ÇandName Li pey şopa bav û kalan…
Rewşa ku îro cîhan gihîştîyêye, pêwîst dike ku jin di warê aborî de di nava hêza kar de cih bigirin. Guherîna têgihîştina jiyanê û serkeftinkirinê, hewcedariyên nû yên serdemê ji aliyekî ve rola jinê di jiyana aborî de zêde dike û ji aliyê din ve nasnameya dayiktiyê dijwartir dike. Rastiya ku jin bi awayekî aktîf di jiyana karsaziyê de cih digirin carinan ji bo jinên bi zarok re hin pirsgirêkan derdixe.
Mijara me ne ew e ku em bipirsin gelo rast e ku jinên bi zarok beşdarî jiyana karsaziyê bibin an na. Di bin vê sernavê de em armanc dikin ku xebatên jinê weke diyardeyekê bipejirînin, pirsgirêkên ku jina kedkar di bicihanîna pêwîstiyên nasnameya xwe ya dayiktiyê de rû bi rû dimîne û ji bo ku ev rewş ji bo zarokê saxlemtir bibe, çareseriyan pêşkêş bikin.
Têkiliya Dayik û Zarokan di Pitikiyê de
Lêkolîn nîşan dide ku ji mehên dawîn ên ducaniyê ve zarok xwedî bîranînek hestyarî ye û tomar dike ku hezkirin an nexwestin tê dinê. Mejiyê me fikir û agahiyan di bîra me de û hem jî hestên me tomar dike. Hezkirin an nehezkirin, xwestin an nexwazin, di zarokatiyê de tim di hişê zarok de tê nivîsandin.
Zarok heta yek saliya xwe tim qeyd dike. Ew napeyive, lê heya ku biaxive çi diqewime tomar dike. Piştî ku zarok çêdibe, ew xwe wekî beşek ji diya xwe dibîne, “Ez û diya xwe” dest bi gotinê dike.
Têgîna “dayika min, ez û yên din” pir paş de teşe digire. Bi gotineke din, di warê pêşketina kesayetiyê de pir girîng e ku dayik di vê heyamê de bi xem û hezkirina xwe bihise.
Çar salên pêşîn ji bo pêşveçûna kesayetî û pêşveçûna hestyarî ya zarok girîng in. Ango di vê heyamê de networka kesayetiyê di mejiyê zarok de çêdibe û taybetiyên bingehîn ên kesayetiya wî tê avakirin. Di çar salên pêşîn de, pevguhertina hestyarî û parvekirina zarok bi dayikê re riya herî hêsan û ewle ye ku hewcedariya zarokê ku xwe ewle hîs bike.
Heger dayîk di heyama ewil a zaroktiyê de çend saetan ji zarokê xwe dûr bisekine, zarok xwe wek masiyek ji avê derketiye hîs dike. Heger zarok xwe ewle hîs neke, difikire ku di bin tehdîdeke xedar de ye, ditirse û laşê wî hormonên stresê derdixe holê. Hebûna dayikê zarokê xwe ewle dike, ji ber ku ew diya xwe wekî “lîmangeh” dibîne. Çareyek baş jî heye ku gelê me ji bo aramkirina pitikên digirîn ên ku ji ber demeke kurt ji dayika xwe veqetiyane, gêj dibin: Dema ku zarok digirîn, tiştekî diya wî/wê bêhnkirin didin. Zarokê ku tiştekî diya xwe bêhnkir aram dibe ji ber ku ev bîhn pê ewle dike.
Me girîngiya têkiliya ku zarok bi dayika xwe re ji bo pêşxistina hesta baweriyê ya bingehîn anî ziman. Lê belê, divê ev yek ji aliyê dayikên ku piştî zayînê di demeke kin de vegerin ser kar, weke pirsgirêkeke bêçareser neyê dîtin. Bi rastî jî di warê afirandina pêbaweriyê de têkiliya dayik-zarok girîng e, lê ji hêla baweriyê ve têkiliyek yek bi yek girîng e. Bê guman, a îdeal ew e ku meriv bi dayikê re têkiliyek yek bi yek saz bike. Lê zarok dikare vê têkiliyê ji bilî diya xwe bi kesekî din re saz bike.
