cîyekî de em rastî navê “Ehmed” tên. Ew jî di helbesta di rêza yekem de di malika 23yem de weha derbas dibe:

Meded ke ey mehê Serhed / ji [bo] vî qa’ilê Ehmed

Ew e muflis ew e bêked / ew e naçar û hem miskîn

2. Vekolîna Helbestan

Mela Ehmed ev helbestên xwe bi bend û malikan û bi teşeya qesîde û murebbe‘ê û bi cûreyên medhîye û mersîyeyê nivîsîne. Ji teşeyên nezmê bi kurtasî qesîde û murebbe‘ weha dikare bê îzahkirin.

Qesîde tê wateya tişta ku hatiye qesdkirin û mebesta ku hatiye pêşkêşkirin. Di qesîdeyê de helbestkar berê xwe dide kesekî û bi meqsedekê helbesta xwe tîne ziman. Ev meqsed jî yan pesnê wî kesî ye yan jî rexne, pîrozbahî, şîna wî kesî û tiştên bi vî rengî ne. Qesîde teşeyeke nezmê ye ku bi yekeya malikê, yekîtîya serwa û kêşê tê nivîsîn (Adak, 2019: 112-113).

Di edebîyatê de ji wê teşeya nezmê re ku her bendeke wê ji çar risteyên hemkêş pêk tê “murebbe‘” tê gotin (Saraç, 2013:111). Bi gotineke din menzûmeyên ku yekeya wan bend e, hemû bendên wan ji çar risteyan pêk tên û ji alîyê helbestkarekî ve bi heman kêş û bi şiklekî pirserwayî hatibin nivîsîn, ew menzûme weke “murebbe‘” tê binavkirin (Adak, 2019: 371).

Di edebîyata Kurdî de hem helbestkarên serdema mîrektîyan hem jî yên serdema qonaxa Xalîdîyê qesîde, medhîye û mersîye nivîsîne. Li derdora Tekyayên Neqşebendîya Xalidîyê jî kesên weke Seyda Mela Mihemed Hadîyê Licî, Şêx Ebdilqadirê Hezanî, Şêx Mihemed Zîyaeddînê Norşînî, Şêx Mihemed Selîmê Hezanî, Şêx Fethullahê Hezroyî, Şêx Îsmetullahê Karazî, Seyda Mela Ehmedê Xasî û bi dehan helbestkarên din medhîye an jî mersîye (şînname) nivîsîne (Karak, 2022b: 151).

Mersîye di edebîyata klasîk a Îslamî de ew helbest in ku piştî mirina kesekî ji bo şîngirtinê têne nivîsîn. Di Kurdî de mersîye dikare wek şînname jî bê binavkirin. Mersîye di edebîyata Îslamî de herî pir bi teşeyên qesîde, tercî‘bend, û terkîbbendê ve hatine nivîsîn (Adak, 2019: 143).

Di edebîyata klasîk a Îslamî de helbestên ku mijara wan pesn û sîtayîş e wek “medhîye” tên binavkirin. Di medhîyeyan de bi gelemperî pesnê kesên payebilind tên dayîn ku bi piranî ew kes jî ji desthilatdarên siyasî, burokratên dewletê, kesayetên girîng ên civakê û kesayet û fîgurên dînî pêk tên (Adak, 2019: 135).

Di edebîyata Kurdî de ji bo mîran medhîye û mersîye hatine nivîsin. Piştî dawîlêhatina mîrektîyan ew valahî bi terîqetan hatine tijekirin û gelek medhîye û mersîye jî ji bo şêxên terîqetan jî hatine nivîsîn. Dema em li van helbestên Mela Ehmed mêze dikin ev yek di helbestên wî de jî bi zelalî tê dîtîn. Ji ber ku ew jî murîd û peyrewê terîqeta Neqşebendîyê bû vê yekê bandor li ser helbestnivîsîna wî jî kiriye. Mela Ehmed jî helbestên xwe bi cûreya medhîye û mersîye nivîsîne.

2.1. Ji Alîyê Ruxsarî ve Helbestên Mela Ehmed

Di vê beşê de em ê ji alîyê ruxsarî ve lêkolîna xwe bikin û em ê li ser teşe, kêş, serwabendî û mexlesê bisekinin.

2.1.1. Teşe, Kêş û Serwabendîya Helbestan

Ev helbestên Mela Ehmed bi piranî bi malikan û bi teşeya qesîdeyê hatine nivîsîn. Herweha hemû helbestên wî li ser destxetê jî di şeklê malikan de hatine nivîsîn. Di qesîdeyên wî de hunera tesmîtê hatiye bikaranîn û ev tesmît tesmîta nîvçe ye. Li gor Adak gelek şêweyên tesmîta nîvçe hene.

Helbesta yekem bi teşeya qesîdeya musemmeta nîvçe hatiye nivîsîn û ji 27 malikan pêk tê. Di vê helbestê de şemaya serwabendîya wê aa, ba, ca ye.[3] Ev qesîde bi tesmîta nîvçe hatiye hûnandin. Herweha di helbestê de du cûre şemayên serwabendîyê hatine bikaranîn û di şemaya serwabendîya wê de şikestin jî hene. Kêşa helbestê Mefa‘îlun / Mefa‘îlun / Mefa‘îlun / Mefa‘îlun e. Serwaya bingehîn “în” e. Di vê helbestê de ji bilî şikestinan her risteyek bûye du parçe û di hin malikan de di sê parçeyên ewil de û di hin malikan de jî di parçeyên ewil ên her du risteyan de serwaya navekî pêk hatiye.

