Serewedaritişê Şêx Seîdî

Seke şima zî zanê; tarîxê kurdan o nêzdî, tarîxê serewedaritişan, tarîxê qiyaman o. Tarîx de yew sehneyî tim tekrar kerdo; serdestanê zaliman kurdan rê yew şeklê heyatî weçînayo û waşto ke kurdî pêro goreyê înan biciwîyê. Kurdan zî no zilim qebûl nêkerdo û her fersend de sereyê xo hemverê nê zaliman kerdo berz.

Qiyamê Şêx Seîdî semedo ke tarîxî û sîyasî yo –xususî- kemalîstan na mesela ser ra xeylê propagandayî kerdê û waşto ke na mesela mîyanê Tirkîya de sey serewedaritişêko kurdî teberê Tirkîya de zî sey serewedaritişêko îslamî bêro qebûlkerdiş. Tabî bi no şekla waşto ke mîyanê Tirkîya de kesê bînî Şêx Seîdî rê hetkarî nêkerê. Heto bîn ra teberê Tirkîya de zî sey serewedaritişêko îrtîcaî bêro naskerdiş ke dewletê bînî azadîya kurdan rê desteg nêdê.

Tîya de ma vînenê ke roşinvîrê kurdan zî tesîrê nê propagandayan de mendê û –bê îstîsnayan- serewedaritişê Şêx Seîdî bi çimêko objektîf neqil nêbîyo.

Tayê roşinvîranê kurdan waşto ke Şêx Seîd tena bi hetêko mîllî bêro naskerdiş, tayê roşinvîran zî hetê mîllî caverdayo û waşto ke serewedaritişê Şêx Seîdî tena îslamî bêro naskerdiş. Labelê eke kes objektîf biewnîyo na mesela ra, do bivîno ke Şêx Seîd û hereketê ey; hem mîllî yo hem zî îslamî yo.

Ma do nuşteyê xo de zî nê meseleyan ra behs bikerê.

Pirsgireyê Kurdîstanî û sebebê serewedaritişî

Eke kes vajo ke pirsgireyê Kurdîstanî, şeklê xo yo ewroyî mabênê serranê 1915 û 1925î de girewto ez bawera no tesbît ca de yo.

Sey heme împaratorîyan, Împaratorîya Osmanîyan de zî şoreşê fransizan zaf tesîrê pîlî viraştê û miletanê ke binê îdareyê Osmanîyan ciwîyenê de xebatanê xoserbîyayişan dest pakerdê. Zafê miletan zî xoserîya xo girewta. Labelê kurdan tewir-tewir sebeban ra giranî nêdaya xebatanê xoserî ser.

Nê prosesî de kurdî ewnîyayê ke fikrê Osmanîtî yan zî fikrê ummetî tena seba xapênayişê kurdan yeno şixulnayîş û propagandayê biratî ver bi propagandayanê yew dewlete, yew milet, yew ziwan ûsn. vurîyenê, kurdî reyna qerarê serewedaritişî gênê.

Herçiqas no serewedaritiş bi nameyê Şêx Seîdî ya bêro naskerdiş zî, serewedaritişî pey de xebatêka nîzamî û komelêka bidîsîplîn est a.

Komîteya Xoserîya Kurdan – Azadî

Serewedaritişê Şêx Seîdî hetê dewlete ra tim sey serewedaritişêko şexsî û îrtîcaî deyayo şinasnayîş. Tabî no hal tewafuq nîyo, dewlete bi zanayîş wina kerdo. Wina kerdişîya zaf hedefê dewlete est ê la ma eşkenê vajê ke hedefê ci yo sereke; neteweperwerîya kurdan bê binge veradayîşo. No semed ra behsê serewedaritişî beno la komela ke no serewedaritiş organîze kerdo qet qalî nêbena. Na komele bêguman Komîteya Xoserîya Kurdan yan zî bi kilmî Azadî ya.