Ji bo zarok ferq nake dayîk A ye yan B. Ji ber ku zarok di destpêkê de bi dayikê re hîn dibe, li wê digere, an jî rasttir li kesê ku pê re bi têkîldar e û pê re xwe ewle hîs dike, digere. Bêhn, bişirîn û awira kesê ku pê re bûye di hafizeya hestiyar de nivîsandiye û li wî digere. Lê ji bo demekê paşê ew kesekî din ê ku bi heman rengî bi wî re eleqedar dibe bi heman tundiyê qebûl dike. Vê carê ew wê wekî bendereke ewle dibîne. Di vê xalê de, divê em girîngiya dîtina lênihêrkerek pêbawer û neguherandina wê, di warê pêşxistina hesta pêbaweriyê ya zarok de destnîşan bikin.
Pir caran guhertina Bênêrînê bandorê li ser psîkolojîk dike. Nexweşiyek bi navê nexweşiya hospîtalîzasyon heye, ku di zarokên ku di kreşê de ne, baş hatine lênêrîn, xwarin û vexwarina wan baş hatine dayîn de tê dîtin. Tevî ku ev zarok bi baldarî li kreşê dihatin girtin, derengiya pêşveçûnê hate dîtin. Dema ku sedema vê yekê hat lêkolînkirin, ev encam derket holê: Taybetmendiya van hêlînan ew e ku nihêrvan di dewreyê de dixebitin. Nihêrvan pir baş li zarokan xwedî derdikevin, lê ji ber ku lênêrên cihêreng bi berdewamî li zarokan xwedî derdikevin, ew nikarin bibin kesek ku zarok pê re hestan biguhezîne û yek bi yek têkiliyan saz bike. Di lêkolînan de derketiye holê ku mejiyê zarokên li vê kreşê hormona mezinbûnê afzênakin, ji ber vê yekê mezinbûna zarokan sist dibe û li gorî vê yekê berxwedana laşê wan kêm dibe û gelek caran nexweş dikevin. Heger lênêrîna zarok her tim heman kes be û zarok bikaribe pê re têkiliyeke baş saz bike, pirsgirêkeke wiha dernakeve holê.
Heta vê gavê, em bi piranî li ser zaroktiyê axivîn. Lê belê em dikarin bibêjin ku zarok heta pênc-şeş saliya xwe, bi qasî heyama dibistanê bi diya xwe ve girêdayî ye. Kesayetiya xwe li gor diya xwe ava dike.
Dîsa em bi kirp dikin ku zaroka/ê îdeal ew e ku di çar salên pêşîn de ji aliyê dayikê ve were mezinkirin, lê divê neyê ji bîr kirin ku zarok heya dema dibistanê bi diya xwe ve girêdayî ye.
Piştî ku zarok digihê temenê dibistanê û têgîna rastîyê di zarok de pêş dikeve, pirr guncawtir e ku zarok dest bi kar bike. Di vê çerçoveyê de jî, hin xalên ku divê ku werine berçav kirin hene. Ji bo zarok rewşeke nû ye ku diya wî ya ku heta wê kêliyê nexebitî, ji nişka ve dest bi kar dike û dibe ku zehmetiyê bipejirîne. Her wiha dibe ku zarok vê yekê wekî terikandina diya xwe şîrove bike û sedemê di xwe de bigere/bibîne.
Di vegere jiyana kar de, divê dayik vê rewşê ji zarokê xwe re weke mirovekî mezin bipejirîne. Divê her tiştî bi zelalî û bi zimanekî ku zarok jê fam bike bêje û bi taybetî bibêje ku ev rewşa nû ne ji bo wî ye.
