Kürtçe(Kurmanci) Dersler – Sıfatlar (Rengdêr)

1) NİTELEME SIFATLARI / RENGDÊRÊN ÇAWANIYÊ

Kürtçe’de niteleme sıfatları, Türkçe’deki gibi isimlerden önce değil, isimlerden sonra gelerek tamlama şeklinde isimlere bağlanır ve onları niteler. Isimler, sıfatlarla tamlama oluştururken isim tamlamalarında olduğu gibi eril (-ê), dişil (-a) ve çoğul (-ên) eklerini alırlar. Bu sıfatlar Türkçe’deki gibi hiçbir zaman çekim eki almazlar.

Zilamê nexweş        (hasta adam)

zilam: adam            nexweş: hasta

 

Jina nexweş            (hasta kadın)

jin: kadın                 nexweş: hasta

 

Zarokên nexweş     (hasta çocuklar)

zarok: çocuk            nexweş: hasta

 

Niteleme Sıfatlarına Örnekler:

Durum

serê şikestî (kırık baş)

dengê bilind (yüksek ses)

çavên şil (ıslak gözler)

laşê germ (sıcak vücut)

nexweşê giran (ağır hasta)

 

zilamê birîndar (yaralı adam)

bêhna xerab (kötü koku)

destnimêja biçûk (küçük abdest)

textorê baş (iyi doktor)

dilê sekinî (durmuş kalp)

 

Renk   

çavê sor (kırmızı göz)

lêvên şîn (mavi/mor dudak)

tifa reş (siyah tükürük)

zimanê zer (sarı dil)

birîna reş (kara yara, şark çıbanı)

rûyê gewr (beyaz yüz)

 

Biçim

destê xwar (eğri kol/el)

milên fireh (geniş omuzlar)

cihê teng (dar yer)

odeya çargoşe (dörtgen oda)

 

Madde

diranê platîn (platin diş)

deriyê darîn (ahşap kapı)

kincên hirî (yün elbise)

diranê zêr (altın diş)

 

ÜNVAN SIFATLARI

Kürtçe’de unvan sıfatları eğer “amca, dayı, yeğen” gibi lakaplarsa isim-lerden önce; mesleklere göndermede bulunuyorsa hem isimlerden önce hem de sonra kullanılablir ve bu şekilde ismi niteler.

 

Kekê Ahmed (Ahmet kardeş)	Xalê Osman (Osman Dayı)
Xaltîka Zeyneb (Zeynep Teyze)	Apê Nûrî (Nuri Amca)
Ahmedê Textor (Doktor Ahmet)	ya da	Textor Ahmet
Devrimê Mamoste (Devrim Öğretmen)	ya da	Mamoste Devrim
Ayşeya Hemşîre (Ayşe Hemşîre )	ya da	Hemşîre Ayşe

 

2) BELİRTME SIFATLARI / RENGDÊRÊN DIYARKER

a) İşaret Sıfatları/Rengdêrên Nîşanî: Yakını ve uzağı gösterenler olarak ikiye ayrılırlar; ev (bu), ew (o, şu).

ev textor (bu doktor)                                       ew textor (şu/o doktor)

Işaret sıfatları ek alabilirler. Bu ekler, tekil ve eril eki “-î”, tekil ve dişil eki “-ê” ve çoğul eki “-an“dır. Sıfatlar hangi eki alırsa isimler de o eki alır. Bu şekilde belirtildiği zaman sıfatların başındaki “e” harfi düşer ve şu formlara girer.

Vî nexweşî (bu hasta, eril/tekil)

Vê nexweşê (bu hasta, dişil/tekil)

Van nexweşan (bu hastalar, çoğul)

wî nexweşî (şu/o hasta, eril/tekil)

wê nexweşê (şu/o hasta, dişil/tekil)

wan nexweşan (şu/o hastalar çoğul)

 

b) Sayı Sıfatları/Rengdêrên Hejmarî:

Asıl Sayı Sıfatları/Rengdêrên Jimarîn yên Resen: Asıl sayı sıfatları isimlerden önce gelerek niceliklerini belirtir.