Derheqê Azadî agahiya derg û dila çîn o, labelê hendo ke ma zanê, na Komîte hetê roşinvîranê kurdan ra awan bîya û nê roşinvîrî lejker, mebûs û zanayanê kurdan ê. Tarîxê awankerdişê komîte tam dîyar nîyo labelê yeno texmînkerdiş ke mabênê serranê 1918-1922’î de awan bîya.

Serekê Azadî Mîralay Xalid Begê Cîbrî yo. Hedefê Azadî raserast Kurdîstanêko Azad o. Herçiqas verê coy tayê endamê Azadî Federasyonî biwazê zî dek û dolabên kemalîstan ver bê xoserî rayîrna nêmendo.

1922’an de Xalid Begê Cîbrî Konsolosê Sovyetê yê Erziromî Pavlovskî rê nameyêk erşaweno û qeraranê Komîte dîyar keno. Nê qeraran ra didin ez wazena par kera.

1- Kurdîstan; bajaranê Erzirom, Wan, Mûsil, Bidlîs, Dîyarbekir, Xarpêt, Rojawanê Surîye û Îran de; Kirmanşah, Sîne, Saqqez, Mehebad, Ormîye û Selmas ra awan bena.

2- Nê wîlayetan de Kurdîstanêka Xoser do awan bo.

Nê qeraran ra teber komite, bi programêko 13 qaîdeyin û tuzukêko 25 qaîdeyina xo îfade kerdo. Nê qaîdeyan ra balkêşê ci qaîdeyo yewên û çarêsin o.

1- Amacê Awankerdişê komite; seserran ra nata kurdê ke bindestîya îdarekaranê xiraban de nalene rizgarkerdiş û yewbîyayişê kürdana pîya azadkerdişê Kurdîstan o. Kurdîstan de miletê ke misliman nîyê sey mislimanana wayîrê heqan ê. Hiquqo ke mislimanî tabîyê miletê ke misliman nîyê zî tabîyê ê hiquqî yê.

2- Metnê Sondî: Semedo ke Welatê min o heq Kurdîstan zilim û bindestî ra bixelisyo û yewbîyayişê kurdana pîya seba awankerdişê Kurdîstanê azadî rê xebityayişî ez bîya endamê “Komîteyê Xoserîya Kurdan.” Na endamî de komîteya merkezî mi rê çi wezîfe bido ez do tabî ba û ez do welatê xo rê, miletê xo rê û Komîte rê îxanet nêkera, ez do maddî yan zî manewî fedakarîyan ra qet nêrema. Nê xusuan de ez yewbîyayişê Ellahî û namûsê xo ser ro sond wanena.

No proses de merdimo ke Kurdîstan de serekîya hereketî keno birayê Yusuf Zîya Begî, Tegmen Riza beg o. Yusuf Zîya Beg, Riza Begî rê telgrafêka şîfreyin erşaweno û vano; “Karê mayo raşt şino, nêzdî ra ma do dest bi serewedaritişî bikerê.” Riza Beg nê şîfreyî bi xeletî sey “Dest bi serewedaritişî bikerê” fehm keno. Ney ra tepîya Îhsan Nûrî Beg 3-4 Îlon 1924 de nêzdîyê 350 leşkeranê xo ya dest bi Serewedaritişê Beytuşebapî keno. Nê serewedaritişî ra dima serekanê komite ra Xalid Begê Cîbrî, Yusuf Zîya Beg, Dr. Fuad û Hecî Musayo Modkanij zî tede xeylê welatperwerî tepêşênê û seba muhekemekerdişî berênê Bidlîs. Nê tewqîfkerdişan ra dima, komite 2 kongreyî virazena û qerar dana ke Serewedaritiş do 21 Adare 1925’an de dest pakero.