Bi rastî, tişta ku ji aliyê hestyarî ve zerarê dide zarok ne rastiyên jiyanê, helwesta dê û bav a li hember wî ye. Pêdivî ye ku zarok wekî kesek mezin qebûl bikin. Ger em ji wî re behsa jiyanê, rastiyan, êşan bi giranî nebêjin, ger em wek zarokekî tevbigerin, zarok dê xwe wekî ehmeq hîs bike. Lêbelê, mîna mirovekî mezin, ew difikire ku gava em rastiyê bi eşkereyî jê re dibêjin qedrê wî digire. Heger dayîk li hember zarok aram û sar be, zarok dikare vê rewşê hêsantir qebûl bike. Wekî din, şêwazek hêrs, heyecan dibe sedem ku zarok xwedî heman hestan be û di pejirandina bûyerê de dijwar be.
Dema ku zarok nefikire ku fêm nake û ravekirinek cidî jê re neyê dayîn, zirara nezelaliyê ji bo zarok zêdetir dibe. Bi zimanekî ku jê fam dike rastiyê jê re bêje. Dibe ku em di destpêkê de zarok pir aciz bikin, lê hesta xemgîniyê ne ji bo êşa me lê ji bo ku em çareyekê bibînin tê dayîn. Zarok dê di destpêkê de ji vê yekê aciz bibe. Lê bi demê re, ewê bibîne ku diya wî dîsa jî jê hez dike û xema wî dike, û ew ê rewşa nû qebûl bike.
Her wiha, bi hestên xemgîniyê re hevdîtin û paşê hewldana çareseriyê ji xemgîniyê re dibe sedema pêşveçûna kesayetiya zarok. Divê zarok zêde neyê parastin, rastiyên ku dikare bi dest bixe divê bi zimanekî ku jê fam bike bi wî re bê parvekirin. Ev hem tengasiya ku ji ber nediyariyê çêdibe ji holê radike û hem jî zarok xwe girîng hîs dike. Ew difikire, “Diya min ji min re behsa nûbûnên jiyana xwe dike, ji ber vê yekê ez ji bo wê girîng im.”
Di dema ku dê dayik bixebite, divê bav jî piştgiriyê bide dayikê, hewl bide ku valahiya ku ji ber karê dê çêbûye tije bike û zarok li gorî rewşa nû ya malbatê biguncîne. Heger em di serdemekê de bin jî ku hê têgîna bav di hişê zarok de cih negirtibe jî... Pêwîst e dayik bi berpirsyariya xwe bihizire, herî kêm ji bo ku dayik vê heyamê bi hêsanî derbas bike, bixebite.
Girîngiya xerckirina dema bi kalîte
Ger dayik dişuxule, divê bala xwe bide kalîteya dema ku bi zarokê xwe re derbas dike. Her çend wextê kalîteyê tiştek e ku em ji bo hemî têkiliyan pêşniyar dikin, ew ji bo dayikên karker girîngtir dibe ji ber ku ew nikarin pir wext bi zarokên xwe re derbas bikin. Xerckirina wextê bi kalîte avakirina “hevbûneke jêhatî û domdar” e. Di dema ku bi hev re derbas bûne de divê di navbera dê û zarokê de têkiliyek rastîn hebe. Divê dayik zarokê xwe hembêz bike, pê re bilîze û biaxive. Me teqez kir ku, girîng e zarok bêhna dayika xwe hîs bike da ku xwe ewle bike. Heger dê dayik saetek an jî nîv saetê bi zarokên xwe re derbas bikin, divê karibin wê demê bi tevahî bijîn, bi baldarî li gotinên zarokên xwe guhdarî bikin, hestên xwe parve bikin û hezkirina xwe bi wan bidin hîskirin.
