BABA TAHIRÊ HAMADANÎ (URYAN)

Baba Tahirê Uryan kesayetekî kurd ê mezin e ku di sedsala 11an de jiyaye û bi raman, nerînên xwe yên mîstîk-felsefî, dubeytî û çarînên (rubayî/çarçiyan) mohra xwe li dîrokê daye. Helbestên xwe bi zaravayên Lûrî û Goranî yên Kurdî nivîsandine. Di heman serdema Siltanê Selçûqî Tugrul Bey de jiyaye. Di çavkaniyan de der barê jiyana wî de agahiyên têr nînin. Tenê dubeytî û çereyên wan di nav rêzeke pir fireh de ne.

Emîn Zekî Beg di berhema xwe ya bi navê “Navdarên Kurd û Kurdistanê (Meşahir-i Kurdu Kurdistan)” de agahiyên berfireh li ser Baba Tahir dide. “Ji ber ku Baba Tahir helbest û xezelên xwe bi zelalî nenivîsandiye, kes nikare wateyên wan deşîfre bike. Carekê got: “Ez deryayek di konteynirê de me. “Gelê min (Qed) Elif (hezar) yekî din (hezar) li xwe kir,” wî got.

Mîrza Mehdî Xan vê kêşeyê wiha rave dike:

“Rastî (Elfket) 215 e. Derya li gorî ebcet tê wateya Tahir. Ger em Elîf=III li Qed Elîfe, yanî 215 zêde bikin, dibe 326 (M.938). Ev roj rojbûna Baba Tahir e.

Ango di sala 326 H. de hatiye dinyayê. Pirtûka bi navê Rahatü’l Sudur der barê jiyana wî de agahiyên nerast dide.

Li gorî vê çavkaniyê, dema ku Siltanê Selçûqî Ertugrul Bey di sala 447 H. (1055 M.Z.) de hatiye Hemdanê, Baba Tahir gotiye: “Hûn çawa dikarin werin û di nav Îslamê de bazirganiyê bikin?” ew hişyar dike. Ev hişyarî ji aliyê Tugrul ve tê girtin. Li gor vê çavkaniyê Baba Tahir di sala 447 H. (1055) koçî de bûye.Lê Baba Tahir di dema Hikûmeta Hemdan, Hakewî û Deylemiyê de jiyaye. Ew hevdemê Îbnî Sîna bû, yê ku di sala 428 hicrî (1037 hicrî) wefat kiriye. Li gorî pirtûka bi navê Rahatü’l Sudur, Baba Tahir hevdemê Nasredîn-î Tûsî bû, ku di sala 672 H. (1274 H. z.) wefat kiriye. Yên ku van pirtûkan dixwînin dikarin xeletiyê eşkere bibînin.

Xebat û belgeyên îroyîn nîşan didin ku Baba Tahir an Hemedanî ye an jî Lurî ye. Dîroknas dibêjin ku Baba Tahir ji eşîra Lurî bû. Baba Tahir bi zimanên Hemedanî û Lorîstanî diaxivî. Di navbera van her du zimanan de cudahiyên zaravayî hebûn. Lê devoka Baba Tahir bi serê xwe zaravayek bû. Ne dişibiya herdu zaravayan. Nam=Num, Reftem=Reftum, ev peyv dişibin zimanê lorî. Vac=Qese, kar=kirdin, ev dişibin zaravaya navendî ya hersê beşên din ên kurdî. Lê têgînên Mikro=Eyka û Eye=Det dişibin zaravaya goranî.

Rojhilatnasan jî bi van gotinan rubayê Baba Tahir berhev kirine.

Wek mînak: Elmüster Huart di sala 1885an de 95 ruba Baba Tahir dîtiye. Di sala 1888an de 28 rubey û xezel dinivîse. Ji xeynî vê, Elmüster E.Heren-Heran E. sê rubayên din jî dîtine. Huseyîn Vahît Destegirdî El Esfehanî Îranî, xwediyê kovara El Megan, ku di dawîyê de bi farisî derdiket, di sala 1306an de (1927an) li Tehranê dîwana Baba Tahir çap kir. Di vê çapê de 290 rubî û 4 perçe xezel hene. Xwediyê kovarê pêvekek jî li vê zêde kir. Ev pêvek ji 62 rubayên ku ji cihên cuda hatine berhevkirin pêk tê. Her wiha Heronalan jî sê rubayî lê zêde kirin.