Serewedaritiş rew dest pakeno

Şêx Seîd seba organîzekerdişê serewedaritişî ca bi ca Kurdîstanî gêreno. Nê gêrayişan de leşkeranê xo ya pîya, Pîran de beno mêmanê birayê xo Şêx Evdirrehîmî. 8 Sibat 1925’an de Pîran de mabênê leşkeranê tirkan û şarî de pêrodayişêk vejîyeno, Şêx Seîd semedo ke serewedaritişî rê hema hazir nîyo wazeno ke nê pêrodayişan vindarno. Labelê birayê ci nç perodayişî ra dima dest nano postaxaneyê Dara Hênî û belge û pereyanê postaxanî ano Şêx Seîdî rê. Nê di hedîseyan ser ra serewedaritiş rew dest pakeno û M. Kemal, Fethî Okyarî dano îstîfakerdiş û heruna ey Îsmet İnönüyî keno serokwezîr. 50 hezar cenderme sewkê mintiqa keno û tayê eşîrana peymane virazeno. Fina zî zafê axa û şêxanê Kurdîstanî hetê Şêx Seîdî de cayê xo gênê.

Serewedaritiş vila beno

Kurdîstan de zaf bajarî kewenê deste Şêx Seîdî dima Şêx Seîd tayê merdimanê xo erşaweno Bidlîs ke Xalid Begê Cîbrî û embazanê ci bixelisnê. Na xebere ra dima dewlete bi muhakemekerdişêko zurayî ya Xalid Beg û embazanê ci  îdam kena. Orteyê Adare de şîdetê serewedaritişî xeylê beno vêşî û zafê Kurdîstanî keweno hakîmîyetê Şêx Seîdî.

10’ê Adare ra dima Şêx Seîd yeno nêzdîyê Dîyarbekirî û ver bi vakur û rojawan hereketêko pîl dest pakeno. Nê hereketî de Farqîn, Hezro, Erxenî û Çêrmuge yenê girewtiş û ver bi Sêwregi hereket dewam keno.

No mabên de Şêx Seîd, birayê xo Şêx Evdirrehîm û kumandanê Sêwregi Îsmeîl Efendî rê mektubê erşaweno. Na mektube semedo ke derheqê ê wextî melûmat dana muhîm a.

Mektube ra fehm beno ke tayê eşîran hetê dewlete girewto û duştê Şêx Seîdî lej kene. Nê merdiman ra jew zî Reîsê Şaredarîya Sêwregi û Kumandanê Kuwayî Mîllîye yê Sêwregi M. Emîn Odabaşı yo. Şêx Seîd mektuba xo de qandê M. Emîn Odabaşı wina vano: “Ellah teala Lajê Mehmûd Odabaşı, M. Emîn Odabaşıyî rê (nêwaneyayo) bikero. Ellah, zerrîya ci rê îman û egîteya dînî bido. Eke qederê xo yê ezelî de rayîra raşt qebûl nêkero, Ellaj ey qehr û pêrîşankero. Îslamî xirabîya ey ra muhefeze kero.”

Reyna ma mektube ra fehm kenê ke, Şêx Seîd serewedaritişî de nêwazeno ke heqê kesî vindî bo. Leşkeranê xo rê vano: “Eke şima mecbur manenê mal û milkê şarê ma bigîrê, şahîdîya merdiman de û bi meqbûza bigîrê, eke ellah qismet bikero ma do mal û milkê înan pey de bidê. ez her kesî rê pêşnîyaz kena wa şerîetê hz. mihemmedî ra nêabirîyê.”

Serewedaritiş de tesîrê Îngilîstan

Derheqê Şêx Seîdî de propagandayanê dewlete ra yew zî; Tesîrê Îngilîstanî yo. Nê propagandayana wazenê vajê ke; Şêx Seîd merdime îngîlîzan o û waşto ke Mûsil û Hewler tirkan ra bigîro bido îngîlîzan.

Cigêrayoxo kurd Murad Ciwan behsê yew belgeyê îngîlîzan keno û vano ekse fikrê tirkan, îngîlîzî zî vanê serewedaritişê Şêx Seîdî dewleta Tirkiye organîze kerdo û waşto ke Musil û Hewler reyna dekewo tirkan dest.