Dema ku dema kalîteyê diyar kir, me got bihevrebûna kalîte û domdar. Bi rastî, kalîteya hevgirtinê tenê têrê nake. Dibe ku dê pir mijûl be ku demek pir dirêj ji zarokê xwe re veqetîne, ya girîng ew e ku ev têkilî her çend kurt be jî mayînde bike. Wextê ku bi zarok re bi girêdana çavan, parvekirina hevdu, ji holê rakirina fikara wî û rehetkirina wî, ji bo zarok her çend kêm be jî pir girîng e û yek ji diyariyên herî mezin e ku jê re tê dayîn. Zarokê ku her roj demeke kin di nav têkiliyeke jêhatî û berdewam de derbas dike, dikare keda diya xwe tehemûl bike.
Zarokên ku bi dapîran re mezin dibin
Em gelek caran di civaka xwe de rastî dayikên karker tên ku di xwedîkirina zarokên xwe de ji kal û pîrên xwe alîkariyê digirin. Hem ji hêla aborî û hem jî ji hêla pêbaweriyê ve ji bo malbatan riya bijarte ev e. Lê eger ew kesê ku dê lênerîna zarok li bajarekî din bijî, ango dê û zarok berdewam bin û eger rewşek hebe ku rê li ber hevjînek jêhatî bigire, divê ev mijar çend caran were fikirîn. Ji bo demeke dirêj veqetandina zarok ji dayikê, ji bo têkiliya dê-zarok metirsiyek cidî digire.
Zarokên ku ji dayikên xwe dûr mezin dibin, dema ku vedigerin malên xwe, dibe ku pirsgirêkek lihevhatinê bibînin. Em dibînin ku sedema pirsgirêka hin zarokên ku bi nîşaneyên wek depresyona zarokatiyê, kêfê ji jiyanê nagrin, navxwebûn, şermkirina dayikê, bêxwedîbûn, neynûkxwarina ji dayika xwe derdixin pêş… Her çend di gelek malbatan de dapîr bi zarok re têkiliyek rast û saxlem, pêbaweriyek yek bi yek saz bikin jî, ev yek dîsa jî ji bo zarok xeternak e. Divê zarok hîs neke ku “dayika min, ez berdame”. Rastiyek heye ku em her dem teqez dikin: Mirovek baş, mirovek serkeftî girîng e, lê dêûbavbûna baş girîngtir e.
Ger mirov bi depresyona zarokatiyê re rû bi rû bimîne ku ji ber bêparbûna dayikê an sedemek din çêdibe, pêdivî ye ku bêhêvî nebe û ji pispor alîkariyê bixwaze. Psîkolojiya zarok pir hesas e. Ew dikare bi rewşa nû re adapte bibe. Di vê rewşê de, ji nû ve destpêkirina têkiliyê, damezrandina têkiliyek saxlem û bi kalîte û piştgirîkirina wê bi alîkariya pispor dê bibe alîkar ku pirsgirêk çareser bibe.
Di dawiyê de, dê kêrhatî be ku em xala jêrîn xêz bikin: Ji ber hezkirina tund a ku ew ji neviyên xwe re dikin, pir caran dapîr û bapîr hevsengiya evîn-dîsîplîna li hember dîsîplînê xera dikin. Lêbelê, dîsîplîna ku bi rêbazên rast tê dayîn di pêşkeftina kesayetiya zarok de bi qasî hezkirinê girîng e. Em şîret dikin, dapîrên ku berpirsiyariya mezinkirina neviyan digirin ser xwe ku çavê xwe li vê hevsengiyê bigirin û bi dayikê re li hev bikin ku têgehên wekî rast-çewt, baş-xirab di hişê zarok de bi cih bikin. Normên ehlaqî ji temenê biçûk de di hişê zarok de dest pê dike. Ji ber vê sedemê girîng e ku meriv têgînên baş-xirab, rast-çewt bi rengekî hevgirtî fêrî zarok bike û ji wan re bibe alîkar ku wan di jiyana xwe de bicîh bike.
Nevzat Tarhan – Ji Pirtûka Aile Okulu Firat Bawerî wergerandin
