Bawerîya Kirmancanê Dêrsimî de; Roj

Yeno zanitene ke roj tarixî ra na het, xeylê dîn û bawerîyan de pîroz bîyo û pîroz o. Elewîtîya Dêrsimî zî nê bawerîyan ra yew a ke rojî pîroz hesibnena û şodirî de verê xo çarnenî rojî, bi ziwanê pîrbananê xo dua kene

Bawerîya kirmancê Dêrsimî de (Ke no Dêrsim teyna şaristan Tuncelî yo ewroyîn nîyo) roj, cayêdê muhîmî der o. Seke yeno zanayene, Dêrsim seba bawerîya elewîyan mintiqayêdê merkezî ya. Çend sebebê ney estê. Verê, mekezê diwês (Des û di) wucaxanê bimbarekan yê elewîyan Dêrsim o. Heme pîrê pîlî yê elewîtî na mitiqa ra vecîyê (Bawa Duzgin, Bawa Mansûr, Kurêş, Dewrêş Cemal, Axuçan, ûsb.) û mîyanê elewîyan mintiqayanê bînan de bîyê namdarî. Dima, seba ke Dêrsim mintiqayêka hîra û koyî ya, bandora bawerîyanê bîyaxkîyan elewîtîya Dêrsim ser o hendê elewwîtîya mintiqayanê bînan nebîya. Ma eşkenê vajê elewîtîya Dêrsimî, goreyê elewîtîya mintiqayanê bînan hîna zelal a. Nê semedî ra, xeylê xususîyetî estê ke Dêrsim de bawerîya şarî de heta roja ewroyîne mendê, labelê elewîyanê teberê Dêrsimî de nêmendê. Nê xususîyetan ra yew zî bimbarekîya rojî ya.
Yeno zanitene ke roj tarixî ra na het, xeylê dîn û bawerîyan de pîroz bîyo û pîroz o. Elewîtîya Dêrsimî zî nê bawerîyan ra yew a ke rojî pîroz û bimbarek hesibnena. Dêrsimijî her zereqê şodirî û her mixorbeyê şanî de verê xo çarnenî rojî, destanê xo kenê ya û bi ziwanê pîrbananê xo (Bi kirmanckî/kirdaskî) minete kenê. No rîtuel heta roja ewroyîne hetê kokiman ra rojê de di rey yeno kerdene. Çi heyf ke Dêrsimijê ciwanî yê ke welatê xo ra û nê semedî ra ziwan û zoganê şarê xo ra dûrî de pîl bîyê, zafane rîtuelanê nê tewiran ra bixeber ê. Taybetê misyonerê xiristîyanî yê ke ney ra 150 serrî raver ameyê û mîyanê dêrsimijan de fetelîyê (Gêrayê) zî, xatirayanê xo de kirmancanê Dêrsimî mîyan de bimbarekbîyayîşê rojî ra behs kenê. Kesanê ke serrê kalik û pîrikê înan 70 ra berzêr ê zî, teqez kalk û pîrikanê xo ra no rîtuel dîyo. Ez zî înan ra yew a.
Nika ez wazena dapîra (pîrika) xo şima rê sey nimuneyî bi kilmî bidî naskerdene. Pîrika min Bese, hema-hema 80 serrî ya û Wucaxê Kurêşan ra yew ‘Ana’ ya. Kesê ke hetê maye û pîyî ra mensubê yew wucaxî yê înan rê ‘Wucaxzade’ yê rê zî ‘Ana’ vajîyeno. Min xo zana nêzana, a her zereqê şordirî de werzena û şona verê keyeyî. Key ke roj vejîya, destan akena û dest bi mineta ‘Duwaya’ xo kena. Wexto ke bî şan û roj şî kor (Awan), ancîna a pencereya xoya qijkeke de ver bi rojî destan akena û mineta xo bi kirmanckî kena. Nê minetê pîrika min bi kirmanckî yê. Tede nimuneyê tewr rindî yê taybetmendîya elewîtîya Dêrsimî ya ke ma aye sey ‘Raya Heqî’ name kenê estê. Ancîna mîyanê nê minetan de nimuneyê vatişê tewr edebî yê kirmanckî estê. Di serrî ra ver, Xozat de şanêkê hamnanî de keyeyê pirîka xo de min aye ra yew minete qey kerde. Minete wina ya:
“Nûrê Mehemmedî!
Sewlê Mehemmedî!
Roştîya Mehemmedî!
Sewlê xo ra sewl çimanê  min ke!
Roştîya xo ra roşt çimanê  min ke!
Kederê cigera min, sitarê  min mede!