Ev dîwan bi rêza alfabetîk hatiye rêzkirin, lê yê ku dîwan çap kiriye çavkaniya wê eşkere nekir.

Piraniya van rubayên Baba Tahir behsa çiyayên Alvan û Meymenetê dikin. 59 rubîyên ku Heretê hatine dîtin û çapkirin gelek dijwar û di şiklê rîsipîyê de ne. Mirov ferqa di navbera Baba Tahir de ku mirovekî dîndar û evîndar e, nikare bibîne. Ji van rubeyan 34 bi heyecan û îlham in û di du rubeyan de dua û daxwaz hene.

Rûbayên din dubendên kesane û kesane ne.Şîrovekirina vê dîwanê di destê Canbek Ezîz de bû. Wî di meha Şewalê ya sala 889 H. (1484) de dest bi ravekirinê kiriye. Lêbelê H.890 (M. 1485) sala 20-ê meha şebanê qedandiye.

Tê gotin ku ev daxuyanî li ser daxwaza Aş Şêx Ebulbeka hatiye kirin. Ebulbeka ev gotin girt û avêt kaniya Zemzem a Mekkê. Lê kes nizane ev daxuyanî çawa hatiye girtin.

Şexsiyet û felsefeya Baba Tahir tam berovajî kesayet û felsefeya Xeyam e. Omer Xeyam di sala 517 H. (1123 H. Z.) de wefat kir. Baba Tahir ne xwediyê xweperestî û bêrehmiya Omer Xeyam bû. Baba Tahir di dawiya jiyana xwe de dev ji îspatiya xwe berda. Ev xusûsiyeta Baba Tahirê ya herî xweş û hezkirî bû. Hestên wî pir pak û metelokên wî pir nerm bûn. Bi awayekî xweş bela û derdan vedigot.

Rojhilatnas Fitescerald dibêje:

“Bavê Tahir ji Omer Xeyam bilindtir e.”

Ji pîrozên wê serdemê jî Ata, Celaleddîn-î Rumî û Hafiz Şîrazî gotine ku Baba Tahir ji Omer Xeyam bilindtir e. Baba Tahir jî yek ji van pîrozan tê dîtin. Ev jî bingehek ji îdeaya Gelê Xwedê ye. Dîwana biçûk a Baba Tahir, tevî xwişka wî Fatîme an jî Fatîme Leyla Dîvan, ji aliyê van kesên bawermend ve bi hurmet bû. (yek). Di lêkolîna ku hat kirin de, tarîxên jidayîkbûn û mirinê li ser van agahdariyan hatin dayîn: Ji roja ku te em afirandin, Te ji guneh pê ve tiştek nedîtiye. Ey Xwedayê min, ji bo xatirê heşt û çaran! Ma we ji min pê ve tiştek dîtiye? Te nedît. Dema ku di helbestê de jimareyên “heşt” û “çar” tên cem hev, jimareya 84 a ku derketiye holê temenê Baba Tahir dide. Bi vê nîşanê diyar dike ku ew 84 salî ye. Di şîroveyên cuda de dîroka jidayikbûna wî 971 û dîroka mirina wî jî 1055 hatiye destnîşankirin. Li ser gelek kesên ku piştî wî hatine, wek Omer Hayyam, Aynu’l Kudat Hemedanî, Mewlana, Yunus Emre, Feqiyê Teyran, Melayê Cizîrî, Ehmedê Xanî, gelekî bandor kiriye. Ji cîhana ramana Eyn’ul Kudat Hemedanî ku belkî di wê serdemê de jiyaye, bandorek mezin li ser Ayn’ul Kudat Hemedanî ku sofî û feylesofekî mezin bû û şehîd ketibû, mirov dikare vê yekê fêm bike. Ayn’ul Kudat Hemedanî hevwelatiyek Baba Tahir e û bi îhtîmaleke mezin kurd e. Yê ku bi navê Tahir behsa wî dike Eynul Kudat Hemedanî ye.

