Kürtçe(Kurmanci) Dersler – Fiiler (Lêker)

FİİLER / LÊKER

Fiiller; eylem, kılış ve oluş belirten sözcüklerdir. Zaman ve şahıs eklerini alarak yargı bildirirler.

Mastar / Rader

Kürtçe’de mastar “-in” ekidir; bu ek aynı zamanda fiilden isim yapım eki olup sesli bir harften sonra geldiğinde “i” harfi düşerek sadece “-n” kalır.

Fiil			Fiil kökü			Mastar
Hatin		(gelmek)	hat		-in
Ketin		(düşmek)	ket		-in
Kirin		(yapmak)	kir		-in
Çûn		(gitmek)	çû		-n
Man		(kalmak)	ma		-n
Bûn		(olmak)	bû		-n

 

Türemiş fiillerde de sözcük kökünden sonra türetme eki ve mastar ge-lir. Kürtçe’de fiillerin çoğu bu şekildedir. Yukarıdaki gibi mastarların fiil kökünden hemen sonra geldiği basit fiiller çok azdır. Çoğunlukla “-î” ile türetilen fiiller geçişsizken, “-and” ile türetilen fiillerin çoğu geçişli, çok azı da ettirgendir.

meş-î-n  (yürümek)	meş-and-in	(yürütmek)
rev-î-n   (koşmak)	rev-and-in	(koşturmak, kaçırmak)
ken-î-n  (gülmek)	ken-and-in	(güldürmek)
kel-î-n   (kaynamak)	kel-and-in	(kaynatmak)
kol-î-n   (kazmak)	kol-and-in	(kazmak, kazdırmak)
pirs-î-n  (sormak)	pirs-and-in	(sordurmak)

 

Bazı bölgelerde bazı fiillerin ikizleri de mevcuttur; bu ikizler genelde “-î“nin “-iya“ya ve “-and“ın “-t“ye dönüşmesiyle oluşmuştur.

Rev-î-n Meş-î-n Ger-î-n Çêr-î-n Kel-î-n

• rev-iya-n (koşmak)
• meş-iya-n (yürümek)
• ger-iya-n (gezmek)
• çêr-iya-n (otlamak)
• kel-iya-n (kaynamak)

 

guher-and-in qeşir-and-in alis-and-in guvêş-and-in pelix-and-in

• guher-t-in (değiştirmek)
• qeşar-t-in (kabuğunu soymak)
• alas-t-in (yalamak)
• guvaş-t-in (sıkmak)
• pelax-t-in (ezmek)

Fiillerde Şahıs

Fiiller şahıslara göre aşağıdaki ekleri alır. Bu ekler; fiillere her zaman bitişik yazılırken, isimlerin sonuna gelip onları yüklem yaptığında ayrı yazılır.

				Fiilerden sonra
Ez	(ben)	-im	eki alır.	Ez dimeşim.	(Ben yürüyorum.)
Tu	(sen)	-î	eki alır.	Tu dimeşî.	(Sen yürüyorsun.)
Ew	(o)	-e	eki alır.	Ew dimeşe.	(O yürüyor.)
Em	(biz)	-in	eki alır.	Em dimeşin.	(Biz yürüyoruz.)
Hûn (siz)		-in	eki alır.	Hûn dimeşin. (Siz yürüyorsunuz.)
Ew	(onlar)	-in	eki alır.	Ew dimeşin.	(Onlar yürüyorlar.)

 

Isimlerden sonra

Ez nexweş im.                       (Ben hastayım.)

Tu nexweş î.                          (Sen hastasın.)

Ew nexweş e.                        (O hastadır.)

Em nexweş in.                      (Biz hastayız.)

Hûn nexweş in.                     (Siz hastasınız.)

Ew nexweş in.                      (Onlar hastadırlar.)

 

Bûn (Olmak) Fiilli

a) Isimlerden önce gelerek temel fiil olarak kullanılabilir. Olumsuzluk eki “ne-” dir.

Ez bûm mamoste.                (Öğretmen oldum.)

Ez nebûm mamoste.        (Öğretmen olmadım.)

Tu bûyî textor .                    (Doktor oldun.)

Tu nebûyî textor.                 (Doktor olmadın.)

 

Şahıs zamirlerine göre çekimi şöyledir:

Ez bûm       (Ben oldum.)

Tu bûyî        (Sen oldun.)

Ew bû.          (O oldu.)

Em bûn.       (Biz olduk.)

Hûn bûn       (Siz oldunuz.)

Ew bûn.         (Onlar oldular.)

 

b) Isimlerden sonra gelerek bileşik fiiller meydana getirir.

Ew perîşan bû  (O perişan oldu.)

Ez dîn bûme.    (Ben deli olmuşum.)

Şimdiki zamanda kullanılınca bu görevi şahıs ekleri (im/me, î, e, in/ne) üzerine alır.

 

Yukarıdaki cümleleri şimdiki zamanda söylersek:

Ew perîşan e.      (O perişandır.)

Ez dîn im.           (Ben deliyim.)

