Mewlîdê Usman Esad Efendî

“Nameyê nê zatî tam Usman Esad Efendîyo Babij o. Usman Esad Efendî serra 1852 de Sêwregi de maya xo ra beno. Pîyê Usman Esad Efendî, Hecî Eyûb Efendî yo û maya ci Emîna Xanim a. Usman Esad Efendî Qurano pîroz wend tepîya, diwês îlmî qedênayî.”

“Nameyê nê zatî tam Usman Esad Efendîyo Babij o. Usman Esad Efendî serra 1852 de Sêwregi de maya xo ra beno. Pîyê Usman Esad Efendî, Hecî Eyûb Efendî yo û maya ci Emîna Xanim a. Usman Esad Efendî Qurano pîroz wend tepîya, diwês îlmî qedênayî. Ey ra tepîya ey dest bi seydayîye kerda. Na seydayîya xo çend serrî dewam kerda. No çax de muftîyê Sêwregî zî ravêrnayo. Nê merdimê erjîyayeyî çaxo ke feqîyîye kerda helbestê klasîkî zî nûsnayê. Bi zarê kurmancî û zazaki ya xeylî şiîrê klasîkî zî nûsnayê. Serra 1905 de badê mergê muftîyê Sêwregî bîyo muftî. Usman Esad Efendî,  vîst û çar serrî muftîyîye kerda. Serra 1917 de rutbeyê mexrecî deyêno ci ke no rutbe îlîm de xeylî rutbeyêko berz o.

Esad Efendî mewlîdê xo serra 1903 de nûsnayo. Usman Esad Efendî zarê zazakî (dimilî, kirdkî, kirmanckî) û kirdasî (kurmancî); ziwanê erebkî, fariskî û ziwanê usmankî zanayêne. Usman Esad Efendî 23 Adare 1929 de 77 serre bîyo se şîyo rehmet. Tirba ci qebrîstanê Sêwregî de ya.”

Babeta na xebat e; goreyê beşanê ke sey homa, tewhîd, ne’t, munacat, mewlîd, sîyer, mî’racîye, şemaîlî hîlye ûsn. analîzkerdişê mewlîdê Usman Esad Efendî Biyîşê Pêxemberî yo.

Na xebata xo de ez do mewlîdê Usman Esad Efendî ra, nuşteyê ke derheqê nê mewlîdî ameyê nuştiş û mewlîdanê bînan ra îstîfade bikera. Amacê mi o yo ke; ez mewlîdê Usman Esad Efendî goreyê tewiranê edebî tesnîf bikera û kamcîn beyt, kamcîn beşê edebîya tekildara tesbît bikera.

Mamosta A. Rahman Adakî kitabçeyêxo de nê tewirî wina kategorîze kerdê:

DÎN: Homa, Tewhîd, Munacat, PÊXEMBER: Ne’t, Mewlîd, Sîyer, Mi’racîye, Şemaîl-Hilye, ZANİSTÊ ÎSLAMÎ: Menzûmeyê Eqaîdî, Mehşer, Tecwîd, TESEWİF: Tesewif, Dewrîye, HESKERDİŞ/EVÎN: Siruşt, Geşt, Beharîye, TERZÊ EDEBÎ: Medhîye, Mersîye, Fexrîye, Hîcvîye, Pendname, Guftogo, TARÎX: Tarîxê Kurdan, Cengname, Ehlê Beyt/Kerbela, ZİWAN: Menzûmeyê Gramerî, Ferheng, BÎYOGRAFÎ, FOLKLOR, FABL, WERD.

Herçiqas tewirê edebî seke mi cor ra nuştê bê zî, her eserî de nê tewirê edebî pêro çin ê. Coka ez do tena ê ke mi mewlîdê Usman Efendî de tesbît kerdê binusa. Tewirê ke mi mewlîdê Usman Esad Efendî de tesbît kerdî nê yê;

1. Tewhîd û mimûneyî:

Tewhîd, zîwanê erebkî de bi manaya yewkerdişê çîyêkî yeno şixulnayîş. sey termêko zanistanê eqaîd û kelamî zî, yeno manaya bawerîya yewbîyayîşê Homayî û çinbîyayîşê şerîkanê Homayî.