Di vê şêweyê de di malikên helbestê de di çarçoveya serwaya navekî de sê parçeyên hemserwa dernakevin holê. Li gor vê şêweyê di hemû malikan de ji bilî serwaya bingehîn a helbestê ku di dawiya risteyan de cî digire, di nîveka her du risteyên malikan de jî serwaya navekî heye. Di vê rewşê de parçeyên duyem ên her risteyan li gor serwaya standart û bingehîn a helbestê ne û parçeyên wan ên yekem di nav xwe de hemserwa ne. Şemaya şêweya navekî ya vê helbestê abab, cdcb, efeb ye (Adak, 2019:564), lêbelê tê de şikestin jî hene û di hin ciyan de şêwe diguhere. Weke nimûne sê malikên ewil ên helbesta di rêza yekem de weha ne:

1. Xudaya kan xelîlê dil / penah û rehnumayê dîn

Siracê mehfel û menzil / şehê ‘alem Ziyaeddîn

 

2. Şehê ‘alem mehê xawer sedaya erci‘î bişnîd

Cihan zîr û zeber şod ez firaqê şeh Ziyaeddîn

 

3. Firaq û dehşet û dahî / tenê bo me nebû cana

Sema û erd û tamahî / bi hucreş têk(i) berbad în

Helbesta duyem jî dîsa bi teşeya qesîdeya musemmet a nîvçe hatiye nivîsîn û ji 11 malikan pêk tê. Şemaya serwabendîya wê jî aa, ba, ca ye. Kêşa vê helbestê Fa‘ilatun / Fa‘ilatun / Fa‘ilatun / Fa‘ilun e. Serwaya wê “ana” û paşserwaya wê jî “Selîm” e. Dîsa şêwaya şemaya navekî jî weke helbesta yekem abab, cdcb, efeb ye. Weke nimûne her du malikên ewil weha ne:

1. Kewser û abul-heyat e / cam û fincana Selîm

Melce û fewz û necat e / eywan û dîwana Selîm

 

2. Fatihê qufla qulûban / mexzena esrarê Heq

Serwerê mehbûb û xûban / têk(i) qurbana Selîm

Helbesta sêyem dîsa bi teşeya qesîdeya musemmet a nîvçe hatiye nivîsîn û ji 12 malikan pêk tê. Şemaya serwabendîya wê jî aa, ba, ca ye. Kêşa helbestê Fa‘iatun / Fa‘ilatun / Fa‘ilatun / Fa‘ilun e. Serwabendîya bingehîn di helbestê de tune ye, malik bi rêya paşserwaya “el meded seyda meded” ve bi hev ve hatine girêdan. Ev paşserwaya wê “el meded seyda meded” e ku di dawîya hemû malikan de tê dubarekirin. Serwaya navekî dîsa bi rêya tesmîtan pêk hatiye ku di her malikekê de serwayeke cuda hatiye bikaranîn. Di helbestê de di du parçeyên ewil ên serê her du risteyan de serwaya navekî pêk hatiye. Şêweya şemaya navekî jî weke helbesta yekem e, lêbelê parçeyê çarem di hemû malikan de tê dubarekirin û şemaya wê aBaB, cdcB, efeB ye. Weke nimûne du malikên serê helbestê weha ne:

1. Dil ji dest çûye Xuda ra / el meded seyda meded

Wer kerem carek bi ma ra / el meded seyda meded

 

2. Ev dilê qasî yû lahî / der cesed bê çare ye

Hey bike bˈ hubba Îlahî / el meded seyda meded

Helbesta çarem jî dîsa bi teşeya qesîdeya musemmet a nîvçe hatiye nivîsîn û ji 15 malikan pêk tê. Şemaya serwabendîya wê jî aa, ba, ca ye. Kêşa wê Mustef‘ilun / Mustef‘ilun / Mustef‘ilun / Mustef‘ilun e. Serwabendîya bingehîn di helbestê de tune ye, malik bi rêya paşserwaya “seyda eman seyda eman” ve bi hev ve hatine girêdan. Serwaya vê helbestê jî bi rêya tesmîtan pêk hatiye ku di her malikekê de serwayeke cuda hatiye bikaranîn. Ev serwa jî di parçeyên ewil ên her du risteyên malikê de pêk hatiye. Şêwaya şemaya navekî weke helbesta yekem e, lêbelê parçeyê çarem di hemû malikan de hatiye dubarekirin û şemaya wê jî bûye weke helbesta sêyem aBaB, cdcB, efeB ye. Weke nimûne her du malikên serê helbestê weha ne:

1. Seyda’ê Sanî Şeh Selîm / seyda eman seyda eman

Qutbê zemanî Şeh Selîm / seyda eman seyda eman

 

2. Hem dilruba û dilberî / ez derdimend im derdimend

Şîrîn-leb û leb-şekkerî / seyda eman seyda eman

Helbesta pêncem li ser destxetê di şeklê malikan de hatiye nivîsîn. Ev helbest hem bi malikan û di teşeya qesîdeyê de hem jî bi çarîneyan û di teşeya murebbe‘ê dikare bê nivîsîn. Lêbelê ji ber ku ev helbest li dora tekyayê hatiye nivîsîn û tê de hunera îadeyê heye weke murebbe’ê bê nîşandan dê maqûltir be. Ev murebbe’ ji 17 çarîneyan pêk tê û şemaya serwabendîya wê jî abab, cccb, dddb, eeeb ye. Kêşa vê helbestê jî Mustef‘ilun / Mustef‘ilun e. Di helbestê de serwaya bingehîn “rî” ye û tê de paşserwa tune ye. Şêweya vê murebbe‘ê di nav şêweyên standart de şêweya “Murebbe‘a Muzdewica Digel Benda Yekem a Mutenawib” e.[4] Weke nimûne du bendên serê helbestê weha ne:

1. Îro hebîbek min heye

Şehzade ye hem şeh-perî

Hem dil-hebînek min heye

Durdane ye leb-şekkerî

 

2. Leb-xunce ye xweş-xeber e

Dêm kewkeb e qed ‘er‘er e

Rû-bînçe ye xweş dilber e

Ev Şah Selîmê enwerî

Tablo 1: Hin Taybetîyên Ruxsarî yên Helbestên Mela Ehmed.

