Li Muzîka Kurdan a Kevneşopî Nêrîneke Giştî-3

HIN TAYBETIYÊN MUZÎKA KURDÎ YA KEVNEŞOPÎ
Heke em der barê muzîka kurdî de, behsa hin taybetiyên pir giştî yên ku lêkolîneran li serê li hev kirine bikin:
·           Bi esasî muzîka kurdî muzîka gelêrî û anonîm e.
·           Bestekara stranan (gelek caran) jinek e û pir kêm caran hestên dilxweşî/kêfê û bi giştî jî hestên xemginîbûnê tîne zimên. Dengbêj van stranan gund bi gund digerin vedibêjin û popularîze dikin û di heman demê de vediguhêzin kesên dîtir û dibin wesîle ku gelek mirov bi heman riyê stranê îcra dikin û di nav gel de belav dikin.
·           Strana kevneşopî ya kurdan sparteyî dubarekirina bendekê ye. Dema ji bendekî derbasî bendeke din dibe, tenê gotin diguherin. Hemû stran û lawik (serhewa) ji serî heta dawiyê bi heman ruhî berdewam dike. Pasajên sivik (bihereket) û coşdar ên ku herikîn an jî hewaya stranê qut bikin, nakevin navberê. Di vê yekê de, di destanan de îstisna hene. Ji bo her beşeke biaksiyon a destanê qalibê newayek (melodiyek) û rîtmeke cihê hene.
·           Muzîka kevneşopî ya kurdan yekdengî (tek dengî) ye û xwedî karakterekî ‘vokal’ e. Enstrûman gelek caran wekî armanc dide ber xwe ku guhdar bike rewşeke wisan ku bikaribe peyama gotinên stranê baştir têbigihîje, yanê bi awayekî îzafî xwedî roleke talî ye.
·           Karakterê koçber di asteke girîng de bandor li muzîka kurdan kiriye. Di dema pîrozkirina derketina zozanan an jî daketina germiyanan, çêbûna berxikan û berxbirê (qusîna hiriyê), de stranên aîdî zemanê berê, xwedî cihekî girîng in.
·           Muzîka kurdên ku bi çanda çiyan û bi çanda deştê ya dêmanî dijîn, cihê ye. Çendî li herêmên çiyayîn stranên ku bêhtir sert, kirpandinên wan xurt û enstrumanên fûyî (pifînî) li pêş bin jî, lê li nav kurdên deştî îcar stranên ku bêhtir xwedî ruhekî aram û xwedî hej û amûrên jîdar in, hene.
·           Di muzîka kurdî de hejmara berhemên ne dansî/ne reqsî pir kêm in.
·           Bi giştî usûlên ku têne bikaranîn jî; 6/8, 2/4,10/8 û hwd in.
·           Her çi qas meqamên ku têne bikaranîn bi giştî rast, newrozî, kurdî, çargah, buselîk, hîcaz û hwd. bin jî, dikare bê gotin ku hemû meqamên li Rojhilata Navîn hene, têne bikaranîn.
·           Di muzîka kurdî de bi awayekî giştî deng dikare di her dereceyekê de dest pê bike, lê bi dengê bingehîn kuta dibe. Melodî bi giştî di seyreke berbijêr û berbijor-berbijêr de ye.
·           Bi giştî di nav pîvanê de “es” (îşareta hiş be) nayê bikaranîn.

Hin amûrên ku di muzîka kevneşopî ya kurdî de tên bikaranîn
Hîn piraniya amûran (enstrûmanan) bi awayekî zanistî, nehatine vekolînkirin û der barê hinekan de jî têkildarî dîroka wan agahiyên herî basît tune ne. Amûrên girîng ên ku di muzîka kurdî de têne bikaranîn ev in:

Bilûr.
Dûdûk (mey); di muzîkên gelên Rohilata Navîn ên din de jî tê bikaranîn, bi giştî ji dara încasan an jî qeysiyan tê çêkirin û enstrûmanek biqamîş a bayî ye. Di nav kurdan de bi rengê dengekî bêhtir xîzxîzok tê bikaranîn, kurdên Erîwanê vê enstrûmanê nêzikî rengê ku ermenî bi kar tînin, hê nermtir û bi rengekî nêzikî dengê însanan bi kar tînin.