Bi namê wahîrê no ‘ard û azmîn / Ke ma dest kerd bi no girwedo rengîn

Şima hemdê xwe Ellay rê biyarin / Şew û roj qapîdê ey di biqarin.

2. Munacat û mimûneyî:

Munacat, ziwanê erebkî de yeno a mana ke mabênê di kesan de qiseyîkerdişêko (qalkerdişêko) nimite. Lîteraturê dînî de munacat, Homayî ra waştişê çîyêkî îfade keno. Munacat zafane, mesnewî û dîwanan de sey beşêko musteqîl ca gêno.

Ya îlahî hurmetê pêxemberî / Ey cenabê Miṣṭefa tacê serî.

Hurmetê hersandê çimê sadiqan / Adirê kilandê pîzey‚ aşiqan.

Hurmetê Tewrat û Încîl û Zebûr / Nûrê Furqan, cennet û xilman û hûr.

Hurmetê ey yari xarê Ehmedî / Hem Umer Farûq û şahê sermedî.

Qedrê ‘Usman ey xelîlê Muhemmedî / Hem Elîyyul-Murteża lajê dedî.

Ey di textê Ehmedî di ya Xuda / Ti bi se serrî kerê ya Rebbena!

Roj bi roj tûj kerê şimşîrê cey/ Kor kerî ti dişmenandê dîndê ey.

Ey dima ti ummetê pêxemberî / Şa kerî ya Rebb ti roja mehşerî.

Pêr û pîrbanê peyanê hażiran / Ti bi enbazê Resûlî kî înan.

Hem peyanê hażiran ya Rebbena / Ti bi cennet şa kî înan ya Xuda.

Wahîrê nê zadî Rebbu’l-a’lemîn/ Ef kî emr û maldê ey berket defîn.

Hem viraşdoxê kitabê xasekî / Laj muftîdê ke[h]andê Sîweregî.

Yanê ‘Usman Es’ed û ti ey qijî / Laj hac Eyûb Efendî Babijî

Ey û lajî pêr û pîrbanê verî / Ef kerî ti merdimanê ey berî.

O ki nuşte kerdo no Mewlûdê ma / Cenneti edn û miyandê cidi ca.

A dinî û na dinî di dî necat / Kam ki wend pêxemberî rê es-ṣelat.

3. Ne’t û mimûneyî:

Ziwanê erebkî de ne’t, pesindayişê yew çî îfade keno. Lîteraturê edebîyatê klasîkî de zî ne’t,  pesindayîşê cenabê pêxemberî yo.

Ganê ey, va, çunkî nûr bî, nêdî kes / Serseya ey mu’cîzat, no to rê bes.

Hurke roj parçêndê hewrî ey ser a /Kerdi sersey ey rê, geyrayên dima.

Verre o pewte bi axû, va ci ra / “Axu tewrê min biyo, mewwî mi ra.”

Çaxo dara xurmê rona ê nebî / Dest di xurma da û her kes mêwe dî.

Va ki, engiştanê ê pêġemberî /Aw, ard û werd ci ra bol eskerî.

Hem bi engiştên îşaret aşmî ra / Kerd û aşmî bî di felqey rew bira.

Ger bibo se serrî ‘emrêm xiram / Ez biyamoran bi to nêbo temam.

Çunkî îta kerd temam ma mu’cîzat / Arê bin pêser, biwanin es-ṣelat.

4. Mewlîdname û mimûneyî:

Çekuya mewlîdî erebkî ya û mayaxorabîyayîşê (ji dayikbûn) yew kesî îfade kena. Edebîyato klasîk de, menzûme yê ke derheqê mayaxorabîyayîşê cenabê pêxemberî de ameyê nuştene, ci rê vanê mewlîd.

Amîne va “Hurke serr di mengî ra / Ame vengên: “To dir esto Miṣṭefa.”

“Adem ame” va “mi rê menga verên” / Va: “Amîne to nika dî dewletên.”

Ame menga didinî di Şît bira / Pîzedê min rê selamên ard bi ca.

Ame menga hîrinî Îdris, deza / Va: “Werekê min bi to, ya Amîna!”

Ame Nûh menga çeharî bêguman / Va kî : “Pîzey to yo wahirê Quran”

Menga pancî ame Hûd, va: “Amîna / Pîzeyê to yo hebîbê Rebbê ma.”