Helbestkar	Mela Ehmedê Hezanî
Serdem	Sedsala 19em û 20em
Herêm	Hezana Licê ya Diyarbekirê
Helbest	Helbesta 1.	Helbesta 2.	Helbesta 3.	Helbesta 4.	Helbesta 5.
Ziman-Zarava	Kurdîya Kurmancî	Kurdîya Kurmancî	Kurdîya Kurmancî	Kurdîya Kurmancî	Kurdîya Kurmancî
Teşeya Nezmê	Qesîde	Qesîde	Qesîde	Qesîde	Murebbe‘
Yekeya Nezmê	Malik	Malik	Malik	Malik	Bend
Hejmara Bend û malikan	27 malik	11 malik	12 malik	15 malik	17 çarîne
Kêş, Qalib û Behra Erûzê	Mefa‘îlun / Mefa‘îlun / Mefa‘îlun / Mefa‘îlun (Behra Hezecê)	Fa‘ilatun / Fa‘ilatun / Fa‘ilatun / Fa‘ilun (Behra Remelê)	Fa‘ilatun / Fa‘ilatun /Fa‘ilatun / Fa‘ilun (Behra Remelê)	Mustef‘ilun / Mustef‘ilun / Mustef‘ilun / Mustef‘ilun (Behra Recezê)	Mustef‘ilun / Mustef‘ilun (Behra Recezê)
Serwa (Serwabendî)	“în” serwaya murdef e	“ana” serwaya muqeyyed e	Serwaya bingehîn tune ye.	Serwaya bingehîn tune ye.	“rî” serwaya muqeyyed e.
Şemaya Serwayê	aa, ba, ca, …	aaaa, bbba, ccca, …	aa, ba, ca, …	aa, ba, ca, …	abab, cccb, dddb, eeeb …
Paşserwa	Tune ye.	Paşserwaya wê “Selîm” e.	Paşserwaya wê “el meded seyda meded” e.	Paşserwaya wê “seyda eman seyda eman” e.	Tune ye.
Mexles û Cihê Wê	“Hemdî”, di malika 27em de.	“Hemdî”, di malika 11em de.	“Hemdî”, di malika 12em de.	“Hemdî”, di malika 15em de.	“Hemdî”, di benda 17em de.

2.2. Ji Alîyê Naverokê ve Helbestên Mela Ehmed

Di vê beşê de helbestên Mela Ehmed bi kurtasî ji alîyê tema, ziman, uslûb, hunerên edebî û ji alîyê kevneşopî û girîngîya wê ya di edebîyata Kurdî de dê bên nirxandin.

2.2.1. Mijar û Cûreya Helbestê

Di edebîyata Kurdî ya li dora tekyayên Neqşebendî û Qadirîyê de gelek helbestên şîn û medhê hatine nivîsîn. Murîdên li van navendan ji bo şêx û postnişînên xwe helbest hûnandine û hest û hezkirina xwe ya ji bo wan bi zimanê helbestê anîne ziman. Yek ji wan navendan jî Tekyaya Hezanê ye ku gelek alim û şair jê derketine. Yek ji wan kesên ku li dora tekyayê helbestên bi vî awayî nivîsîye Mela Ehmed e. Di navenda helbestên Mela Ehmed de murşîdê wî Şêx Mihemed Selîmê Hezanî heye ango fokûsa wî Şêx Mihemed Selîm e.

Helbesta yekem qesîde ye û cûreya wê mersîyeyeke ku li ser Şêx Ziyaeddînê Norşînî hatiye nivîsîn. Weke tê zanîn ew jî şêxê Şêx Mihemed Selîmê Hezanî ye. Di helbestê de em fehm dikin ku murşîdê Şêx Mihemed Selîmê Hezanî wefat kiriye, tazîya wî hatiye danîn û Şêx Mihemed Selîmê Hezanî jî di vê tazîyê de şîna wî girtiye. Helbestkar di dawîya helbestê de jî medhê murşîdê xwe Şêx Mihemed Selîmê Hezanî dike.

Helbesta duyem, sêyem û çarem jî qesîde ne di medh û pesnê Şêx Mihemed Selîmê Hezanî de ne û cûreya wan jî dibe medhîye. Di van helbestan gelek têgehên dînî û tesewifî jî cî digirin.

Herweha di helbesta pêncem de jî dîsa medhê Şêx Mihemed Selîmê Hezanî heye. Lê ev helbest hem weke malikan hem jî weke bendan dikare bê nivîsîn. Me ew weke bendan û ji bendan jî bi çarîneyan nivîsî, lewra di vê qonaxa Xalidîyê de ev teşeya murebbe‘ê bêtir hatiye tercîhkirin. Di helbesta tekyayê ya vê qonaxê de zimanê helbestê sivik bûye û hêmanên sebkê Iraqî hinekî hatine terikandin. Bi qasî ku tê dîtin di vê qonaxê de murebbe‘ jî wek teşeyeke nezmê belav bûye (Adak, 2019:572).

Ev helbest ji alîyê şeklî ve dibe murebbe‘, lêbelê ji alîyê mijar û cûreya xwe ve ew jî medhîye ye.

2.2.2. Ziman û Uslûba Helbestkarî

Gava em li van helbestên wî dinihêrin em dibînin ku zimanê wî li gorî serdema ku tê de jîyaye hinekî giran e û bi bêje û terkîbên bîyanî hatiye hûnandin. Ji helbestên wî tê fehmkirin ku Mela Ehmed ji bilî zimanê dayîkê Kurdî zimanê Erebî û Farisî jî zanibûye, lewra ew jî ehlê medreseyê ye û ev ziman di medreseyan de tên hînkirin, ew jî hîn bûye. Tesîra Farisî û Erebî di helbestên wî de xwe bi zelalî dide der.

Uslûba wî herikbar e û ev unsûrên ahengê yên mîna tesmîtê jî mûsîqîyeke xweş di van helbestên wî de ava kirine. Qelema helbestkar xurt e û helbestên wî jî ji alîyê edebî ve têr û tîje ne. Di helbestan de tê dîtin ku gelek cûre ji hunerên edebî jî hatine bikaranîn.

2.2.3. Ciwankarîya di Helbestan de

Di helbestên Mela Ehmed de gelek unsûrên ahengê û hunerî hene. Helbestkar bi uslûb û hunerên edebî yên weke telmîh, mubalexe, îstî‘are, teşbîh, îade, telmî‘, nîda, alîterasyon, tenasub, îstîfham û hwd. ve helbestên xwe xemilandiye. Di helbestên wî de ji ciwankarîyê gelek cûre hene, ji wan huneran em dê çend nimûneyan li vir binivîsin:

Dem qudsi ye enfasê ʿÎs

Ew hey dike qelbê celîs

Ya Reb bikî bo me enîs

Wî der mihad û mehşerî

Di vê benda jor de ji bo mûcîzeya Hezretî Îsa ku bi nefesa xwe mirî sax dikirin telmîh heye.

