Di zarokan de pirsgirêka fafikîyê

‏Fafikî(kekeme) pirsgirêkek e ku gelek malbat di dema ku‏ ‏zarokên wan biçûk in pê re rû bi rû dimînin, bi têkçûna‏ ‏rewanbûn û rîtma axaftinê ve girêdayî ye. Zehmetiya‏ ‏axaftinê dibe ku ji dayikbûnê be an jî paşê xuya bibe. Ev‏ ‏pirsgirêka ku ji ber faktorên norolojîk an jî psîkolojîk‏ ‏pêk tê, encama qada mejî ye ku axaftin rast naxebite an‏ ‏jî xelet dixebite.‏

‏Mêjî bi vî şiklî dixebite: Peyv, taybetmendiyên zimanî yên‏ ‏axaftinê, rêziman û hwd. li milê çepê yê mêjî tê tomarkirin; Hêman‏ ‏û wateyên hestyarî li aliyê rastê yê mejî têne nivîsandin. Ev avabûn‏ ‏bûyerek biyolojîk e. Nexweşiya axaftinê nexweşiya vê avahîsaziya‏ ‏mejî ye. Ev rewş bi gelemperî dikare wekî fenomenek bi navê‏ ‏mejiyê perçebûyî were binav kirin, ku milê rastê û milê çepê yê‏ ‏mejî cuda cuda dixebitin.‏

‏Çawa Fêrbûna Axaftinê?‏

‏Ji dema ku zarok ji dayik dibe, ew dest bi çavdêriya hawirdora‏ ‏xwe dike. Bi gelemperî, 1-1,5 salên pêşîn tenê bi çavdêriyê derbas dibin.‏ ‏Pitik di vê demê de nikare biaxive, lê hêdî hêdî dest bi fêmkirina ziman‏ ‏dike. Ew di 18 mehên pêşîn de dest bi fêmkirina peyvan û di‏ ‏navbera mehên 18 û 24an de dest bi fêmkirina hevokan dike. Ew di navbera 1,5-2 saliya xwe de‏ ‏dest bi famkirina fermanên taybetî dike, lê dîsa jî nikare biaxive. Pêşî‏ ‏temaşe dike û fêm dike, paşê dest bi axaftinê dike. Axaftin bi gelemperî di 2 saliya xwe de dest pê dike û di navbera 2 û 4 saliyê de baş pêş dikeve.‏ ‏Ji bo xortan jî pêwîst e 6 mehên din li vê heyamê zêde bikin.

‏Jin ji hêla genetîkî ve di warê deverên mêjî yên‏ ‏têkildarî axaftinê de bi şenstir in. Axaftina jinan çêtir e û‏ ‏hunera vegotina devkî ya jinan jî pêşketiye. Zehmetiyên‏ ‏axaftinê di xortan de 3-4 qat zêdetir in.‏

‏Sedemên Nexweşiya Axaftinê‏‏

‏Nexweşiyên axaftinê dibe ku ji ber du sedemên cûda çêbibin: Ev‏ ‏pirsgirêk carinan ji ber sedemên fîzyolojîk û carinan jî ji ber sedemên‏ ‏psîkolojîk têne çêbûn. Pir girîng e ku di zû de sedema‏ ‏fafikîyê zarokan were lêkolîn kirin. Bi gelemperî, malbat difikirin ku‏ ‏ev rewşek psîkolojîk e, lê dibe ku pirsgirêk ji ber sedemek‏ ‏fîzyolojîk be. Ger ew pirsgirêkek fîzyolojîk be, ew tenê bi dermankirina‏ ‏profesyonel dikare were derman kirin.‏

‏Di nav xizmên pileya yekem ên zarokên bi zehmetiyên‏ ‏axaftinê de, %40-60 ji wan kesek bi nexweşiya axaftinê heye.‏ ‏Dema ku nexweş bi gilîkirina nexweşiya axaftinê têne, em pêşî li‏ ‏aliyê biyolojîkî yê bûyerê vedigirin. Em lê dinêrin ka hucreyên mêjî‏ ‏yên ku ji axaftinê berpirsiyar in çawa dixebitin û gelo xirabûnek‏ ‏fîzyolojîkî heye. Di mirovên bi zehmetiyên axaftinê de,‏ ‏deverên mêjî yên ku ji axaftinê berpirsiyar in de proteînên xelet‏ ‏çêdikin. Ji ber vê sedemê, di şaneyên mêjî yên ku axaftinê birêve‏ ‏dibin de di çalakiya kîmyewî û elektrîkê de xirabûnek heye.‏