Axretê ma xêr bîya!
Nûrê Mehemmedî!
Sewlê Mehemmedî!
Roştîya Mehemmedî
To rê oxir bo!
Oxirê to açux bo!
Xêr-weşîye sêrê keyê xo!
Keder nêro virnîya to!
Sodira na het de vecînay,
Çimê min rawa to der o,
Destê min pês-etegê xo der o,
Mehemmed vecîno Elî yo  ver o,
Qomê xo rê kêberê xêrî yakero,
Kosêkê jû de kî ma rê.”
Seke minete ra zî yeno fehmkerdene. Dêrsimijî rojî ra vanê: “Mehemmed.” Seba rojî sey ‘Nûrê Mehemmedî, Nûrê Elî û Mehemmedî, Kêberê rama (Rehma) Elî û Mehemmedî, Mehemmedê Homete” tayê nameyê binî zî estê. Rojî sey ‘Mehemmed’ namekerdene beno ke tayînan rê temaşe bêro. La ma eşkenê ney di hetan ra îzeh bikerê. Sebebo yewin, bi îhtîmalê girdî bandora bawerîya kane ya dêrsimijan a. Beno ke elewîyan bawerîyê xoyê kane bi figuranê îslamîyan nimitê û ay ra rojî rê vato ‘Mehemmed’. Sebebo diyîn zî bawerîya elewîtî bi xo ya. Çike elewîtî bawerîyêka batinî ya. Na bawerîye de her çi/kes seke asenê wina nîyê. Hetê zerrî rê vanê; ‘Batin! Û yê teberî rê vanê; ‘Zahîr’. Ganî merdim goreyê teberê çîyan/kesan hukim romeno û raştîya zereyê her çîyî/kesî bizano. Heta ke merdim batinê heme çîyî/kesî nêzano, nêeşkeno bireso raştîye. Çike raştîye batinî de ya. Batinê elewîyan de zî Mehemmed bi rojî ya temsîl beno. Heme şexsîyetê îslamî zî wina yê, her yew bi yew çî ya temsîl benê. Labelê goreyê min sebeno yewin yê diyînî ra hîna muhtemel o.
Sebeb çi beno wa bibo, yew raştîya teqez e esta ke roj bawerîya kirmancanê Dêrsimî de pîroz o û şar ci rê minte keno, ci ra îmdad wazeno. Duwaya corêne de eşkera yo ke pîrika min rojî ra îzan, feraset, bext, seveknayîş û xêrî wazena. Dêrsim de wexto ke merdimêk bî nêweş, seba weşbîyayene zî rojî ra meded wajîyeno. Sey nimune ez yew kilama Dêrsimî ra çend rezan binusî. Na kilame de ciwanêk bi nameyê ‘Heyder’ şono Îstanbol û uca de mireno. Na kilame ey ser o sey şuware hetê Zeynê Miçê Mexşî ra vajîya.
Wuyî de meke meke
Lawo zalim-wuyî-meke
Dayiki vana “Vecîya verê Mehemedê-wuyî-Hometê!”
“Qebul nêkerd-Heqo-rica û minete”
Maya Heyderî vana: “Ez seba ke lajê min weş bikero, vejîya verê Mehemmedê Homete, la rica û mineta min hetê Mehemmedî (Rojî) ra qebul nêbîye.”
Verê, layî girê dayêne vileyê (Milê) neweşan û ê berdêne verê rojî, dima seba weşbîyayîşê înan rica û minete kerdêne. Hem nimuneya corênî hem zî na adeta layîgirêdayîşî ra aşkera yo ke kirmancan rojî ra şîfa zî waşto.
Ge-ge şarê Dêrsimî rojî ser o sondî wenê. Sey nimune:
“Ana roj min kor kero ke ez  raşt vana.”
Gegane zî kirmanckî bi rojî zewtan danê. Sey nimune:
“Salê no roj to kor kero!”
Peynîye de ma bi kilmî eşkenê vajê ke bawerîya kirmancanê Dêrsimî de roj zaf pîroz û bimbarek o. No beno ke herinda (Reça) bawerîya kane ya dêrsimijan bo. La hîna zî şarê mintiqa mîyan de na bawerîye ganî û xurt a. Muhîmîya rojî duwayan rap ê bigîrê hetanî kilaman, hemeyê nimuneyanê edebîyanê fekkîyan yê dêrsimijan ra yeno fehmkerdene.
*No nuşte Kovara Folklora Kurdan ra ameyo girewtiş.

Çavkanî: azadiyawelat.info