Kürtçe(Kurmanci) Dersler – İsimler (Navdar)

Isimler, farklı kategorilere göre incelenebilir.

Varlıklara Verilişine Göre Isimler/Li Gorî Navlêkirina Heyberan Navdêr:

Özel Isimler/Navdêrên Taybet: Dodada kendisinden sadece bir tane bulunan başka benzeri bulunmayan adlardır. Şahıs (kes), ülke (welat), ırk (nîjad), din (ol, dîn), aşiret (êl), tarikat (terîqet), kurum (sazî), okul (dibistan), gazete (rojname) ve dergi isimleri özel isimlerdir.

Rojbîn (kadın ismi), Îspanya (Ispanya), Ereb (Arap), Êzîdî (Yezidi), Za-nîngeha Stenbolê (Istanbul Üniversitesi)…

Cins isimler/Navdêrên Serenav: Aynı türden varlıkları ifade eden isimlerdir.

pisîk (kedi), çiya (dad), kulîlk (çiçek), mirov (insan)

 

Varoluşuna Göre Isimler/Li Gorî Hebûna Xwe Navdêr: Fiziksel ola-rak var olma ve algılanabilirlik açısından isimler iki kategoridir.

Somut Isimler/Navdêrên Şênber: Fiziksel bir varlıdı olan ve duyular-la algılanan varlık isimleridir.

bêhn (koku), kevir (taş), pirtûk (kitap)

Soyut Isimler/Navdêrên Razber: Duyusal olarak hissetmedidimiz ama düşünsel ve dedersel olarak var olan isimlerdir.

hezkirin (sevgi), raman (düşünce), maf (hak), dad (hukuk)

Nicelidine Göre Isimler/Li Gorî Mêjera Xwe Navdêr: Azlık-çokluk ve sayı açısından isimler üç kategoridir.

Tekil Isimler/Navdêrên Yekjimar: Sayısal açıdan teklidi işaret eden isimlerdir. Kürtçe’de isimlerin tekillik durumu Türkçe’den çok farklı şe-killerde olup şöyle özetlenebilir:

Bir ismin tekil oldudunu yüklemin çekiminden anlayabiliriz; aldıdı ek-lerden anlayabiliriz. Kürtçe ergatif bir dil oldudu için geçişsiz fiillerin öznesi tekillik-çodulluk açısından ek alamaz; ancak yüklemin aldıdı ek-lerden tekil mi çodul mu oldudunu anlayabliriz.

Heval hat.        

(Arkadaş geldi.)                 

Nexweş mir.     

(Hasta öldü.)

Heval hatin.

(Arkadaşlar geldi.)                  

Nexweş mirin.

(Hastalar öldü.)

 

Fiil geçişli oldudu zaman nesne tekillik eklerini alabilir. Bu ekler “-ê” ve “-î ” olup aynı zamanda cinsiyet de belirten eklerdir. (“-î” tekil ve eril; “-ê”, tekil ve dişil.)

Ez yekî nas dikim.

(Birini tanıyorum. tekil ve eril birini )

Ez yekê nas dikim.

(Birini tanıyorum. tekil ve dişil birini )

 

Tamlama durumunda iken ismin tekil oldudunu belirtirmek için tamla-yan yukarıdaki “-î” ve “-ê” eklerini alırken; tamlanan ise tekil ve eril için “-ê“, tekil ve dişil için “-a” eklerini alır.

textora min

(benim doktorum. tekil ve dişil doktor)

textorê min

(benim doktorum. tekil ve eril doktor)

 

Gerçekte hiçbir cinsiyete sahip olmayan nesneler de yine bu ekleri alırlar.

maseya xebatê

(çalışma masası. çalışma: dişil/tekil, masa: dişil/tekil)

Çoğul Isimler/Navdêrên Pirrjimar: Nicelik açısından birden fazlalıdı dile getiren isimlerin durumudur. Öncelikle isimlerin cümle içinde olmadığı zaman çoğul formlarının olmadıdını söylemek lazım. Örneğin; Türkçe’de “öğrenci” sözcüdünü çoğul yapmak için “ödrenciler” denir ve cümle içinde olup olmaması önemli dedildir. Oysa aynı sözcük “xwendekar/öğrenci” Kürtçe’de ancak ve ancak cümle içinde kullanılırsa ya da tamlama biçiminde olursa çoğul yapılabilir.