‏Em dikarin stres, tirs û şîdetê wekî faktorên derûnî yên ku dibin sedema‏ ‏nexweşiyên axaftinê bihesibînin. Di hin kesên di bin stresê de, deverên‏ ‏ku dengên bi axaftinê re çêdikin bandor dibin.‏

‏Zarokên ku fafikî dibin nikarin hewaya di mejî de baş‏ ‏bi kar bînin. Mejî fêrî vê şêwazê axaftinê dibe. Zarok pê‏ ‏dihese ku xelet diaxive û hewl dide zûtir biaxive û her‏ ‏ku zûtir diaxive, axaftina wî jî xirab dibe. Çêkirina deng‏ ‏di nexweşiyên axaftinê de xalek girîng e. Zarok çiqas‏ ‏bala xwe dide axaftina xwe, axaftina wî jî xerab dibe. Bi‏ ‏rastî, yek ji rêbazên dermankirinê ew e ku meriv bi awayê‏ ‏axaftinê bala mirov bikişîne.‏

‏Tevgerên wekî zexta li ser zarok ku nû dest bi axaftinê‏ ‏kiriye an jî bi zorê biçe tuwaletê dikare di zarok de bibe sedema‏ ‏astengiyên axaftinê. Dema ku ji bo axaftinê zext li zarok tê‏ ‏kirin, xwebaweriya zarok kêm dibe, tirsa ku nikare‏ ‏biaxive çêdibe û qada mêjî ya ku bi axaftinê ve girêdayî ye tê‏ ‏kilîtkirin. Li şûna ku hûn rasterast ji zarokê re bibêjin “Bipeyive”,‏ ‏hewce ye ku meriv hewl bide ku zarok bêyî ku hîs bike‏ ‏bi xêzkirina wêne û şikilan biaxive. Zarokê ku nû dest bi axaftinê‏ ‏kiriye, zarokekî leyîstok e. Ji bo ku ew di lîstikê de bipeyivin‏ ‏dê pir sûdmendtir be. Zarok bêyî ku haya wî jê hebe di‏ ‏lîstikê de dest bi îfadekirina xwe dike. Di ser de jî lîstikên çalakiyên‏ ‏wek xewn û xeyalan, xêzkirin û lihevkirina kupan ji bo pêşveçûna zimanê zarokê pir girîng in. Bi vî awayî‏ ‏di mejiyê zarok de wate û têgeh çêdibin û ew maddeya ku‏ ‏wê di dema axaftinê de bi kar bîne berhev dike.‏

‏Dermankirina Nexweşiyên Axaftinê‏

‏Teşhîsa zû di nexweşiyên axaftinê de pir girîng e. Ger pirsgirêk‏ ‏di cih de piştî destpêkirina wan û destpêkirina dermankirinê dê‏ ‏çareserî hêsantir be.

Di qonaxa teşhîsa berî dermankirinê‏ ‏de, pêşî sedema nexweşiyê tê lêkolînkirin, paşê plansaziyek‏ ‏dermankirinê li gorî wê tê amadekirin.‏

‏Terapî û nêzîkatiya rast a malbatê bê şik di tedawîya nexweşiyên‏ ‏axaftinê de girîng e. Lêbelê, heke şaneyên mêjî yên ku ji‏ ‏axaftinê berpirsiyar in proteînên xelet hilberînin, pêdivî ye ku‏ ‏meriv kîmyewiya ku jê re hewce dike bide mejî. Ji ber vê‏ ‏sedemê, bêyî windakirina wextê zarokên ku bi pirsgirêkên fafikîyê ‏re rûbirû ne, ceribandinek fîzyolojîkî dê kêrhatî be.‏

‏Ji bo ku mêjî torek nû ava bike, divê dermanên ku karanîna‏ ‏rast a deng hîn dikin bi hevrêziya dermanên têne dayîn re‏ ‏bêne sepandin. Pêdivî ye ku dermankirina îlacan bi terapiya ku‏ ‏ji hêla axaftin û psîkologan ve di bin kontrola psîkiyatrîstên‏ ‏zarokan û norologên zarokan de tê kirin were piştgirî kirin.‏

‏Dema ku dermankirin û lêzêdekirina madeyên kîmyewî yên ku ji mêj ve‏ ‏hewce ne li hev werin, nexweşiyên axaftinê bi giranî têne çareser kirin.‏

