Kürtçe(Kurmanci) Dersler – Zamirler ( Cînavk)

Zamirler, isimlerin yerine kullanılan sözcüklerdir. Kürtçe’de kelime halindeki zamirler ve ek halindeki zamirler olarak iki kategori zamir vardır.

1. KELIME HALINDEKI ZAMIRLER/CÎNAVKÊN BÊJEYÎ:

a) Şahıs Zamirleri/Cînavkên Kesane: Şahısların yerini tutan zamirlerdir. Şahıs zamirleri; iyelik durumu, yönelme durumu ve belirtilme durumlarında ayrı bir forma girerler. Türkçe’de bu durumlar zamirlerin ek almasıyla gerçekleşirken; Kürtçe’de Ingilizce ve diğer bir çok dilde olduğu gibi zamirlerin özel formları vardır.

		Yalın Form			Belirtilmiş Form (akusatif form )
1.	Tekil	ez	(ben)		min	(beni, bana, benim)
2.	Tekil	tu	(sen)		te	(seni, sana, senin)
3.	Tekil	ew (o)			wî	(onu, ona, onun –eril)
					wê	(onu, ona, onun –dişil)
1.	Çoğul	em	(biz)		me	(bizi, bize, bizim)
2.	Çoğul	hûn (siz)			we	(sizi, size, sizin)
3.	Çoğul	ew	(onlar)		wan	(onları, onlara, onların)

Bu zamirlerin sahip olduğu şahıs ekleri şu şekildedir.

	Sessizlerden sonra		Seslilerden sonra
Ez	im			me
Tu	î			yî
Ew	e			ye
Em	in			ne
Hûn	in			ne
Ew	in			ne

 

Bu şahıs ekleri isimlerin sonuna geldiği zaman onları yüklem yapar; fi-illerin sonuna geldiği zaman sadece şahıs anlamı verir. Isimlerden son-ra geldiği zaman ayrı yazılır.

Sessiz bir harften sonra

Ez baş	im	(Ben iyiyim)
Tu baş	î	(Sen iyisin)
Ew baş	e	(O iyidir)
Em baş in		(Biz iyiyiz)

Hûn baş in (Siz iyisiniz)

Ew baş in (Onlar iyiler)

 

Sesli bir harftan sonra

Ez mamoste me        (Ben öğretmenim)

Tu mamoste yî          (Sen öğretmensin)

Ew mamoste ye        (O öğretmendir)

Em mamoste ne       (Biz öğretmeniz)

Hûn mamoste ne     (Siz öğretmensiniz)

Ew mamoste ne        (Onlar öğretmenler)

Fiillerin sonuna geldiği zaman sadece şahıs anlamı verir ve fiilere bitişik yazılır.

Ez dixwim.         (Ben yiyorum.)

Tu dixwî.            (Sen yiyorsun.)

Ew dixwe.          (O yiyor.)

Em dixwin.        (Biz yiyoruz.)

Hûn dixwin.      (Siz yiyorsunuz.

Ew dixwin.        (Onlar yiyorlar.)

 

Ez dimeşim.         (Ben yürüyorum.)

Tu dimeşî.            (Sen yürüyorsun.)

Ew dimeşe.          (O yürüyor.)

Em dimeşin.        (Biz yürüyoruz.)

Hûn dimeşin.       (Siz yürüyorsunuz.)

Ew dimeşin.         (Onlar yürüyorlar.)

 

b) Işaret Zamirleri/Cînavkên Nîşanê: Biri yakını biri uzağı göstermek üzere iki temel işaret zamiri vardır.

Ev (bu) yakını işaret eder                             Ew (şu, o) uzağı işaret eder

Bu zamirler cinsiyet ve tekillik-çoğulluk yönünden belirtildiği zaman şu formlara girerler:

Ev (bu)              

vî (bu, eril)          

vê (bu, dişil)                  

van (bunlar, çoğul)

Ew (o)               

wî (o, eril)           

wê (o, dişil)                    

wan (onlar, çoğul)

 

Vî got. (Bu dedi. erkek için)

Vê got. (Bu dedi. kadın için)

Van got. (Bunlar dediler. çoğul)

Wî got. (O dedi. erkek için)

Wê got. (O dedi. kadın için)

Wan got. (Onlar dedi. çoğul)

 