çar hemşîre (dört hemşire)

şeş meh (altı ay)

bîst nexweş (yirmi hasta)

du dîn (iki deli)

 

Sıra Sayı Sıfatları/Rengdêrên Jimarîn yên Rêzîn: Sıra sayı sıfatları, sayı adlarına “-an, -em, -emîn” eklerinden biri getirilerek yapılır. Halk arasında “-an” eki kullanılırken yazılı Kürtçe’de “-em” eki daha çok kullanılma eğilimindedir.

rêza yekan (birinci sıra)

mala çaran (dördüncü ev)

cara pêncan (beşinci kez)

dara heyştan (sekizinci ağaç)

 

Üleştirme Sayı Sıfatları/Rengdêrên Jimarîn yên Dabeşiyê: Üleştirme sayı sıfatları sayıların tekrarı ile yapılır. Yine “û” (ve) bağlacı ile “bi” edatı sayı arasına konarak da yapılabilir.

maseyên dudu dudu (ikişer ikişer masa)

nanên heft heft (yedişer yedişer ekmek)

komên deh bi deh (onar onar grup)

darên şeş bi şeş (altışar altışar ağaç)

ya da

komên deh û deh (onar onar grup)

darên şeş û şeş (altışar altışar ağaç)

 

Kesir Sayı Sıfatları/Rengdêrên Jimarîn yên Kesrî: Nîv (yarım), ribek (çeyrek) gibi kesir belirten sözcüklerle yapılır.

Nîv kevçî (yarım kaşık)

Ribek nan (çeyrek ekmek)

Ji sisiyan yek hîse (üçte bir hisse)

 

Belgisiz Sıfatlar/Rengdêrên Nediyariyê: “hin (bazı), gellek (birçok), çend (birkaç), yek (bir), tu (hiçbir)” gibi belirsiz sıfatlar kullanılarak ya-pılır.

gellek heval (birçok arkadaş)

tu kes (hiç kimse)

hemû nexweş (bütün hastalar )

hin textor (bazı doktorlar)

 

Soru Sıfatları/Rengdêren Pirsiyariyê: Isimleri, çend (kaç), kîjan (hangi), çiqas (ne kadar) ve çawa (nasıl) gibi soru kelimeleriyle belirten sıfatlardır.

Kîjan mirov? (Hangi insan?)

Çend kes? (Kaç kişi?)

Pirtûkên çawa? (Nasıl kitap?)

Çiqas nan? (Ne kadar ekmek?)

 

SIFATLARDA DERECE / PAYEYA RENGDÊRAN

Sıfatlarda derecelendirme, eklerle de kelimelerle de yapılabilir. Sıfata eklenen “-tir” eki “daha…” anlamı katmaktadır.

hevalê baş (iyi arkadaş)

hevalê baştir (daha iyi arkadaş)

hevalê herî baş (en iyi arkadaş)

keçika xweşik (güzel kız)

keçika xweşiktir (daha güzel kız)

keçika herî xweşik (en güzel kız)

 

“Pirr, zahf, gelek” kelimeleri sıfatlardan önce gelerek “çok ” anlamını ve-rirken “weke, bi qasî, mîna” kelimeleri eşitlik anlamını vermektedir.

hevala xweşik (güzel arkadaş)

hevala pir/gelekî/zahf xweşik (çok güzel arkadaş)

nexweşa giran (ağır hasta)

nexweşa pir/gelekî/zahf giran (çok ağır hasta)

hevala weke/mîna wî xweşik (onun gibi güzel arkadaş)

hevala bi qasî wî xweşik (onun kadar güzel arkadaş)

 

SIFATLARDA PEKİŞTİRME

Sıfatlar pekiştirmeyle daha güçlü ve vurgulu anlam kazanır. Iki temel yöntem kullanılır. Birinci yöntemde sıfatlar pekiştirilirken; sıfatların başındaki harf alınır ve “-ipî” ekinin başına getirilir (bazı bölgelerde “ip“, “-im” eki de kullanılır) ve kelimeye bitişik yazılarak oluşturulur. Ikinci yöntemde pekiştirme ikilemeler yoluyla gerçekleştirilebilir.

laşê germ (sıcak vücut)

destê sar (soğuk el)

lingê rast (düz ayak)

laşê gipîgerm (sımsıcak vücut)

destê sipîsar (sopsoğuk el)

lingê ripîrast (dümdüz ayak)

 

İkinci yöntemde ise pekiştirme ikilemelerle yapılır.

mirovê şil (ıslak insan)

mirovê şilûpil (sırılsıklam insan)

nexweşê tazî (çıplak hasta)

nexweşê şilfûtazî (çırılçıplak hasta)

 

Kaynak: Kürtçe Anamnez Kitabı – İsrafil Bülbül /Mikail Bülbül