Zirne; amûrek e ku bi giştî ji hêla gewendeyan (mitriban) ve tê bikaranîn. Di nav kurdan de, li gelek herêman, xistina li zirneyê wek sivikî û eyb tê dîtin. Bi giştî li her herêmê dahol û zirne ji hêla gewendeyên wê herêmê ve tên bikaranîn.

Duzare (Duzele); bêhtir li herêma Bahdînan tê bikaranîn û zirneyeke cotqamîş e.
Tembûr (bisq, buzukî); wekî ûd an jî saza kurdan tê zanîn. Rengê dengê wê di navbera ûd û bisqê de ye. Enstrûmanek e ku bêhtir di nav kurdên Suriye û Iraqê de tê bikaranîn.

Bisq; Hozan Dilşiyar dibêje, ev amûr ji kurdan çûye nav misiriyan û ji wê derê jî bi alîkariya fenîkeyiyan derbasî nav yewnaniyan bûye. Wekî kalikê ‘buzûqî’ya niha tê qebûlkirin.

Sentûr; dişibe ‘qanûn’ê lê têlên wê hê kêmtir in, bi lêdana şivikan tê jendin. Zêdetir di muzîka kurdên Îranê de tê bikaranîn.

Dembilk; wekî ‘zerp’ê jî tê binavkirin ku amûreke lêdanî ye. Ji dar tê çêkirin û digel ku dişibe derbûqeyê jî bi çermekî qalind tê çêkirin. Ebad û tonên wan ên cihê hene.

Def (Erbane, elbane); du cureyên wê hene: Ya yekem zengilên gilover bi tara wê ve têne kirin, (di halê mezin ê erbaneyên ku em dizanin de ye) enstrûmaneke di şeklê bendîrê de ye. Ya duyem jî bêhtir li gelek deveran tê bikaranîn, bi taybetî jî di ayînên zikrê de û ji hêla dengbêjan ve. Xelqeyên (xişikên) gilover ên zîncîran di nav tara wê de, pê ve têne kirin, enstrûmaneke di rengê bendîrê de ye.

Dahol; enstrûmaneke ku li herêmên cihê di ebadên cihê de, tara fireh û her du aliyên wê bipost hatiye rapêçan. Li aliyekî wê bi lêxistina çem (gopal), li aliyê din jî bi lêxistina şivikekî zirav tê bikaranîn. Kurdan hîn bêhtir ew ji bo sê armancan bi kar aniye: 1) Di banga kar de 2) di banga şer de 3) di banga şahiyê de.
Rebab; enstrûmaneke sê têlî ye ku gelek dişibe kemençeyê. Bi kevaneke ku ji mûyê hespan hatiye şidandin, tê lêxistin. Yek ji bo refaqetkirinê, ya din jî ji bo melodiyê, bi giştî ji yekê zêdetir têlên wê di carekî de têne bikaranîn.

Keman; Zêdetir li Dêrsimê tê bikaranîn. Wekî rebabê di carekî de ji yekê zêdetir têlên wê bi hev re tên bikaranîn. Mînanî kemaneyê li ser çokan tê lêdan. Tê gotin ku kurdên Dêrsimê dema ku bi ermenan re jiyane, ji wan fêrî vê enstrûmanê bûne.

Qirnata (klarnet); zêdetir li derdora Dêrsim û Elezîzê tê bikaranîn. Bi giştî cureyê wê yê ji dar tê çêkirin, nayê bikaranîn û yê ku ji metal tê çêkirin tê bikaranîn. Bi rengekî dengê tûj xîzxîzok ê di navbera dengê mey û zirneyê de, tê bikaranîn.Cûmbûş; hin îcrakerên muzîka kevneşopî, ji ber bandora çanda şevbihurkan ev enstrûman jî bi kar aniye.
Saza doxkurt (Baxlama); ev enstrûmana ku -ji bilî semahan- zêde di nav muzîka kurdî de cihê wê nîn e, bêhtir di van demên nêzik de ji hêla îcrakeran ve, di şîrovekirina hin stranên kevneşopî de, dest bi bikaranîna vê hatiye kirin. Zêdetir di stranên bi temaya polîtîk de hatiye bikaranîn û bi vî rengî ketiye nav muzîka kurdî.

 

Nezan Newzat Çelebî, Vedat Yildirim, Aytekîn G. Ataş
Werger: Davut Ozalp

Nivîs a bidomê