Ji giryan eşk(i) tên wek Nîl / di her şam [û] seher yaran

Me qibla dil bûye tehwîl / ʿenakêş [û] esef-xord în

Di vê malika jor de hunera mubalexeyê heye, lewra hêsirên çavan bi rûbarê Nîlê re hatiye şibandin.

Dermande me ey surperî / ez mustemend im mustemend

Dil-xeste me ey dêmzerî / seyda eman seyda eman

Di vê malikê de bi tekrara herfên “d”, “m” û “s”yê ve alîterasyon çêbûye û dîsa bi herfa “e”yê jî asonans derketiye holê.

Di nisbet Behrê Umman bû / di ĥikmet şubhê Nuʿman bû

Der ulfet pîrê Kenʿan bû / çû reft Yûsif şod û xemgîn

Di vê malikê de jî di Nu’man û behra Ummanê de şibandin heye ve hunera teşbîhê derketiye holê. Dîsa bi Pîrê Ken’an jî qesta wî Hz. Yeqûb e ku li vir navê wî nehatiye gotin û ev jî dibe hunera îstiareyê.

Îro hebîbek min heye

Şehzade ye hem şeh-perî

Hem dil-hebînek min heye

Durdane ye leb-şekkerî

 

Leb-xunce ye xweş-xeber e

Dêm kewkeb e qed ‘er‘er e

Rû-bînçe ye xweş dilber e

Ev Şah Selîmê enwerî

Di helbestê de peyva dawî ya bendê ger di destpêka benda pişt re jî were bikaranîn ew dibe hunera i‘adeyê (Kocakaplan, 2011: 50). Di navbera bendên 1 û 2 û 3 û 4an de jî hunera îadeyê heye. Lewra bêje û îfadeya ku bend pê qediyaye dîsa heman bêje an îfade di serê benda peyrew de jî derbas dibe. Di navbera benda yekem û duyem de bi bêjeya “leb”ê û dîsa di navbera benda sêyem û çarem de jî bi bêjeya “çehv”ê ev hunera îadeyê derketiye holê.

Dil ji dest çûye Xuda ra / el meded seyda meded

Wer kerem carek bi ma ra / el meded seyda meded

 

Seydaʾê Sanî Şeh Selîm / seyda eman seyda eman

Qutbê zemanî Şeh Selîm / seyda eman seyda eman

Di helbesta sêyem de îbareya “el meded seyda meded” û di helbesta çarem de jî dîsa îfadeya “seyda eman seyda eman” di hemû malikan de tê tekrarkirin û bi vî awayî helbest bi tekraran hatiye bihêzkirin.

Sewdaser im ey çav-xezal / ez pîremerd im pîremerd

Ehsîn îleyye bîl-wisal / seyda eman seyda eman

Di helbestekê de risteyeke an jî nîv riste bi zimanekî cuda were nivîsandin ew dibe hunera telmî‘ê (Kocakaplan, 2011: 147). Di vê malika jor de jî hem zimanê Kurdî hem jî yê Erebî di heman malikê de derbas dibe û ev yek jî dibe hunera telmî‘ê. Dîsa di hin cihên din de jî bi vî awayî îfadeyên Erebî û Farisî hene.

Îro tebîbê mutleq î / xweş şêremerd î şêremerd

Babê Heqî babê Heqî / seyda eman seyda eman

Di metnekê de peyveke ku ji yekê zêdetir maneyên wê hebe û ev peyv ne di manneya ku tê zanîn, lê di maneya herî dûr de bê bikaranîn hunera tewrîyeyê derdixîne holê (Kocakaplan, 2011: 183). Yek ji kurên Şêx Mihemed Selîm jî Îsmaîl Heqî ye. Di vê malikê de jî hunera tewrîyeyê heye, lewra “Babê Heqî” hem di maneya “derîyê heqîyê” de, hem “Bavê Heqî” û hem jî di maneya “xwedî-edalet” de ye.

2.2.4. Kevneşopî û Giringîya Helbestan

Di ekola Neqşebendîya Xalidîyê de têkilîyeke xurt a murîd û murşîdan heye û li ser pîr û murşîdên terîqetê helbestên bi teşeyên cur bi cur hatine nivîsîn. Helbestkarên ku li derdora tekyayan mezin bûne piranîya wan murebbe‘ û qesîdeyên medh û şînê nivîsîne. Ev helbestên Mela Ehmed jî mînakên vê tradîsyonê ne. Di helbestên wî de jî unsûr û mezmûnên tesewifî li pêş in û helbest li dora tekyayê hatine hûnandin û ev 5 helbest di kategorîya helbesta terîqî-tekyayî de dikare werin nirxandin.

Helbestên wî alîyê wî yê terîqetê yê di nav ekola Neqşebendîya Xalidîyê de jî nîşan dide û wî jî bi heman kevneşopîyê ve ji bo murşîdê xwe medhîye û mersîye nivîsîne û edîbbûna wî bi van helbestan aşkere bûye.

Tablo 2: Hin Taybetîyên Naverokî yên Helbestên Mela Ehmed.