Di çavkaniyan de li ser jiyana Baba Tahîr gelek vegotin hene. Hat diyarkirin ku ew tazî li kuçe û kolanan geriyaye û ji ber vê yekê paşnavê “uryan” lê kirine û jê re dibêjin “maczup”. Helwesta wî ya li hember Sultanê Dewleta Mezin a Selçûqiyan Tugrul Bey, divê bibe îspata ku çiqas ji heqîqet, heqîqet û edaletê hez dikir. Ango dema ku Tûgrûl Bey li ser çiyayê Hîzîrê yê Hemedanê ev pîr dîtin, ji hespê xwe peya bû û bi wezîrê xwe yê bi hêz Ebû Nasir El-Kunduri re hat ber wan. Dema ku Siltan ew dîtin, ji hespê xwe peya bû û bi Vizîr Ebû Nesr El-Kundûrî re hat cem wan û destên wan maç kirin.

Baba Tahir mirovekî dilşikestî bû. Ji wî re got: “Ey Tirk! Hûnê çawa tevbigerin xizmetkarên Xwedê? pirsî. Sultan: “Wek ku hûn emir dikin?” wî bersiv da. Baba Tahir ayeta “Xwedê bi edalet û qenciyê ferman dike” jê re xwend. Li ser vê yekê Siltan giriya û got: “Ez ê bi te re wisa bikim.”

Bav di destê xwe de çenteya şikestî ya ku bi salan tê de avdest dikir, girtibû. Ji destê xwe girt, danî ser tiliyên Siltan û got: – Min bi vî awayî dinya girt destê te. Edalet bin!” got. Paşê, Siltan dema ku xwestekek an jî di dema şer de, wê di tiliyên xwe de digirt.” (2).

Di berhema bi navê Rahatü’l Sudur de ku Mehmet Emîn Zekî Beg û çavkaniyên din wek referans nîşan dane de, bûyera di navbera Baba Tahir û Tugrul Bey de wiha ye:

Li gorî gotinan dema ku Sultanê Selçûqî Tugrul Bey ketiye Hemedanê, xwestiye li vir serdana sê kesên mezin bike. Ev kes Baba Tahir Uryan, Baba Cafer û Baba Hemşad in.

Tiştê ku ji rengdêrên wan “Bavo” tê fêmkirin ew e ku ev her du kesên mezin tevî Baba Tahir kurd in û ji baweriya Ehl-î Heq (Reya Heq) a Kurdên li vê herêmê dijîn. Agahiyên li ser vê mijarê di

 

Ansîklopediya Îslamî ya TDV de wiha ne:

 

“Li gor ketina berhema Râvendî ya bi navê Râḥatü’ṣ-Sudûr, dema ku sultanê Selçûqiyan Tugrul Bey di dor 447 (1055) de hatiye Hemedanê, çûye serdana Baba Tahir-i Uryan, yek ji sê şêxên ku wê demê li vir navdar bûne. . Di vê rewşê de, divê ew di 1055 an paşê de miriye. Ji ber ku serdestiya Qaqûyiyan (1007-1051) ku xizmên Daylemiyan têne hesibandin, li Hemedanê heta sala 435 (1043-44) dom kiriye, ev tarîx li gorî agahiyên hatine dayîn ku ew di serdema desthilatdariya Daylemiyan de jiyaye. Bi ser de jî, ku ew hemdemê Avicenna bû (m. 428/1037) îhtîmala ku ew di sala 1055an de miriye, ne di sala 1010an de, xurt dike. Gotina ku wî şahidiya îdamkirina Aynülkudat el-Hamedanî (1131) kiriye, bi tevahî çêkirî ye. Gora wî li ser girekî biçûk li taxa Bûn-î Bazar li bakurê Hemedanê ye.” .

Bavê Tahir Uryan helbestvanekî Yarêsan (Ehl-i Haq) e. Çend helbestên wî jî di “Serencam”a pirtûka pîroz a Yarêsan de cih girtine.

Berhemên wi:

Dîvan: Ew berhema ku hemû helbestên wî tê de hatine berhevkirin.

Kelimât’ül Qisar: Ev berhema bi tevayî ji pêncî beş û çarsed û bîst û yek peyvan pêk tê.

 

Amedekar: Mahir Taha

Xelat.org