Menga şeşî ame Îbrahîm Xelîl / Va kî : “Lajê to bibo ma rê delîl.”

Menga hewtî ame Îsmaîl bi min / Va kî : “Pîzey to yo Muhemmed, lajê min.”

Menga heştî ame Mûsa va: “Bizan / Lajê to pêxemberê axirzeman”

Menga new di ame Îsa ba edeb / Va kî: “Lajê to bibo mîr’ul-ereb.”

Kam ki wazeno gunay efû bi wa / Wa biwano Ehmedî rê es-ṣela.

Va Amîne: “Ta bî new mengî temam / Ame xaîb ra melekên, da selam.”

Va: “Werekê min bi to ya Amîna! / Ha bi to bol dewletên emşo deya.

Emşo yeno to ra menga çaresî / Zeydê cey dinya di nêdî qet kesî.

Name da ci Heq te’ala, Amîna / Ehmed û Mehmûd, Muhemmed Miṣṭefa.”

Va: “Min dî hîrê melek bî eşkera / Her jewî destên di beyraqên, bira.

Jewî berd mexrib, jewî zî rojhelat / Jew zî Ke’bî ser di daçikna bî raşt.

Bol melekî zî înan dir bî bizan / Key min zey Ke’bî ṭewaf kerdên înan.

Ez di no hal di biyan amey min dî / Qapi ra kewtî zere hîrê cinî.

Jew ci ra Hewa cinî Adem nebî / Jew zî Asiya cinî Fîr’ewn bî.

Jew zî may Îsayê, Meryem namê ay / Ez senîn vajan bi to rindayê cay.

Hurke jew roniştî ê kiştêndê min / Hemberê vinderdî jew xizmet dîyin.

Perdeyê çeşmandê min kû werziya / Bol ecebî dî mi, o ça eşkera.

Hûrîyê cennet di tim amê û şiyîn / Him temaşa tayinan xizmet dîyin

Ez biyan teyşan û pîzey min veşa / Min zi înan aw waşt, înan zî da.

Zeydê vewra serd û sipe, tamşeker / Min şimit, kewtan zi xo hem bêxeber.

Bado ṭeyrên ame dest eşt paşdê min / Va: “Vilêna paşt û aşt û naştê min.”

Ame dinya a sa’et sultanê dîn / Nûr di xerq bî va no erd û azmîn.

Heme mexlûqî dinê veynda û va: / “Merheba to rê Muhemmed Miṣṭefa !

Merheba, ey melhemê pîzey kulan / Merheba, ey serwerê pêxemberan!

Merheba, kana şefa’et Merheba! / Ti bi xeyr amey, to rê bo se merheba.

Merheba, ti yê ricacî rûsiyan / Merheba, dermanê qelbê nêweşan!

Merheba, ey mexzenê şer’ê Rebbî / Merheba, ey serwerê hurna dinî!

Merheba, ey nûrê çimê ummetan / Merheba, pêxemberê axirzeman!

Merheba, ey ti îmamê enbiyan / Merheba, ey ti delîlê welîyan !”

A şewa ki Ehmed ame na dinî / Erd û azmîn mijde da, va jewbînî

Va, înan keyf kerd û vatên hurke jew / “Hemdûlîllah k’ ame ma rê menga new.”

Ke’be, va, Keyfan ra a şew reqs kerd / Kerdi keyf Ellay rê û secde kerd.

Ame azmîn ra melekîn bêguman / Ard înan ra jewwî îbrîq, jew legan.

Jew girotbî dest di desmalên herîr / “Barekellah fîke ya bedre’l-mûnîr!”

Ay melekî va bi awda Kewserî / Pakî şutdî ganê ê pêxemberî.

“Ard înan” va “morê ê pêxemberî / Na miyandê qolinc ey di vist berî”

Ta înan mor kerdo, cayê mor bira / “La îlahe îllallah” va neqşî ra.

Bi çinay cennet di pişt qundaxê cey / Eşti desmalên bi serdê rûdê ey.

Caydo ronay ey bi îzzet, ey bira / Nêdî dor çoşmeydê, xo ra kes bira.

Çaxo akerd hurna çiman Amîna / Heyretên bol da bî ay girwe hina.

Ne melek mend û ne merdim, ne cinî / Nêdî dor çoşmê hoyna ey nebî.