Helbestkar	Mela Ehmedê Hezanî
Helbest	Helbesta 1.	Helbesta 2.	Helbesta 3.	Helbesta 4.	Helbesta 5.
Cûreya Nezmê	Mersîye?	Medhîye	Medhîye	Medhîye	Medhîye
Ji Alîyê Naverokê	Şîn û veqetîna li pey wefata Şêx Ziyaedînê Norşînî û murşîdê terîqê.	Medh û pesnê murşîdê xwe Şêx Mihemed Selîmê Hezanî kiriye.	Medh û pesnê murşîdê xwe Şêx Mihemed Selîmê Hezanî kiriye.	Medh û pesnê murşîdê xwe Şêx Mihemed Selîmê Hezanî kiriye.	Medh û pesnê murşîdê xwe Şêx Mihemed Selîmê Hezanî kiriye.
Mijar	Êş û xema li pey şêx û murşîdê terîqê	Medhê murşîdê xwe	Medhê murşîdê xwe	Medhê murşîdê xwe	Medhê murşîdê xwe
Tema	Êş û ezîyeta veqetînê	Pesn û hezkirina ji bo murşîdê xwe	Pesn û hezkirina ji bo murşîdê xwe	Pesn û hezkirina ji bo murşîdê xwe	Pesn û hezkirina ji bo murşîdê xwe

Metnên Transkirîbekirî yên Helbestên Mela Ehmed

Destxeta muellîf bi xwe nehatiye peydakirin û ev nusxeya di pêvekan de hatiye dayîn bi xetên Mela Ehmed Yalar hatiye nivîsîn. Hin xeteyên ku ji destên mustensîx derketine, hatin tesbîtkirin û sererastkirin. Ji ber ku nusxeya muellîf ne li ber dest e dibe ku hin xeteyên mustensîx ên din jî hebin. Ji nusxeya destxet ev helbestên Mela Ehmed (Hemdî) bi elîfbêya transkirîpsîyona navneteweyî hatin nivîsîn. Herweha ligel metnê hin îzah û tesbît jî di jêrenotan de hatine dayîn.

[r.158-160]

Mîn ebyatî ʿemmî ummîne Mela Ehmed raĥîmehullah[5]

-1- Mefaʿîlun / Mefaʿîlun / Mefaʿîlun / Mefaʿîlun

1. Xudaya kan xelîlê dil / penah û rehnumayê dîn

Siracê meĥfel û menzil / şehê ʿalem Żiyaeddîn

 

2. Şehê ʿalem mehê xawer śedaya erciʿî bişnîd

Ciĥan zîr û zeber şod ez firaqê şeh Żiyaeddîn

 

3. Firaq û dehşet û dahî / tenê bo me nebû cana

Sema û erđ û tamahî / bi ĥucreş têk(i) berbad în

 

4. Welê berzex bûye meʿmûr / bi rûĥê wî bûye purnûr

Melaʾik cumle bûn mesrûr / tenê em jar û pejmurd în

 

5. Tenê jar û xerab mal in / çi bedĥal û bi ten dal in

Şubhê goyîn û ʿebdal in / di kûh û seĥlê Ferhad în

 

6. Di her seĥl û di her badî / di her buldanê her badî

Dikin giryan û hey dadî / bi ah û nale muʿtad în

 

7. Ji giryan eşk(i) tên wek Nîl / di her şam [û] seĥer yaran

Me qibla dil bûye teĥwîl / ʿenakêş [û] esef-xord în

 

8. Esef ez hicreteş emrûz mîxored ʿalemê insî

Kî mewtê ʿalimî çûn wey çû mewtê ʿalem est yek bîn[6]

 

9. Miŝal ʿalem muşewweş bû / bi riĥlet têk(i) serxweş bû

Li me ŧaliʿ qewî reş bû / yetîmê pur-ẋem û der dîn

 

10. Yetîmê bêqiyem bêkes / emînê[7] yarê li me xes

Me dîbû ŧaliʿek pur neĥs / bi talan û bi feryad în

 

11. Li eytaman qiyem bû ew / di eʿwaman ĥekem bû ew

Bi cewher muĥteşem bû ew / çû Ŧeyfûr û çû Necmeddîn

 

12. Çi xweş kibrîtê eĥmer bû / bi wî ʿalem muʿeŧŧer bû

Heçî wî dî muzeffer bû / di vê silkê dibû temkîn

 

13. Li ser nehca Muĥemmed bû / bi wî meslek mumeĥĥed bû

Bi wî erkan muşeyyed bû / muʿîn û destegîrê dîn

 

14. Nefes-ʿÎsî yû qudsî bû / bi wî ĥey bû dilê murde

Yeqîn ew Quŧb û Weysî bû / qesem ba sûreʾê Yasîn

 

15. Nebû emrûz(i) la wellah / bi miŝlê babê Fetĥullah[8]

Di irşada ʿibadullah / birêje nisbeta rengîn

 

16. Di nisbet Beĥrê Umman bû / di ĥikmet şubhê Nuʿman[9] bû

Der ulfet pîrê Kenʿan bû / çû reft Yûsif şod û ẋemgîn

 

17. Çû riĥlet kir li wî necle / dimûʿ barî wekî Dicle

Li dû wî ew jî bû neqle / ẋem û şeb hicranê nûrîn

 

18. Eman bedra cemal-ara / ela ey dilbera xara

Nebaşed kî wefadared kesî ra în felek xaʾîn

 

19. Felek bedbext û seĥĥar e / çi bê ʿehd e çi mekkar e

Bi kê ra ew dibû yar e / teʿerruż kir bi kerb û kîn

 

20. Çi xaʾîn e çi bê śebr e / li ser çeĥvê me kir ẋebr e

Li me kir saʿet û ĥesr e / esîrê bê peder maʾîn

 

21. Esîr in kî teśerruf ke / bi imdadan teleŧŧuf ke

Di irşadê teweqquf ke / di her an û zeman û ĥîn

 

22. Di vê ʿeśrê di vê ĥînê / ji Śînê ta bi Qezwînê

Nebû wek şahê Norşînê / muceddit ke esasê dîn

 

23. Meded ke ey mehê Serĥed / ji [bo] vî qaʾilê Eĥmed

Ew e muflis ew e bêked / ew e naçar û hem miskîn

 

24. Ew e namerd û miskîn e / ʿelîlê jar û ẋemgîn e

Ŧebîbê wî di Norşîn e / di teʿzî ew bûne teskîn

 

25. Îlaĥî wî bike meĥfûž / bi alaman nekî meĥžûž

Ji bo me her ev e melĥûž / selamet bî bibên amîn

 

26. Selamet bî Selîmê dil / mudawa ke birînê kul

Ew e min rehberê kamil / ez im gumrah û hem goʾîn

 

27. Ez im gumrah û hem kemter / ela ey Ĥemdiyê bedter

Ji babê Salimê[10] enwer / umîdwar û meded-xwah în

[r.160-161]

