HIN FORMÊN MUZÎKAL
Li herêman bi binavkirinên cihê, formên muzîkal ên cur bi cur hene:
Lawje (lawij, lawik)
Hewayên serbest in ku rîtmeke wan a diyar nîn e. Dengbêj; lawjeyan jî destanan jî distrên. Lê lawje li gorî çîrok û destanan kurtir in. Bastûra wan a melodîkî diyar e. Di navê de qalibekî melodiyî, “dîsgotin” heye ku her digere. Lawje forma herî karakterîstîk a serbest a kurdan e û xwedî seyreke meqamî ya dengnizmbûnî ye. Lawjeyên ku şêwaza xulxulandinê (vîbrasyonê) tê de serdest e û wek pêlawazî têne gotin, ji bilî beşên hawînî bi awayekî resîtatîf (bi awayê li ser hev gotin) têne sitrandin. Li herêma Culemêrgê, bi giştî di beşa ku jê re hawînî tê gotin de, tîpa dengdar (bêdeng) ya di dawiya hevokê de dikeve yan jî tîpên wekî ‘-e’, ‘-o’ lê têne zêdekirin û di vê beşa ku di pey beşa resîtatîf de tê, deng tê dirêjkirin. Hawînî bi giştî ew beşên bêhnvedanê ne, yên ku ji bo nefesstendinê tên bikaranîn. Gotinên lawjeyan bi giştî li ser evînên ku pêk nehatine (neçûne serî) yan jî zêmar in ku ên li dû miriyekî tên gotin. Lawje ligel ku zêdetir muzîkaleke kevneşopî ya li herêma Behdînan û Cizîrê ye jî, li Culemêrgê jî tên gotin. Di dengbêjên li herêma Serhedê de ku kevneşopiya lawjeyê lê xurt e, şêwaza zîqzîqê diyar e û xuyatir e.
Heyranok/Hayran û stranên evînê
Stranên evînî ew in ku ji hêla jin û mêran ve beramber (li hemberî hev) têne gotin. Çaxa ku di dema reqsê (dans) de têne gotin, ji hêla jin û mêrekî ve, yan jî ji hêla du komên ku dans dikin ve, li hemberî hev tên gotin. Komek gotinan dibêje, koma din jî dubare dike. Di gotin û newaya van stranan de, cihekî mezin heye ji bo heyecana ruhî. Û her wisa di stranan de hestên bextewarî û hezkirinê pir xurt in. Stranên evînî gelek caran hunera teşbîh û pesnandinê bi kar tîne. Hezkirina ji bo însên û xwezayê mijarinên sereke ne. Melodiyên wan lîrîk in, ji ber ku strîna wan melodîk e; gotina wan hêsan e û xwedî rîtmekî guherbar in. Ligel hebûna formên cihê, hema bibêje li hemû herêmên ku kurd lê dijîn, mînakên wan hene.
Li Pînyanîşiya Culemêrgê ku hevhîkariya bi suryaniyan re heye, meqam cihê ne. Heyronak, cureyekî maniyan e û naveroka wan bi giranî li ser evîna keç û xortan e. Eşîrên li herêmê, havînan li zoman (zozanan) zivistanan jî li gundan dijîn. Çûyîna zoman ji ber ku di heman demê de wesîleya (sedema) şadbûnê ye, ev yek di stranan de tê honandin. Ev kêfxweşî û şadbûn zêdetir ji heyranokan re bûye mijar. Ji ber ku cihê ku xort û keç lê bigihîjin hev zozanên li çiyayên bêserûber in. Daldeyên wan çiyayan, siya her zinarekî, binê her deviyekê, mekanekî hevdîtinê ye. Di esasê xwe de gotinên heyranokan heya ku bibêjî erotîk in û van gotinan tenê evîndar ji bo hev dibêjin, kesekî sêyem nikare lê guhdarî bike û her wisa tomar bike. Meqamên heyranokan xwedî karakterekî dengnizmbûnî ne û qevastinên sêmend û çarmend di nav xwe de dihewînin. Di heyranokên ku di dîwanan de tên gotin de, dibe ku naveroka wan gotinên destanî û qehremanî bin jî. Bi vî şeklî heyranok ji naveroka xwe ya eslî (rastîn), yanî naveroka ji gotinên ku evîndar ji bo hev dibêjin wêdetir, bi naverokek dîtir lê bi heman forma muzîkal têne strandin.
