Li Muzîka Kurdan a Kevneşopî Nêrîneke Giştî-2

Dîroka muzîka kurdî
Em dibînin ku hunermendê kurd ê bi navê “Avger”, ku di dema qraltiyê de, ya ku ji salên 280’yî yên Berî Zayînê heta salên 130’yî yên Piştî Zayînê berdewam kiriye jiyaye, bastûra muzîka gelên Mezopotamyayê sîstematîze kiriye. Îbrahîm Mûsilî, li Bexdayê hunera xwe pêşkêşî Harûnê Reşîd kiriye û dibistana muzîkê ya misilmanan a pêşîn vekiriye. Piştre kurê wî Îshaq Mûsilî yê ku li Mûsilê dijî, sîstema Avger bêhtir bi pêş xistiye û ji aliyê bastûra (binyata) melodîk, teşeya newayî (melodîk), form û sîstema deng ve gelek mijar sîstematîze kirine û veguhastine şagirtên xwe. Yek ji wan şagirtan ê bi navê Yehya Elî (pirtûka muzîka kurdî ya bi navê “Risale f’îl-Musiqî” nivîsî ye. Di vê pirtûkê de em dibînin ku oktavek bi 17 navberên newekhev hatiye dabeşkirin) yê din jî Ebû Feyz Bîn Amedî ye (Zarokê Amedî yê Bavê Zanînê). Şagirtê wî Farabî jî, pirtûka muzîka kurdî ya bi navê “Rîsale f’îl-Musiqî” berfireh kiriye û bi navê “Musiqa’l-Kebîr” ji dîrokê re hiştiye. Piştre em di qesrên Hindistan û Osmaniyan de rastî Ebdulqadir Meraxî tên ku wekî hîndekar li Bexdayê ders daye şagirtên ereb, osmanî, fars û yên gelên din. Ziryabê ku li Bexdayê di qesra Harûnê Reşîd de muzîsyen e, ji ber pirsgirêkên ku pê re rû bi rû maye, dev ji Bexdayê berdaye û çûye Endulûsê û muzîka rojhilatî bi xwe re biriye wir. Dîsan wekî pêwîstiyeke Dergahên Derwêşan ên ku di sedsala 13’an de hatine avakirin, em dikarin texmîn bikin ku muzîka hunerî ya olî hebûye.

Piştî salên 1300’î jî tenê beşa muzîka gelêrî ya muzîka kurdî maye. Çimkî ji vê demê bi şûn de, êdî dema îstila û dagirkeriyê ye. Û şansê kurdan ê ji bo ku bi dînamîkên xwe muzîkê îcra bikin, nemaye. Têkiliyeke xurt a beşa muzîka kurdî ya mayî, bi dansê/reqsê re heye. Bi taybetî jî aliyê wê yê bi dengbêjiyê re têkildar, maye. Di nav kurdan de, ji bilî dengbêjan du hêmanên din ên ku muzîk li ser piyan hiştine hene; ya yekem dayik in, a din jî feqiyên îcrakerên muzîka olî ne ku di medreseyan de li ser muzîka olî perwerde bûne. Divê em ji bîr nekin ku muzîka pêşîn muzîka olî ye. Wekî mînak, Avger û Îshaq Mûsilî êzidî ne û di dema xwe de bi muzîkê karê tedawiyê kirine. Divê em vê jî bi ser de zêde bikin: Gelek çavkanî û berhemên der barê muzîkê de, dema ku moxolan di sala 1258’an de Îran dagir kirine û Bexda kavil kirine winda bûne.