-2- Faʿilatun / Faʿilatun / Faʿilatun / Faʿilun

1. Kewŝer û abul-ĥeyat e / cam û fincana Selîm

Melce û fewz û necat e / eywan û dîwana Selîm

 

2. Fatiĥê qufla qulûban / mexzena esrarê Ĥeq

Serwerê meĥbûb û xûban / têk(i) qurbana Selîm

 

3. Qibleʾê ehlê miradan / Keʿbeʾê erbabê ʿişq

Saqiyê teşne fûʾadan / can û canana Selîm

 

4. Rişteʾê rûĥ û rewan e / reh-şinasê ŧaliban

Rahê ĥeq ra ĥeq dizane / rehber û dana Selîm

 

5. Çi şîrîn ʿalî-cenab e / ew çi meʿrûfê zeman

Her dike celbê riqab e / luŧf û iĥsana Selîm

 

6. Kî di ʿilm û remz û razan / seʿyekî meşkûr heye

Dê binase ew bi asan / qedr û mîzana Selîm

 

7. Lahî û sahî mebore / bê ŧeleb hem bê edeb

Tu bizane Kûhê Ŧûr e / xan û derbana Selîm

 

8. Fexleʿ în-neʿle bîqurbîn[11] / meşʿerel-beytul-ĥebîb[12]

Weẋmezîl-ʿeyne edîben[13] / pêş(i) damana Selîm

 

9. Kî bi çavê dil bibîne / qed û balaya şirîn

Dê muĥeyyer ew bimîne / dˈ ĥusnê ŝeyrana Selîm

 

10. Bû mubeşşir bis-seʿadet / ehlê śuĥbet xaś û ʿam

Çunkî bûn śaĥib-muweddet / dˈ žill û sîwana Selîm

 

11. Ĥemdiyê ẋafil tenê maye feqîr û rûsiyah

Lê yeqîn śaĥib wefa ye ẕat(i) xaqana Selîm

[r.161-162]

-3- Faʿilatun / Faʿilatun / Faʿilatun / Faʿilun

1. Dil ji dest çûye Xuda ra / el meded seyda meded

Wer kerem carek bi ma ra / el meded seyda meded

 

2. Ev dilê qasî yû lahî / der cesed bê çare ye

Ĥey bike bˈ ĥubba Îlahî / el meded seyda meded

 

3. Tê ji dil ah û enînek / musteẋasê min tu î

Nîne wek te nazenînek / el meded seyda meded

 

4. Nîne wek te kes ji xûban / rûyê to iksîrê ʿişq

Her dikî ŧuĥra qilûban / el meded seyda meded

 

5. Renc û derdê ʿişq e ẋalib / şubhê ateş dem bi dem

Hil dibe der qelbê qalib / el meded seyda meded

 

6. Ev çi mal e çi menal e / neqdê rûĥ û can tû î

Qed û balan min xiyal e / el meded seyda meded

 

7. Bi mezarê kalê bab e / min yemîn ey Şah Selîm

Bê te nîne xwab û tab e / el meded seyda meded

 

8. Her şev û şehrê di śalan / şebê qedr in şehperî

Ger bibînim zulf û xalan / el meded seyda meded

 

9. Xed û xalê te xuyaye / nîne ĥewce bˈ mihr û mah

Rûyê te bedrek żiya ye / el meded seyda meded

 

10. Rûyê te xurşîd miśal e / çehvê min kor e çi kim

Mektûb lê ismê Celal e / el meded seyda meded

 

11. El meded ez her dibêjim / ey Żiyaeddîn meded

Bˈ her dû çavan xûn dirêjim / el meded seyda meded

 

12. Derdimendê bê delîl im / lê tû î her min delîl

Ĥemdiyê jar û ẕelîl im / el meded seyda meded

[r.162-163]

-4- Mustefʿilun / Mustefʿilun / Mustefʿilun / Mustefʿilun

1. Seydaʾê Ŝanî Şeh Selîm / seyda eman seyda eman

Quŧbê zemanî Şeh Selîm / seyda eman seyda eman

 

2. Hem dilruba û dilberî / ez derdimend im derdimend

Şîrîn-leb û leb-şekkerî / seyda eman seyda eman

 

3. Dermande me ey surperî / ez mustemend im mustemend

Dil-xeste me ey dêmzerî[14] / seyda eman seyda eman

 

4. Dilbestiyê dama te me[15] / mame di qeyd û qufl û bend

Dil-kuştiyê ĥusna te me / seyda eman seyda eman

 

5. Ey dilruba û ẋemrevîn / men derkemend im derkemend

Ĥalê mi ra têtin girîn / seyda eman seyda eman

 

6. Śuĥbet reĥîqa şafi ye / ez dûridest im bê meded

Her keskî nûş kir ʿafi ye / seyda eman seyda eman

 

7. Ey rûĥû nûra beserê / naʿeqilmend im ʿeqilmend

Carek li min ke nežerê / seyda eman seyda eman

 

8. Burqeʿ ji ser sîma bi nûr / ey selw(i) qed ey serw(i) qed

Rake tecellî bête Tûr / seyda eman seyda eman

 

9. Ey rayeta emn û eman / sîret-lewend qamet-bulend

Ey rehberê her dû cihan / seyda eman seyda eman

 

10. Sewdaser im ey çav-ẋezal / ez pîremerd im pîremerd

Eĥsîn îleyye bîl-wiśal[16] / seyda eman seyda eman

 

11. Ey murşidê nahîl-menah[17] / ez Serĥed û ĥeta bi Hind

Ey qaʾidê rahê Îlah / seyda eman seyda eman

 

12. Îro ŧebîbê muŧleq î / xweş şêremerd î şêremerd

Babê Ĥeqî babê Ĥeqî[18] / seyda eman seyda eman

 

13. Baẋê Żiyaîda gul î / baẋvan bi xwe gul xed û xend

Miĥrab û hem qibla dil î / seyda eman seyda eman

 

14. Saqiyê her teşne-leb î / tîh im ji ewwel ta ebed

Ayîneʾê rûz û şeb î / seyda eman seyda eman

 

15. Nale bi dergeh mîzenend / Ĥemdî çû seg seyda meded

Seyda meded seyda meded / seyda eman seyda eman

[r.163-165]