Zirê ame qe jî nêdî lajê xo / Hersî rijnay va: “No girwe do se bo ?”

Naşt û aşt di çimî çarnay dî nebî / Cado tenha kerdo secdeyê Rebbî.

Va: “Ruyê xo hetê Ke’bî kerdbî o / Rebbî ra kerdên rica ummetê xo.”

Hey xedaran, ya şima vanê ki “Ma / Ummetê pêxemberî mê” zûrî ra.

Ya senîn zûrî niyo, ey bêheya! / Çewreşên kerdî rica ma, Rebbî ra.

Emrê ma resna bi çewres ẓalimîn / Nêşimê ma raydê raştî ser fimên.

Arê bin pêser, binalên, ey bira! / Hem biyarên tewbe, ta efû bê şima.

Ey dima bol nêşî, -va kî- pêrê cey / Ecel ame merd û peyamber û bî sey.

Bado may zî merd, pira -va- ey dima / Biyetîmî gird bî, ta çewres resa.

Ta bî çewres serrî, Ellay da bi ey / Kerd bi en’am va ci rê pêxemberey.

Ayet ayet ame Quran bî temam / Kilmkî ma zan qisey bes wes-selam.

Kam ki wend ey serwerî rê es-ṣelat / A dinî di adirî ra dî necat.

Çunkî îta bî temam mewlûdê cey / Mu’cîzatê ey biwana çend qisey.

Wendoxê ma yê erjayeyî reyna merheba. Ma beşê diyîn yê analizê Mewlîdê Usman Efendi ya huzûrê şima de yê.

Mi na xebata xo de goreyê zanayîşê xo, hetê tewiranê edebîyan ra analîzê mewlîdê Usman Esad Efendî yo Babijî kerd. Beno ke xebata mi de kêmanî bibê. Seba kêmanîya xo ez ‘efû wazena.

Mewlîdê Usman Esad Efendî, “Biyîşa Pêxemberî” Edebîyato Klasîk yê Kirdkî(dimilî/zazakî) de zaf cayêko muhîm gêno. Ganî ma qedr û qîmetê nê mewlîdî bizanê.

Her kam o ke ziwan û kulturê ma rê emeg dano Homa dest û doşanê înan de bo. Çunke xizmetê ziwanî xizmetêko muhîm o.

5. Mî’racîyê

Ê berhemî yê ke derheqê girweyê mî’racî nusîyayê, bi nameyê mî’racîye ya yenê name kerdiş. Mi’racîyeyî hem sey menzûmeyanê xoseran hem zî dîwan û mesnewîyan mîyan de sey beşêk yenê nuştene.

Nimûneyî:

Çun temam bî mu‘cîzatê ê nebî,

Qal keran mî’racê ci to rê, se bî.

Va şewa duşenbe min dî oé Resûl,

Ame keydê Ummuhanî kerd qebul.

Va bi Cebraîlî Ellay a se‘at,

Şo bi cennet, ti bîye çendên xelat.

Ti bîya estor û hem tac û kemer,

Hem bîy vatin çina rew şo bi ser.

Nê hedayan ti berê pêxemberî,

Rew biyarê ti mi rê ê serwerî.

Şî bi cennet Cebraîl dî ki uja,

Xeylin estorî çerenî ca bi ca.

Jewî çimî kerdî sipe bermî ra,

Nêçereno, bol ze’îf kewto bira.

Va ki: “Heywani bi to çiçî resa,

Ya senî kewtê hina bêdest û pa ?”

Hesretên ant û Boraqî va ci ra,

“Se hezar serr bî bi min no hal resa.”

Ame vengên : “Ya Muhammed!” va jewî

“Ez biyan sersem bi ‘eşqdê wahîrî.

Hem mi rê o wext werden bî heram,

Min rehatên nêdî o çax ra temam.

Çend kî cennet biyo min rê mekan,

Labelê adirdê ‘eşq di ez veşan.”

Va: “Ti zanî kam o Muhemmed, ey bira?

Bes o no adir di ganê min veşa.”

Cebraîléî va Boraqî: “Ey Boraq,

Bê, mirazê to deya, meki meraq!

Muhemmedo ki vanê ti, pêxember o;

Na dinî û a dinî di serwer o.