Yukarıdaki örneklerde yüklem, özneler değiştiği halde aynı kalmıştır. Bu, Kürtçe’nin ergatif bir dil olmasından kaynaklıdır. Kürtçe’de geçişli fiillerin geçmiş zaman çekimlerinde yüklem nesneye göre çekimlenir. Nesne yüklem tarafından belirtildiği için cümle içinde yalın durum-dayken, öznenin belirtme ekleriyle (-î, – ê, -an) belirtilmesi gerekir. Çünkü şimdiki zaman ve gelecek zamanda özne yalın nesne belirtilmiş olmalıyken geçmiş zamanda özne belirtilmiş, nesne yalın olmalıdır.

 

c) Belgisiz Zamirler/Cînavkên Nediyar: Isimlerin yerini belirsiz bir şe-kilde tutan zamirlerdir. Başlıca kullanılan belgisiz zamirler şunlardır: Kes (kimse), yek (biri), filan (filan), ewk (şey), çîk (şey), hin (bazı), hemû (hepsi), gellek (çok, birçok), piç (biraz), tev (tamamı), giş (hepsi), çend (birkaç)…

Kes neçûye. (Kimse gitmemiş.)

Yek miriye. (Biri ölmüş.)

Hemû hatin. (Hepsi geldi.)

Ewk nayê bîra min. (Şey, aklıma gelmiyor.)

Hin dikin, hin dixwin. (Bazısı yapar, bazısı yer.)

Tev jî jîr in. (Tamamı da zekidir.)

Çend bi rê de diçûn. (Birkaçı yolda gidiyorlardı.)

 

d) Soru Zamirleri/Cînavkên Pirsiyariyê: Soru yoluyla isimlerin yerini tutan zamirlerdir. Başlıca soru zamirleri şunlardır; kî (kim), çi (ne), kîjan (hangisi), ku (nerede), çend (kaç kişi).

Kî pirr dipeyive? (Kim çok konuşuyor?)

Te çi got? (Sen ne söyledin?)

Kîjan nexweş li wir bû? (Hangi hasta oradaydı?)

Tu li ku ma? (Nerede kaldın?)

Çend textor hatin? (Kaç doktor geldi?)

 

e) “Kendi” Zamiri/Cînavka “Xwe”yê: Bu zamirin birçok fonksiyonu vardır. Ancak iki temel fonksiyonu şunlardır:

Yapılan işi özneye döndürür. Kürtçe’de dönüşlü fiiler yoktur ancak “xwe” zamiri ile dönüşlülük anlamı kazandırılır.

Ez xwe dişom. (Yıkanıyorum/Kendimi yıkıyorum.)

Ew li xwe dinêre. (O kendine bakıyor.)

Tamlama şeklindeyken aidiyet anlamı oluşturur.

destê xwe (kendi elini)

cilê xwe (kendi elbisesi)

 

f) “Birbirini” Zamiri/Cînavka “Hev”ê: Işteşlik anlamı veren bir zamirdir. Ingilizce’deki “each other”a benzer. Fiillerle kullanıldığı zaman işteşlik anlamı verir. Zaten Kürtçe’de işteş fiiller yoktu; “hev” zamirinin yardımıyla oluşturulur.

 

Em hev dibînin. (Birbirimizi görüyoruz.)

Wan hev kuştin. (Birbirlerini öldürdüler.)

 

2. Ek halindeki Zamirler/Cînavkên Qertafî: Iki temel kategori vardır.

a) Ek halinde “-ê” zamiri, fiillere ve edatlara eklenir ve “onu, ona” ya da söylenmeyen ismin yerini tutar. Fiillerin sonuna eklenir.

 

Min da wî. (Ona verdim.)

Min dayê. (Ona verdim. “ê“, “wî” nin yerine kullanılmıştır.)

Min rahişt pênûsê. (Kalemi aldım.)

Min rahiştê. (Onu aldım. “ê”, pênûs/kalem yerine kullanılmıştır.)

 

b) Bazı edatların sonuna eklemlenir. Ez li keçikê dinêrim. (Kıza bakıyorum.)

Ez lê dinêrim. (Ona bakıyorum. “ê”, kızın yerini tutmuştur.)

 

Kaynak: Kürtçe Anamnez Kitabı – İsrafil Bülbül /Mikail Bülbül