Cümlede ya da tamlamada, çodulluk anlamı iki şekilde gerçekleşir; isimlerin çodul eklerini almasıyla ve ismin çodul eklerini alamadıdı zamanlarda (ergatiflikten dolayı) yüklemin çodul çekimiyle.

Isimlerin çoğul eklerini almasıyla: Isimler “-an” eki alarak çoğul olabilir-ler; geçişli fiilerin geçmiş zaman çekiminde nesne, şimdiki ve gelecek zaman çekiminde ise özne çoğul eki alabilir.

Heval hevalan dibînin.

(Arkadaşlar arkadaşları görüyorlar.) özne nesne

Textor nexweşan qontrol dikin.

(Doktorlar hastaları kontrol ediyorlar.) özne nesne

Yukarıdaki cümlelerde hem özne hem nesne çoğul oldudu halde sadece nesne çoğul eki alabilmiştir çünkü; geçişli fiil şimdiki zamandadır. Yine gelecek zaman çekiminde de bir farklılık olmaz ve özne çodul eki alamazdı. Öznenin çoğul oldudunu yüklemin çoğul çekiminden anlayabiliiz.

 

Aynı cümleleri geçmiş zamanda yazarsak:

Hevalan heval dîtin. (Arkadaşlar arkadaşları gördüler.)

özne       nesne

Textoran nexweş qontrol kirin. (Doktorlar hastaları kontrol ettiler.) özne nesne

Yukarıdaki cümlelerde nesne çodul oldudu halde çodul eki alamamış, nesneye çodulluk anlamı yüklemin çoğul çekimiyle verilmiştir. Çünkü geçmiş zaman çekiminde yüklem nesneye göre çekimlenir (ergatiflikten dolayı).

Tamlama durumunda ise tamlanan çoğul eki olarak “ên” alırken tamlayan yine “- an” ekini alır. Kürtçe’de tamlama kuruluşu Türkçe’dekinin tersine, önce tamlanan sonra tamlayan gelir.

zarokên taxê                         

(mahallenin çocukları)

textorên nexweşxaneyê       

(hastanenin doktorları)

maseyên odeyê                   

(odanın masaları)

hevalên hevalan                 

(arkadaşların arkadaşları)

Belirsiz çoğul eki için “-in” eki kullanılır.

 

Min hevalin dîtin.

(Bazı arkadaşları gördüm.)

Textorin hatin

(Bazı doktorlar geldiler.)

Firaxin wenda bûne.

(Bazı eşyalar kaybolmuş.)

 

Eder çoğul belirsiz isim, tamlanan biçiminde ise “-ine” takısı kullanılır.

 

textorine nas

(tanıdık bazı doktorlar)

hevaline min

(benim bazı arkadaşlarım)

mêvanine bêwext

(zamansız bazı misafirler)

 

Topluluk Isimleri/Komenav: Hiçbir çodul eki almamasına radmen topluluk, çokluk anlamlarını içinde barındıran sözcüklerdir. Daristan (orman), artêş (ordu), pez (koyun sürüsü) gibi sözcükler örnek verilebilir. Topluluk isimleri özne oldudu zaman yüklem tekil çekimlenir.

 

Artêşa wan têk çû.

(Orduları yenildi.)

 

Daristan cihekî xweş e.

(Orman güzel bir yerdir.)

 

Pez diçêre.

(Koyun sürüsü otluyor.)

 

ISIMLERDE BELIRSIZLIK

Kürtçe’de yalın durumda olan her sözcük belirlidir. Isimler belirsiz yapı-lırken bazı takılar alırlar. Bu takılar tekil ve çodul belirsizlik takıları olmak üzere ikiye ayrılırlar:

Tekil Belirsizlik: Isimlerin sonuna eklenen “-ek” takısı isimleri tekil belirsiz yapar.

 

Heval               

(arkadaş, belirlidir)

 

Hevalek          

(herhangi bir arkadaş)

 

Sesli ile biten bir sözcük “-ek” takısı aldıdında araya “y” ünsüzü girer.

Mamoste                

(öğretmen, belirlidir)

 

Mamosteyek           

(herhangi bir öğretmen)

 

Isimler tamlanan durumundaysa; eril isimler için “-î“, dişil isimler için “-e” takısı belirsizlik eki “-ek“ten sonra kullanılır.

hevalekî min     

(herhangi bir arkadaşım, arkadaş erildir)

hevaleke min

(herhangi bir arkadaşım, arkadaş dişildir)

 

Isimler tamlayan durumundaysa; eril isimler için “-î“, dişil isimler için ise “-ê” kullanılır ve yine belirsizlik takısından sonra gelir.

birayê hevalekî           

(herhangi bir arkadaşın kardeşi, arkadaş erildir.)

birayê hevalekê        

(herhangi bir arkadaşın kardeşi, arkadaş dişildir.)