-5- Mustefʿilun / Mustefʿilun

1. Îro ĥebîbek min heye

Şehzade ye hem şeh-perî

Hem dil-ĥebînek min heye

Durdane ye leb-şekkerî

 

2. Leb-ẋunce ye xweş-xeber e

Dêm kewkeb e qed ʿerʿer e

Rû-bînçe ye xweş dilber e

Ev Şah Selîmê enwerî

 

3. Dildar e dilcû ye gelek

Şehmar e wî zulfê xelek

Gulnar e wî xûye-melek

Çehvê xumarî dilbirî

 

4. Çehvê ẋezalî min ẋem e

Birhên di dalî qelem e

Leʿlên zulalî Zemzem e

Her kes wî dî lê ĥeyyirî

 

5. Dilbir bi nehb û ẋemzeyek

Axir bi rehb û remzeyek

Sewda kirim wî bˈ cezbeyek

Rûĥê xwe min qurban kirî

 

6. Ba nehb û ẋar ba nehb û ẋar

Tê şehsuwar her car û car

Wî rim di dest esp namidar

Ew pêşrew e der her serî

 

7. Der seʿyû seyra salikan

Wî seyr kirî der her mekan

Dˈ seyra leŧaʾif la-mekan

Bo xwe ewî imża kirî

 

8. Dˈ seyra leŧaʾif ʿerşi ye

Meşreb bi xwe ew Neqşi ye

Ew kaʾin e hem ferşi ye

Nasî ewî nas nekirî

 

9. Dem qudsi ye enfasê ʿÎs

Ew hey dike qelbê celîs

Ya Reb bikî bo me enîs

Wî der miĥad û meĥşerî

 

10. Ĥey ke cenan ĥey ke cenan

Çû min ji dest ev rûĥ û can

Ah û eman ah û eman

Quŧbê Hezan xweş rehber î

 

11. Ah û enîn ah û enîn

Ey xwaceʾê dunya û dîn

Mam rûreş û xam û kemîn

Ĥetta bibim rehguzerî

 

12. Mam xam û çû ʿeqlê temîz

Min kir telef ʿumrê ʿezîz

Bo min bide xemra lezîz

Da min ʿeqil bête serî

 

13. ʿUmrê ʿezîz bûye telef

Ah û esef ah û esef

Carek bi dest cama śedef

Bo min bide ey dêm-zerî

 

14. Ah û esef tînim gelek

Radkim ji bunyad heft felek

Min şahid e ins[19] û melek

ʿAlem ĥemî bo min girî

 

15. Bil-cumle ʿalem man ʿecîb

Pêkve dikin ĥuzn û neĥîb

Gotin çira miskîn ẋerîb

Îro qewî ne śabir î

 

16. Bûme ẋerîb bûme beʿîd

Ez śuhbeta ceddê Ĥefîd[20]

Belkî şeqî me ne seʿîd

Mechûl e ev dû-xeberî[21]

 

17. Ĥemdî ẋerîb û qaśi ye

Çendî neĥîb û ʿasi ye

Danî li ʿutbê naśi ye

Wek tûle û kelbê derî

ENCAM

Mela Ehmedê Hezanî yek ji endamên malbata Mela Ebdilahê Semerşêxî ye ku ew jî xelîfeyê Mewlana Xalidê Şehrezorî bûye. Ji malbata Semerşêxî gelek alim û edîb derketine û di avakirina gelek medrese û tekyayan de cih girtine ku yek ji wan jî Dergeha Hezanê ye.

Mela Ehmed li derdora Tekyaya Hezanê di çarçoveya murîd û murşîdîyê de helbestên edebî, tesewifî û terîqî bi Kurdîya Kurmancî nivîsîne. Heta niha di lîteratura de em rastî berhem û helbestên wî nehatibûn.

Mela Ehmed van 5 helbestên xwe li ser Şêx Mihemed Selîmê Hezanî nivîsîye û pesnê wî daye, lêbelê di helbesta di rêza yekem de li ser Şêx Mihemed Ziyaeddînê Norşînî mersîyeyeke ku dîsa di dawîya wê de jî medhê Şêx Mihemed Selîmê Hezanî kiriye.

Ji helbestên Mela Ehmedê Hezanî tê fehmkirin ku jîyana wî ji alîyê ‘ilm û tesewifê ve têr û tîje ye. Lewra ew ehlê medreseyê ye û jîyana wî bi ‘ilmê re, di medreseyan de derbas bûye. Ji ber ku ew pêgirekî terîqeta Neqşebendîyê ye ji alîyê têkilîya di navbera murîd û murşîdan de jî jîyaneke tesewifî borandiye.

Ji van helbestên wî jî tê fehmkirin ku Mela Ehmed jî weke alim û şairekî heyama xwe tevgerîyaye û di çarçoveya kevneşopîya ekola Neqşebendîya Xalidîyê de helbestên tesewifî-terîqî nivîsîne. Ji alîyê ziman û edebî ve jî helbestên wî serkeftî û herikbar e. Di helbestên wî de hem unsûrên edebîyata klasîk û hem jî yên çanda kevneşopîya tekyayan xuya dibin.

Mela Ehmed di her 5 helbestên xwe de jî mexlesa “Hemdî” bi kar anîye. Bi van helbestan Mela Ehmed jî weke şair dikeve nav lîteratura Kurdî ku wî jî bi şêweya klasîk helbestên xwe nivîsîne. Ligel vê yekê serdem û şêweya Mele Ehmed jî dikeve nav şêwe û serdema qonaxa Xalîdîtîyê.

Çar helbestên di rêza ewil de bi malikan e û bi teşeya qesîdeyê û bi cûreyên mersîye û medhîyeyê hatine nivîsîn û di wan de hunera tesmîtê heye. Helbesta pêncem jî bi teşeya murebbe‘ê û di cûreya medhiyeyê de hatiye nivîsîn. Şêweya vê murebbe‘ê di nav şêweyên standart de şêweya “Murebbe‘a Muzdewica Digel Benda Yekem a Mutenawib‘” e. Helbestên Mela Ehmed jî li derdora medrese û Tekyaya Hezanê hatine nivîsîn û bi vî awayî ew jî dikevin bin banê edebîyata tekyayê.