 

c) Isimlerin sonuna gelir ve onları yüklem yapar. Bu kullanım Türkçe’deki “ek fiil”in kullanımına benzemektedir. Yine şimdiki zaman kullanımında şahıs ekleri bu görevi üstlenir.

Ew pirtûk bû. (O kitaptı.)

Ew pirtûk e. (O kitaptır.)

Ev keçik pir xweşik bû. (Bu kız çok güzeldi.)

Ev keçik pir xweşik e. (Bu kız çok güzeldir.)

 

d) Fiil sonlarına gelerek “duyulan geçmiş zamanın hikayesi” birleşik zamanını meydana getirir.

Ahmet do hatibû. (Ahmet dün gelmişti.)

Ez bûbûm textor. (Doktor olmuştum.)

Em çûbûn Nisêbînê. (Nusaybin’e gitmiştik.)

Wan av vexwaribû. (Su içmiştiler.)

 

Kirin (Yapmak) Fiili

a) Temel fiil olarak kullanılabilir.

Te got, min jî wanî kir. (Sen dedin ben de öyle yaptım.)

Çi kir, te kir. (Ne yaptıysan, sen yaptın.)

Min tutişt nekiriye. (Hiçbir şey yapmamışım.)

 

b) Isimlerle birlikte bileşik fiiller meydan getirir.

Te derd li min peyda kirin. (Bende dertler peyda ettin.)

Tu dilê min xweş dikî. (Içimi rahatlattın.)

Serê sibehê nimêj kir. (Sabahleyin namaz kıldı.)

 

c) Temel fiillerle birlikte kullanılıp eyleme “yaklaşma, gerçekleşmek üzere” anlamı verir.

Ez dikim herim Mêrdînê. (Mardin’e gitmek üzereyim/niyetindeyim.)

Ew dike bimire. (O ölmek üzeredir.)

Em dikin rabin. (Kalkmak üzereyiz.)

 

Yeterlilik Yardımcı Fiilleri

Bu fiiller, temel fiillerle beraber kullanılıp temel fiilleri; “yapabilme, bilebilme ve cesaret edebilme” açılarından açıklar. Bu fiiller; psikolojik yeterlilik, teorik yeterlilik ve pratik yeterlilik olmak üzere üç adettir ve bazı açılardan Ingilizce’deki “model verb”lere benzerler. Olumsuzluk ekleri “ne-” ve “na-” iken sadece “karîn” ve “zanîn” fiillerine özgü olarak “ni-” dır .

 

a) Karîn/Gücü Yetmek: Temel fiille beraber kullanılıp temel fiile “pratik yeterlilik” anlamı vermektedir. Anlam açısından kullanımı Inglizce’deki “can” fiiline benzer ki Ingilizce’ye Ari dillerinden geçmiştir.

Ez karim bimeşim. (Ben yürüyebilirim; yani yürümek için gücüm var vegerekli pratik yeterliliğe sahibim.)

Tu karî bimeşî. (Sen yürüyebilirsin.)

Ew kare bimeşe. (O yürüyebilir.)

Em karin bimeşin. (Biz yürüyebiliriz.)

Hûn karin bimeşin. (Siz yürüyebilirsiniz.)

Ew karin bimeşin. (Onlar yürüyebilirler.)

Olumsuz: Ez nikarim bimeşim. (Ben yürüyemem.)

 

b) Zanîn/Bilebilmek: Temel fiille beraber kullanılıp, temel fiile “teorik yeterlilik” anlamı vermektedir.

Ez zanim bimeşim. (Ben yürüyebilirim; yani yürümek için gerekli bilgim var ve gerekli teorik yeterliliğe sahibim.)

Tu zanî bimeşî. (Sen yürüyebilirsin.)

Ew zane bimeşî. (O yürüyebilir.)

Em zanin bimeşin. (Biz yürüyebiliriz.)

Hûn zanin bimeşin. (Siz yürüyebilirsiniz.)

Ew zanin bimeşin. (Onlar yürüyebilirler.)

Olumsuz: Ez nizanim bimeşim. (Yürüyemem.)

 

c) Wêrîn: Temel fiille beraber kullanılıp temel fiile “psikolojik yeterlilik”; eylemi gerçekleştirmek için yeteri cesarete sahip olma anlamı katmaktadır.

Ez wêrim bimeşim. (Ben yürüyebilirim; yani yürümek için gerekli cesaretim var ve gerekli yeterliliğe sahibim.)

Tu wêrî bimeşî. (Sen yürüyebilirsin.)

Ew wêre bimeşî. (O yürüyebilir.)

Em wêrin bimeşin. (Biz yürüyebiliriz.)

Hûn wêrin bimeşin. (Siz yürüyebilirsiniz.)

Ew wêrin bimeşin. (Onlar yürüyebilirler.)

Olumsuz: Ez newêrim bimeşim. (Ben yürüyemem.)

 

Kaynak: Kürtçe Anamnez Kitabı – İsrafil Bülbül /Mikail Bülbül