Tevgerên nelihev ên dê û bavan dibe sedem ku kesayetiya zarok şaş pêşbikeve. Dema ku em dibêjin têkiliyên dêûbav ên nehevgirtî, mebesta me ew e ku dêûbav di derbarê zarok de biryarên cûda digirin, îro derbarê mijarekê de biryarekê digirin û sibê wê biryarê diguhezînin û tiştê ku dibêjin û ya dikin li hev nakin. Zarok reftarên dê û bavan model dike. Ew çavdêr e; pêşîyê temaşe dike, paşê tevdigere. Tiştê ku jiyaye fêr dibe, ne ya ku tê gotin. Ji ber ku dêûbav kesayetiya zarokê mîna peykersazek çêdikin, di destê dêûbavan de ye ku bandorê li ruhê pêşkeftina zarok bikin. Helwesta dê û bavan diyar dike ku kar wê baş be yan xirab be.
Tevgerên Bihevgirtî
Di perwerdeya zarokan de yek ji du hêmanên bingehîn hezkirine û ya din jî dîsîplîn e. Zarok di pêvajoya civakbûnê de di nava pratîkeke dîsîplînê ya rast de sînorên kesayetiya xwe, sînorên civakî û hin nirxandinên nirxan hîn dibe. Ev hemû jêhatîbûna jiyanê dide zarok û dê û bav di vê pêvajoya fêrbûnê de modelên wî ne. Di perwerdehiya zarokan de dayîna peyamên cihêreng ên dê û bavan di perwerdehiya zarokan de xeletiyek perwerdehî û helwestê ye. Ger dê û bav li ber bûyerekê peyamên cuda bidin, zarok nikare fêm bike ka çi baş e û çi xirab e.
Zarok bi xwezaya xwe egosentrîk in. Ger dêûbav peyamên cûda bidin zarok, zarok dikare yê ku jê re guncave hilbijêrin û hildibjêr jî. Ji dêvla ku dê û bav der barê reftar û helwêstên xwe de arasteyî/raberî zarok bikin ew e ku peyamên cuda nedin, derfetê bidin zarok ku dêûbav bi rê ve bibe.
Her çend zarok xwediyê avahiyek egosentrîk be jî, li cihekî di avahiya genetîkî ya mirov de hestek mafdar heye. Divê dê û bav vê hestê di zarok de bibînin û derxin holê û zarok fêrî rêzgirtina maf bikin. Ger zarok hest bike ku dê û bavê wî bi dadperwerî pê re tevdigerin, ew ê xwe ewle hîs bike. Ji bo vê bi berdewamî tevbigerin; yanî zarokên malbatên ku duh û îro berevajiyê gotinên xwe negotin û serê sibê ji yên din re negotin “erê” û ji êvarî jî negotibin”na” dê zarok li gor xwestina we tevbigerê. Zarokê ku hesta wî ya kontrolê tune be, nikare têgînên baş-xirab, rast-çewt bi tevahî saz bike û ferdekî ku di biryardayînê de zehmetiyê dikişîne derdikeve holê. Pêdivî ye ku meriv bêyî ku haya wî jê hebe, mejiyê zarok tevlihev neke.
Di Xelat û Cezayê de berdewamî
Ger dê û bav biryar bidin ku zarok ji bo tevgerekê xelat bikin an cezakirin bikin, divê di nav xwe de biaxivin, li hev bikin û berî ku vê yekê ji zarok re şîrove bikin, helwestek hevpar pêş bixin. Bo nimûne, eger bav îfade bike ku dema zarok li gel wî ye ceza yan jî xelata ku dê daye zêde ye, dê serîyê zarok tevlihev bibe.
Bi rastî, di perwerdehiyê de ya sereke xelat e. Ger xelat, an xurtkirina erênî ne bes be, dibe ku ceza hewce be. Cezayê bi bandor ne zext, tundî an tehdîdkirin e, betalkirina tiştekî ku mirov jê hez dike ye. Heger cezayê giran bê dayîn, zarok dê ji xwe bipirse: “Ez dikarim çi bikim da ku ji cezayê bifilitim?”. Lêbelê, pêdivî ye ku meriv vê yekê di hişê zarokê de bi cih bike “Çi rast e, bila ez yê rast bikim.” Pêwist e zarok bi bawerîyê perwerde bikin, ne bi hestê sûcdariyê. Malbatên ku dibêjin, “Hûn ê ne ji bo ku werne cezakirinê dûr nesekinin, ji ber ku ev a rast e bikin, lê ger hûn vê nekin, hûn ê bedel bidin” û bi domdarî vê yekê bi kar tînin, zarokên tendurist mezin dikin.