‏Dê û bav çawa bandorê li vê pêvajoyê dikin?‏‏

‏Yek ji sedemên‏ ‏ku fafikîyê zêde dike jî ew e ku malbat‏ ‏balê dikişînin ser nexweşiyên axaftinê yên zarokên xwe û‏ ‏zarok rexne dikin. Mînak dema zarok diaxive dê bêsebir‏ ‏tevdigere, li ser navê wî gotinên zarok temam dike, zextê‏ ‏li wî dike ku zû biaxive û heta zarok dîsa û dîsa biaxive. Lê‏ ‏belê hewldana rastkirina axaftina xwe dihêle zarok pê‏ ‏bihese ku ji bo diya wî bêhêziya wî ya axaftinê pir girîng e û‏ ‏pirsgirêka zarok zêde dibe. Hin dayik bi rehm û fikar li zarok ‏dinêrin. Van rewşan hemû bala zarok ber bi axaftina‏ ‏wî ve dibe û di wê kêliyê de nexweşiya axaftinê zêde dibe.‏

‏Zarokên ku fafikî dibin nikarin herikîna hewayê ya di mejî de‏ ‏rast bi kar bînin, her ku fafikî dibin bala wan li ser vê disekine‏ ‏û nexweşî hîn zêdetir dibe. Divê dê û bav pêşî bala zarok ji‏ ‏axaftina wî bikşînin. Helbet gelek zehmet e ku meriv li bendê‏ ‏bimîne ku zarok axaftina xwe temam bike; li benda axaftina yekî ku‏ ‏bi şikestî diaxive sebirek taybetî dixwaze. Lê zarokên ku, dê û bavên‏ ‏ku dikarin vî karî bikin, dê piştî demekê baş bibin. Dema‏ ‏ku zarok diya xwe dibîne, divê nefikire, “Dayika min‏ ‏dê min dîsa di rêza axaftinê de bihêle.” Divê dêûbav bibêjin,‏ ‏”Hûn dikarin bi hewlên xwe vê yekê çareser bikin, ev‏ ‏pirsgirêk dikare were çareser kirin. Xem neke, çi hewce dike em dikin û em ê bikin“‏ ‏û zarok hest bikin ku ew dixwazin pirsgirêk çareser bibin,‏ ‏lê ku divê ew vê mijarê mezin nekin. Heger zarok vê yekê‏ ‏hîs bike, bala wî jê tê kişandin, zexta derûnî ya li ser wî tê‏ ‏rakirin û axaftina wî hêsantir dibe.‏

‏Divê malbat bi aramî tevbigerin bêyî ku zêde xema astengiyên‏ ‏axaftinê bikin. Wekî din, xemgîniya ku ji hêla malbatê ve tê hîs‏ ‏kirin dê li zarok were xuyang kirin. Ji ber vê yekê jî, pêwîst e bêyî‏ ‏ku zêde xemê bikişîne ser çareseriyê. Divê neyê ji bîr kirin ku‏ ‏Churchill, Hz. Mûsa û Arîstoteles jî pirsgirêkên fafikîyê dijîyan.‏‏ Lê zehmetiya axaftinê asteng nebû ku di jiyanê de serketî‏ ‏bibin. Rastiyek tê zanîn ku Cicero dema ku stiranbêj bû, di‏ ‏encama xwendina xwe de dema ku bi kevirên li ber‏ ‏deryayê re diaxivî, bû yek ji baştirîn peyvbêjên cîhanê.‏

‏Axaftina Lawaz

‏Em carinan di zarokan de jî bi derengî/lawazî axaftinê re rû bi rû‏ ‏dimînin. Pirsgirêka axaftina dereng bi gelemperî ji fîzyolojîkî‏ ‏bêtir hestyarî ye. Ger di mejiyê zarok de herikînên hestyarî‏ ‏baş neyên pêşxistin, axaftina wî/wê dereng dikeve. Zarok ji‏ ‏bo axaftinê hewceyê materyalê hestyarî ye.‏

‏Faktora herî gelemperî ku em di rewşên weha de tesbît dikin‏ ‏ev e: Dêûbav riya hêsan digirin û zarokekî/ê tam saxlem li ber‏ ‏televîzyonê dihêlin û zarokê ku divê herî zêde du saetan li televîzyonê‏ ‏temaşe bike, li ber televîzyonê demê dirêj dimîne. Di vê rewşê de, qada axaftinê di mejiyê zarok de nikare‏ ‏pêş bikeve. Ragihandina zêde ya televîzyonê bandorek neyînî ya‏ ‏girîng li ser kapasîteya axaftinê û pêşkeftina derûnî ya zarok‏ ‏dike. Em ê di bin sernavê “Di Zarokan‏ ‏de Temaşekirina Televizyonê” bi berfirehî vê mijarê binirxînin.

‏Nevzat Tarhan – Ji Pirtûka Aile Okulu Firat Bawerî wergerandin