Di nav kurdan de çanda devkî
Kurd ligel ku bi sedsalan e çandeke wan a bibingeh (bikok) heye jî, avaniyeke xwe ya siyasî ya ku karibin tê de pêşketina xwe ya serbixwe bijîn, çênekirine yan jî bi dest nexistine. Bi taybetî jî piştî Şerê Cîhanê yê Yekem mehkûmî rewşa “parçebûn”ê hatine kirin. Dema ku redkirina nasnameya kurdan, asîmilasyon, pêkutî û koçberî jî li hesab bêne zêdekirin, dê bê dîtin ku ‘folklora kurdî’ yan jî ‘çanda devkî’, bi taybetî jî muzîka kurdî, di warê parastina nasnameya kurdan a etnîkî/çandî de bû xwedî roleke sereke. Terzê jiyana kurdan, guherînên civakî, zaravayên cihê, hemû jî di nav vê çanda dewlemend û pirrengî de cih girtine û ji nifşekî ji bo nifşê din hatine veguhastin. Hema bibêje hemû serpêhatiyên wan ên di jiyanê de -ne tenê bûyerên dîrokî, hemû berhemên epîkî, qehremanî, pevçûn û destan, çîrokên lîrîk, nirxên mîstîk û ritûel- bi riya muzîkê hatine qeyd kirin û bi vê riyê di hafizeya civakê ya kolektîf de hatine bicihkirin. Bi vî şeklî, hema bibêje di veguhastin û danjiyandina van nirxên civakî û kevneşopî de muzîk bûye navgîna tekane. Ligel ku di nav kurdan de wêjeya nivîskî bisînor (mehdût) heye jî, pareke mezin a berhemên ku gihîştine roja me, çavkaniyên wêjeya devkî ne.
Em nizanin bê ka çavkaniya wêjeya devkî kengê û ji hêla kê ve hatiye gotin. Ji ber vê yekê jî, jê re “anonîm-wêjeya gel a hevpar” tê gotin. Ev wêjeya hevpar; serpêhatiyên bêdawî, qiset, çîrok, destan, bîranîn, efsane û hemû rewş û şertên tiştên aîdî jiyana xwezayî ne, di nav xwe de dihewîne. Çavkaniyên bingehîn ên wêjeya devkî; evîn, şer, jiyana rojane, têkiliyên di navbera eşîran de, şerên bêdawî yên di navbera gelê kurd û dagirkeran de, koçberî, qehremanî, jiyana xwezayî û dewlemendiya wê û dewlemendiya mîtolojiya Mezopotamyayê ne. Mijarên vê wêjeya dewlemend ev in: zarokên sêwî, qehremanên bi rojan şer dikin, tirsekên ji rovî qurnaztir, lehengiyên ciwanên kurd, keçên kurd ên bedew ên ku xwe ji xortan vedişêrin, kalên ku erd û esman digihînin hev, mîrên baş/xerab ên meraqdarên nêçîrê, rêberên kurd ên ku di dem û cihên cuda de li hemberî dijmin şer kirine, têkiliyên di navbera evîndaran de û îxanet.

Di jiyana miletekî de, ku bêhtir di qada vegotina devkî de hatiye bisînorkirin, bi awayekî xwezayî û ji derî edetê, muzîk xwedî rewşeke biîmtiyaz bûye û ketiye rewşeke wisan ku roleke cihê ya civakî girtiye ser xwe. Sedemeke vê ya girîng (ji ber sedemên cur bi cur ên di merhaleyên cihê yên dîrokê de) astengiyên li ber bikaranîna zimanê dayikê yê kurdan a bi awayekî nivîskî ne. Hin lêkolîner behsa ‘gumrehiya folklorê ya zêde’ ya di nav kurdan de dikin ku ev jî raza (sira) bi awayekî zindî gihîştina roja me ya çanda kurdî ye. Di nav kurdan de nebûna çanda nivîskî û hebûna/jiyîna folklora zînde sebeb û encamên hev in. Di gihandina/veguhastina ji bo roja me ya hêmanên çanda devkî ya navborî de, para herî mezin (heke em dema nêz nehesibînin) aîdî dengbêjan e.

Ligel dengbêjên gerok, mirov nikare bibêje çanda devkî ya kurdan an jî muzîka kurdî bi temamî homojen e. Berevajî vê yekê, li herêmên ku kurd lê dijîn de, di vî warî de ferqên berbiçav xwe didin der. Sedemên vê yekê yên bingehîn ‘ferqên cografî’ (wek mînak; muzîkên çiyan û deştan gelek ji hev cihê ne, ku ev jî ji bo miletekî ku di nava xwezayê de dijî gelek normal e) û hevhîkariya beranber e, ya li herêmên ku kurd û miletên din di nav hev de dijin.

Nezan Newzat Çelebî, Vedat Yildirim, Aytekîn G. Ataş
Werger: Davut Ozalp

Nivîs a bidomê