 

Çoğul Belirsizlik: Isimlerin sonuna “-in” takısı getirilerek çodul belir-sizlik anlamı oluşturulur. Zaten Kürtçe’de isimlerin kendi başına belirli-çodul olamayacadına dedinmiştik.

dostin           (bazı dostlar)                     

nexweşin      (bazı hastalar)

 

Sesli ile biten bir sözcüde “-in” takısı gelirken araya “n” sessizi girer.

mamostenin (bazı öğretmenler)

Isim tamlanan durumundaysa, belirsizlik takısından sonra “-e” getirilir.

dostine min (bazı dostlarım)                 

pênûsine min (bazı kalemlerim)

 

Isim tamlayan durumundaysa, belirsizlik takısından sonra çodul eki “-an” gelir.

hevaline hevalinan         

(bazı arkadaşların bazı arkadaşları)

fikrên textorinan           

(bazı doktorların fikirleri)

 

ISIM TAMLAMALARI / RAVEKÊN NAVDÊRAN

Iki ya da daha fazla ismin aidiyet badıyla birbirine badlanması isim tam-lamalarını oluşturur. Kürtçe’de, Türkçe’dekinin aksine, önce tamlanan sonra tamlayan gelir. Isimlerin birbirine badlanması tamlayan ve tamla-nan ekleriyle mümkündür. Kürtçe’deki bu ekler aynı zamanda cinsiyet ve tekillik-çodulluk anlamı da vermekte olup aidiyet badıyla tamlama kurarlar. Cinsiyete sahip olmadıdı halde bütün isimler tamlama oluştu-rurken bu eklerden alırlar; bu gramersel bir cinsiyettir. Tamlanan ve tam-layan ekleri şöyledir:

Tamlanan eki / Qertafa raveberê			Tamlayan eki / Qertafa ravekarê
-ê	tekil/eril		-î	tekil/eril
-a	tekil/dişil		-ê	tekil/dişil
-ên	çodul		-an	çodul

 

Rojnamevana	Radikalê	(Radikal’in gazetecisi, gazeteci kadındır.)
Rojnamevanê	Radikalê	(Radikal’in gazetecisi, gazeteci erkektir.)
Rojnamevanên Radikalê		(Radikal’in gazetecileri)

 

Tekil ve eril tamlayan eki “-î“nin kullanımı günlük kullanımda ortadan kalkarken, tekil ve dişil “-ê” eki her zaman kullanılmaktadır. Aşadıdaki örneklerde Ahmet “-î” eki almazken; Ayşe “ê” eki almaktadır.

hevala Ahmet

(Ahmet’in arkadaşı, arkadaş dişil/kadındır.)

hevalê Ahmet

(Ahmet’in arkadaşı, arkadaş eril/erkektir.)

hevalên Ahmet

(Ahmet’in arkadaşları, arkadaş çoğuldur.)

hevala Ayşeyê

(Ayşe’nin arkadaşı, arkadaş dişil/kadındır.)

hevalê Ayşeyê

(Ayşe’nin arkadaşı, arkadaş eril/erkektir.)

hevalên Ayşeyê

(Ayşe’nin arkadaşları, arkadaş çoduldur.)

 

Hem tamlayan hem tamlananın çodul oldudu durumlar:

dîtinên hevalan        

(arkadaşların görüşleri)

mafên kedkaran       

(işçilerin hakları)

hevalên hevalan       

(arkadaşların arkadaşları)

 

Zincirleme Isim Tamlamaları/Ravekên Rêzikî: Üç ya da daha fazla is-min aidiyet badıyla birbirine badlanmasıyla oluşurlar; araya yine yuka-rıda belirtilen ekler girer.

gula bexçeyê nexweşxaneyê         

(hastanenin bahçesinin gülü)

navên textorên qata jor               

(üst kat doktorlarının isimleri)

xebatkarên beşa dahiliyeyê         

(dahiliye bölümünün çalışanları)

 

Kaynak: Kürtçe Anamnez Kitabı – İsrafil Bülbül /Mikail Bülbül