Pîrepayîzok
Vegera ji zozanan hiznder e, bi xemgînî ye. Ji ber ku hem dema veqetîna evîndaran e hem jî dema pêşwazîkirina payîzê û amadebûna ji bo zivistana dirêj e. Û payîzok jî vê rewşa ruhî dide der. Ango, ger ku heyranok coşa biharê bin, pîrepayîzok jî hizna payîzê ne. Jixwe payîz navê werzê (demsalê) ye, payîzok jî navê stranên li ser payîzê ne. Li wan deran payîz werza hiznê ye, mirov ji vê werzê hez nakin. Deriyê zivistana dirêj e û peyambera asêmayîna di gund de ya heft heşt mehan e. Payîz di heman demê de bi awayekî ku teqabûlî temenê mirovan bike wekî alegorîk tê bikaranîn. Pîrepayîzokên ku wekî stranên li ser payîzê tên gotin, xuya dibe di heman demê de çîrokên dramatîk ên payîza temenê mirovan jî nîşane dikin û digirin nav xwe. Meqamên pîrepayîzokan jî dişibe meqamê heyranokan, lê zêdetir lîrik û bihizn e. Her wisa heyranok bi halê xwe yê resen ê ku li zozanan tên gotin, ji hêla du evîndaran ve li hemberî hev tê strandin, lê pîrepoyîzok ji hêla kesekî ve tên gotin.
Lawikê Siwaran-Destan
Şer, koçberî û serpêhatiyên ku di vê çarçoveyê de tên vegotin, ev cure stran in. Ji ber ku di dîroka kurdan de her tim cihekî girîng ê şer hebûye, hejmara stranên epîk (destanî) jî pir zêde ne. Ev stran di nav xelkê ‘deştî’ de wekî ‘delal’, di nav xelkê çiyayîn de jî wekî ‘lawikê siwaran’ tên binavkirin. Delal, bi giştî bi tenbûrê têne îcrakirin. Lawikê Siwaran jî xwedî xeteke melodîk a bi bêpergaleke melodîk a kêm, qutbûyî û rîtmeke zîndî ye. Di destanên dirêj de bastûra rîtmî û meqamî li gorî beşên çîrokê (beşên bihizn, dramatîk, bipevçûn û hwd.) xwedî pir cureyan e. Di hin mînakan de (wek nimûne; beşên menzûm ên Destana Keleha Dimdimê) dema ku govendeke ku ji hêla grubeke qelebalix ve tê lîstin, du kes dertên rastê û reqseke ku mirov dikare bibêje zêdetir teatral e, îcra dikin. Di mînaka Keleha Dimdimê de, ji van du kesan yek Emîr Xan, ê din jî Şahê Îranî dilîze û yek bi xencerê, yek jî bi şûr reqseke şer dilîze. Ligel ku sehneyên bihizn ên Destana Keleha Dimdimê nerm in, sehneyên cengê bêhtir sert in. Hemû pevçûnên navxweyî û yên derveyî, ji bo van stranan bûne mijar. Di navbera gotin û muzîkê de têkiliyeke xurt heye, karakterê sirûdê (marş) nîşan dide, ku ew jî dibe sedema bilindbûna hestên xweşmêriyê. Jêrmetn an jî rasterast çîrokên van stranan, derfet dide ku mirov demên cihê yên civaka kurd, tebeqe û profîlên aîdî mekanên wan fehm bike.
Nezan Newzat Çelebî, Vedat Yildirim, Aytekîn G. Ataş
Werger: Davut Ozalp
Nivîs a bidomê