Zarokekî/ê ku zane dibe ku bifikire ku xwişk û birayê wî/wê xelatê heq dike û normal e ku ew neyê xelat kirin. Divê em zarokên xwe bi vê hişmendiyê mezin bikin.
Prensîba ku em dixwazin zarok bipejirînin da ku vê hişmendiyê ava bikin; pêdivî ye ku çavnebariya xwişk û birayan an ne bi eşkerekirina di navbera xwişk û birayan de, lê bi girêdana bi tiştên baş re were diyar kirin. Ji bo ku hestên neyînî yên zarok nekeve nava tevgerê, divê em bûyerê bi edalet û hesta heqîqetê vebêjin. Fêrbûna vê yekê ne hêsan e, lê gava ku fêr bibe, ew ê ji bo jiyanê bikêr be.
Ger zarokek hestek maf pêş nexistibe, dê çi bikin?
Me destnîşan kir ku divê hişmendiya rast-çewt, baş-xirab di temenekî biçûk de ji zarokê de were derxistin/ destnîşankirin. Lê hin malbat girîngiyê nadin vê mijarê. Ew ji bo zarokê cîhanek taybetî ava dikin. Helbet zarok naxwaze careke din ji ser text dakeve. Ew dixwaze ku her kes di jiyanê de wekî dêûbavên wê taybetmendiyê wê/wî bike. Dema ku dizewice, dema diçe leşkeriyê yan jî di jiyana xwe ya bazirganiyê de, tehemûl nake ku bi taybet muamele neyê kirin, reftarên nelihev nîşan dide.
Heger zarok temenê xwe yê xortaniyê biqedîne û nekare li gorî hişmendiya mafan tevbigere, her çend ew ciwanek be jî, pêwîst e ku mirov bikaribe bêyî xweperestiyê bi xwe re rû bi rû bimîne. Ji bo vê yekê, rêbaza jêrîn dikare were şopandin. Rûniştinên nav malbatê di navberên diyarkirî de têne kirin û hemî endamên malbatê dikarin hêvî û gazincên xwe ji hev re binivîsin û li ser wan biaxivin. Bi danîna hin qaîdeyên li malê, dibe ku ji zarok were xwestin ku van qaîdeyan bişopîne. “Tu niha gihîştî vî temenî divê hûn pirsgirêka xwe xwe çareser bikin” û pisporek dikare bikeve cîhana ciwan û jê re bêje ka meriv çawa jiyanê nas bike, xwe bipirse, xeletiya xweperestiyê û ji bo ku di jiyanê de serketî be divê çi bike.
Xaleke din a ku divê malbat li vir bala xwe bide hevgirtin û berdewamî ye. Pêdivî ye ku hevgirtî berdewam be. Divê endamên malbatê danişînên xwe mayînde bikin. Divê qaîdeyên pir hişk neyên danîn, ji ber ku qaîdeyên ku pir hişk in bi îhtîmalek mezin dê neyên domandin. Di vê rewşê de, malbat dikare hevrêziya xwe winda bike. Gotinek heye dibêje “Tu fermanên ku nayên înfaz kirin neyê dayîn”. Divê rêgezek ku nayê tetbîqkirin neyê danîn, ji ber ku hukmekî nesepandin, desthilatdariyê têk dibe.
Pêşkeftina kesayetiya saxlem hewce dike ku dêûbav ji bo zarok pir bixebitin, li ser vê mijarê bifikirin û lêkolînan bikin. Divê dêûbav li şûna ku bi çareseriyên rojane derbas bibin, vê xebata cidî bi çareseriyên bi bandor ên ku dê di demek dirêj de encamên erênî biafirînin, bikin. Ger di temenê biçûk de têgînên wekî heq, edalet, xwerêveberî û prensîbên exlaqî di mejiyê zarok de cih bigirin, zarok dê bibe ferdekî pir saxlemtir û bextewartir.
Nevzat Tarhan – Ji Pirtûka Aile Okulu Firat Bawerî wergerandin