Qandê cey Ellay xeleqna na dinî,

Hem ti yê Sultanê nê hurna dinî.

Kerdo de’wet Xaliqî emşo bi ey,

Bê, biresnan to beran ningandê cey.”

Va girot estor û rew ame bi ser,

Da selam û va ki : “Ya xeyrel beşer !”

Va: “Bi to kerdo selam ya Muṣṭefa,

Xaliqê nê erd û azmînî, bira.”

Va kî: “Wa bêro, mi kerdo de‘wet ey,

Çendê weqt o ez biya ‘aşiqde cey.

Wa bivîno cennet û hem adirî

‘Erş û kursî û qelem, lewhê serî.

Nê heme wazenno hurke roj mi ra,

Tozê ningan bancî çiman zey kila.

Mi zî ardo to rê cennet ra Boraq

Eémşo Şewa Qedrî yo nî‘met- telaq.”

Cadê xo ra rew werişto peyamber,

Tacî na ser, do gira do hem kemer.

Nişto estor Cebraîl zî kewt bi ver,

Va ki amey, ta resay nê Qudsî ser.

Ame rûhê enbîyan hember temam,

Ê cema’et bîbî, o serwer îmam.

Mescida Qudsî di du rik’et nemaz,

Kerd û înan ard bi Ellay bol niyaz.

Nişto estor ame ta cayo verîn,

Nerdîwanên dî uja ta azmîn.

Nerdîwan ra kewt bi rayî şî nebî,

O resa cayên ki name Sîdre bî.

Çun resa Sîdre, bira va Muṣṭefa,

Cebraîél nêşî dima, o mend ci ra.

Va bi Cebraîélî: “To îta xerîb

Qandê çiçî ez teriknan ya hebîb?”

Va ki Cebraîélî : “Ya xeyre’l wera!”

No hina bêran eger ez to dima,

Ez veşenan ya Nebiye’l – muhterem!

No hina ra to yo, ya Ṣahib-kerem!

Na dinî û a dinî di dî necat,

Kam ki wend pêxemberî rê es-ṣelat.

Çaxo Cebraîlî dir kerdin selam,

Ame Refref Ehmedî rê da selam.

Va uja ra rew gurot ê Refrefî

Berd bi ‘erşî ser di rona o nebî.

No fim ame veng û va: “Ya Muṣṭefa,

Ya hebîbe’l-mucteba, xeyre’l-wera!”

Bê, bi to rewna yo ez ‘aşiq biyan,

Kerdo koley to min çendê ins û can!

Şî bî nezdî o va Refref ca di mend,

Ehmedî ra mîm werişt û mend Ehed.

 

Bêhes û herf, a şew ê neway hezar

Muṣṭefay dir kerdi qise ey kanî yar.

“Çi mirazê to yo nê hurna dinî

Eésto vajî ez bi to dan, ya Nebî!”

Va : “Mirazê min îlahî an bi an

‘Efû kerê nê ummetane rûsiyan.”

 

“Da bi to min ummetên” va “Ya Resûl,

Min înan ‘efû kerd û ê kerdî qebul. “

Labelê, va, “Hurke roj panc wext nimaz

Wa biyarê, bikerê min rê niyaz.

Ta bi o me’na înan ez şa keran,

Cennetê xo ez înan ra ca keran.”

Va bi emrê Xaliqî ê serwerî,

Ame keydê Ummuhanî zey verî.

Çunke şewra bî, çiçî dîbî nebî,

Kerd sehabî ra hîkayet, zey ki dî.

Va înan: “Ey ti şefî’ê rûsiyan!

Wa mubarek bo bi to mî’rac!” înan.

Va kî: “Mî’racê şima zî bî nîyaz,

Da şima û kerdi bî panc wext nimaz.”

Kam kî nê pancî biyaro rind bi ca,

Mehşerê Kubra di ancax o bî şa.

 

Ya eger jewî terikna ey bira,

Do bibo şarî miyan di rûsiya.

Kam ki wend û pê dima resna ṣelat,

A dinê di adirî ra dî necat.

(Semedo ke Mî’rac bixo zî sîyerî mîyan de hesibêno, tayê nimûneyê sîyer û mî’racîyeyî sey pê yê)

 

Miraz Babij/Basnûçe