Hovsep Canikyan, Eğîn (Kemaliye/Erzincan) ra yo. Ey 1895 de bi nameyê “Hnoutyunk Agna” yanî “Cayê Tarîxî yê Egînî” bi armenkî yew kitab nuşto.
Eno kitab de ca dayo yew ferhengek zî. Ferhengekê xo de çekuya “Zaza” bi hîrê awayan îzah keno:
1. Kurdê Zazayî (“Զազա քրդեր” Zaza Kr’der)
2. Lal (bêziwan, bêveng)
3. Keso ke qalqerdişê ci ra weş fam nêbeno.
Seke aseno, goreyê enê çimeyî (1895) “Zaza” nameyê yew grûba kurdan o; labelê na kelîma manayanê pejoratîfan (negatîfan) de zî ameya şuxulnayîş.* (Di ferhenganê armenkî yê bînan de zî ma rastê nê manayan yenê)
Hovsep Canikyan ra hewtay û panc serrî verî, 1820 de, Cladius James Rich zî kitabê xo “Narrative of a Residence in Koordistan” de vano (1836 de neşr bîyo):
“Koyê Hassanî, yew parçeyê koyanê Zagros û Torosî yo û beyntarê Diyarbekir, Palo û Muşî de yo. No ca zaf çiman ver nîyo û şarê ci xoser hereket keno. Kurdê ke ewta de weşîya xo ramenî (cuyenî), înan ra zaza vajîyêno. Wina aseno ke no yew leqeb o. Manaya ci, keso ke wextê qiseykerdişî de ziwanê ey pamaneno, kekeme (kekec) yan zî qiseykerdişo ke fam nêbeno.”**
Nê her di çimeyî nê manayê pejoratîfî kura ra ca kerdî? Înan mîyanê şarî de (mîyanê armenîyan de yan zî tirkan de) nê manayî eşnawitî yan bixo şîrove kerdî? Nêzanîyêno labelê hetanî nika texmîn bîyêne ke Richî çekuyanê franskî “zézayer, zozoter” (peltek) ra ewnîyayo û wina nuşto. Labelê no çimeyê armenkî nawneno ke Rich na mesela de tena nîyo.
Wexto ke ma Ferhengê Arêdayîşî yê TDK (1979/1982) ra ewnîyênî ma vînenê ke uca de zî nê manayê pejoratîfî û heqaretî tede estê (ez ê heqaretan nênuseno). Goreyê TDK (Dezgeyê Ziwanê Tirkî), Nizîp (Antep) û Mecitozu (Çorum) ra seba kelîma “zaza” enê manayî arêdîyayî: “kekeme”, “lal”, “keso ke qebe qisey keno”.***
Eke TDK yew texrîfat nêkerdo; ma eşkenî vajî ke çimeyê Rich û Canikyanî yan tirkî yan zî armenî bî; nê ke ma sewbîna çimeyan de manayêka winasî nêvînenê. Yew îhtîmal zî no yo ke manayê bînî (yê pejoratîfî) tesadufî yê û rasterast Zazayan de eleqedar nîyê labelê dima înan ser o bar bîyê.
Bilal Zilan
(Ev nivis ji hesaba fecebookê ya Bilal Zilan hatiye wergirtin)
* Hovsep Canikyan, Hnoutyunk Agna (Eğin Tarihi Yerleri/Eserleri), M.D. Rrotiniantsi Matbaa, 1895, r. 357 (Hovsēp Chanikian, Հնութիւնք Ակնայ, Տպարան Մ.Դ. Ռօտինիանցի, Tiflîs 1895, r. 357
** Cladius James Rich (1836), Narrative of a Residence in Koordistan, c. 1, London 1836, r. 376
*** Türk Dil Kurumu, Derleme Sözlüğü, c. 11, Ankara 1979, r. 4354 & TDK, Derleme Sözlüğü, c.12, Ankara 1982, r. 4831