---

Çavkanî

Adak, A. (2018). Mexles di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de. Nubihar Akademi, 3 (10), 11-58.

Adak, A. (2019). Teşeyên Nezmê di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de. Stenbol: Weşanên Nûbiharê.

Aslan, M. (2011-Kasım). Ahmet Yalar ile Röportaj. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. Sayı: 6, 159-167.

Çakır, M. S. (2017). Şeyh Abdülkadir-i Hezânî (V. 1908) Ve Hezân Dergâhı’nda Yetişen Sûfî Âlimler. Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî ve Hâlidîliğin Bingöl ve Çevresi Üzerindeki Etkisi (Ulusal Sempozyum) 04-05 Mayıs 2017 Bingöl. (r. 353-358). Bingöl: İlkbahar.

Doskî, T. Î. (2011). Mela ʿEbdillahê Hîzanî û Şairên Malbata Wî. Duhok: Weşanên Spîrêz.

Karak, M. Z. (2020). Dîwançeya Şêx Îsmetullahê Karazî (Metn û Lêkolîn). Teza Lîsansa Bilind a Çapnebûyî. Mêrdîn: Zanîngeha Mardîn Artukluyê. Enstîtuya Zimanên Zindî yên li Tirkîyeyê. Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî.

Karak, M. Z. (2021). Qesîdeya Şêx Mihemed Selîmê Hezanî. Kurdiyat, (3) , 41-66.

Karak, M. Z. (2022). Medhîyeyeke Şêx Şehabeddînê Tîlî. Kurdiname, 0 (7), 147-160.

Karak, M. Z. (2022). Şairtîya Şêx Zîyaeddînê Norşînî (Hezret) . The Journal of Mesopotamian Studies, 7 (2) , 185-204.

Kocakaplan, İ. (2011) Açıklamalı Edebî Sanatlar. İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.

Mela Ahmet Yiğit “Tekyaya Hezanê û Mela Ehmedê Hezanî” (Hevpeyvîna Taybet: 25.08.2023).

Mela Ehmed Yalar “Mela Ehmedê Hezanî” (Hevpeyvîna Taybet: 13.11.2020 & 16.07.2023).

Saraç, Y. (2013). Klâsik Edebiyat Bilgisi; Biçim-Ölçü-Kafiye. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.

Sultan Erkazan “Mela Ehmedê Hezanî” (Hevpeyvîna Taybet: 08.06.2023).

Yalar, M. E (?). Fotokopîya Nusxeya Mecmû‘eya destxet (Mustensîx: Mela Ehmed Yalar), n.r. 158-165.

---

[1] Ji bo agahîyên zêdetir ên derbarê Şêx Mihemed Selîmê Hezanî û Şêx Mihemed Ziyaeddînê Norşînî de bnr.: (Karak, 2021; Karak, 2022a).

[2] Di vê sedsalê de tekyayên Çoqreş û Zoqeydê jî dîsa bi rêya xelîfeyên tekyaya Norşînê (Şêx Îbrahîmê Çoqrejî û Şêx Ebdilqehharê Zoqeydî) hatine avakirin (Karak, 2020: 17).

[3] Ji bo agahîyên zêdetir ên derbarê musemmet û tesmîtan de bnr.:(Adak, 2019: 544-563).

[4] Ji bo agahîyên zêdetir derbarê vê şêweyê de bnr.: (Adak, 2019: 377).

[5] Ev nîşe ya mustensîx Mela Ehmed Yalar e û wî bi Erebî di vir de gotiye: “Ji helbestên apê dayika min Mela Ehmed[ê Hezanî] ”.

[6] Ev îfadeya bi Farisî ku atifeke ji bo hedîsê ye tê maneya: “Mirina alimekî weke mirina alemekê ye”.

[7] Ev bêje baş nehat xwendin û fehmkirin, dibe ku “emînê” an “ehînê” be.

[8] Qesta wî Şêx Fethullahê Werqanisî (w. 1899) ye.

[9] Ev şexs Ebû Henîfe ye.

[10] Salim kurekî Şêx Mihemd Selîmê Hezanî ye û qesta wî ji vê Şêx Mihemed Selîm e.

[11] Li vê derê ji bo ayeta Ta-ha 12ê telmîh heye.

[12] Li vê derê şair îbareya “meşʿelel-beytul-ĥebîb” jî dîsa di heman cihî de nivîsî ye û ev tê maneya: “Tu nêzî mala hebîbê xwe ye”.

[13] Ev tê maneya: “Bi edeb çavên xwe bigre”.

[14] Di navbera parçeyê yekem ê risteya duyem a malika 3yem û parçeyê yekem ê risteya yekem a malika 4em de teqdîm û texîr pêk hatiye, me ew li gorî karîneyê di bin kontrola mustensîx de sererast kirin. Ji karîneya helbestê hat fehmkirin ku parçeyê yekem ya risteya duyem a malika sêyem û parçeyê yekem ya risteya yekem a malika çarem divê bi hev re bihata guhertin. Ev xetayeke teknîkî ya mustensîxî bû û me ew her du parçe bi hev re cî guhertin. Bi vê guhertinê wate û şemaya serwaya navekî jî sererast bû.

[15] Ev parçe û parçeyê malika sêyem cî guhetin û bi vê yekê sererast bû.

[16] Ev tê maneya: “Bi wesleta xwe li min qencîyê bike. An jî wîsalê bik para min”.

[17] Ev tê maneya: “Murşidê ku gunehan qedexe dike”.

[18] Yek ji kurên Şêx Mihemed Selîm jî Îsmaîl Heqî ye.

[19] Di destxetê de ev bêje weke “ism” hatibû nivîsîn, lê me li gor karîneyê û di bin kontrola mustensîx de ew weke “ins” sererast kir.

[20] Hefîd kurê Îsmaîl Heqî ye û nevîyê Şêx Mihemed Selîm e.

[21] Li dawîya vê malikê mustensîx ji bo “dû-xeberî” ku li gorî destxeta ber destê xwe jê amin nebûye û îfadeya “leʿelehû-sewab” nivîsîye.