Eke îngîlîzan hetê kurdan bikerdên înan do musade bikerdên ke Îhsan Nûrî û leşkere ci Musil de ca bigîrê. Yan zî nêzdîyê 5000’î kurdî yê ke leşkeranê tirkan ver remayê Surîye do duştê tirkan hetê Şêx Seîdî organîzekerdên. Nînan ra teber wexto ke eşîranê Başurê Kurdîstanî waşt ke hetkarîya Şêx Seîdî bikerê îngîlîzan do ci rê engel nêbîyaynê.

Serewedaritiş çi rê sernêkewt?

Azadî, heme hetanê Kurdîstanî de organîze bibê labelê Şêx Seîd sernêkewt. Gelo sebebe nê sernêkewtişî çi yê? Goreyê mi 4 sebebê nê halî est ê.

-Serekê Azadî Xalid Begê Cîbrî û Yusuf Zîya Begî bingeyê organîzasyonî de neteweperwerî ronê bî û bi no şekla hereket kerdên. Labelê Şêx Seîd hewna vêşî bi îslamîyetîya (sunîyî ya) ameyê naskerdiş. No sebeb ra –xususî- kurdanê elewîyan hetê Şêx Seîdî nêkerd.

-Îdamkerdişê Xalid Begê Cîbrî ra dima tayê eşîran (tewir-tewir sebeban ra) hetê hukmatê Enqereyî girewt. Ney ra dima yewbîyayişê kurdan xerepîya û qewetê Şêx Seîdî bî kêmî.

-Hêzê dewlete goreyê leşkeranê Şêx Seîdî zaf qewetin û vêşî bî. Teknolojîyê înan zî goreyê şorişgêran zaf aver bî.

-Serewedaritişî rew dest pakerd bî û Şêx Seîdî hetê sîlehan ra hema hazirîya xo temam nêkerd bî.

Encamê serewedaritişî

Dewlete wextê serewedaritişî û badê ci bi zalimîya Kurdîstan kerd golê gonî. Goreyê torinê Şêx Seîdî, Mihemmed Qasim Firatî nêzdîyê 80 hezar kes ame kiştene. Firat îfade keno ke Dara Hênî de kommezelê eşîra Ziktîyan hema zî est ê. Şahîdanê ganîyan zî îfade kerdo ke wextê serewedaritişî de dewlete însanî keyeyan de kerdê kom û weş û gan veşnayê, bi dînamîtana însanî kerdê parçe-parçe. Kesê ke daristanan de xo nimito darana pîya weş û gan ameyê veşnayiş. Kurdê ke hetê dewlete tepişto daxîl ameyê surgunkerdiş. Tebere nê ziliman de nê muameleyî, kurdan rê ewnîyayişê dewlete zî îfade kene.

Goreyê kemalîstan kurdî çinî yê û gerek tarîxê înan zî çinê bo. Qandê coy heme hereketê kurdan sey faalîyetanê îrtîcaî, eşqîyayî û cahîlî ameyê mojnayiş.

Mîmaranê îdeolojîyê kemalîzmî ra Yunus Nadî rojnameyê Cumhurîyetî yo ke 13.07.1930’an de vejîyayo de derheqê Serewedaritişê Agirî wina vano: “Kesê ke nê welatî de ciwîyenê pêro tirk ê. Bê tirkan qet cematêk çinî yo, no semed ra Serewedaritişê Kurdan zî çinî yo. Cahîlî û şekawet est a. Na hadîse rê nameye ‘serewedaritişê kurdan’ dayîş hetê sîyasetî ra xelet o.”

Reyna Serekerkanîya Pêroyî yew tezkereya (30.04.1925 tarîx û 1835/2270 Hûmare) Heyeta Wezîran ra wazeno ke “Wa çepemenîya daxîlî û xarîcî de serewedaritişê kurdan sey hereketêko millî nêro mojnayiş û wa heyeta wezîran tedbîranê xo bigîro. Na tezkere ser ra heyeta wezîran 03.05.1925’an de yew qerarname weşanena û nê qerarnameyî ra dima nameye Serewedaritişî yo fermî beno “Şeyh Saît İsyanı” û mahîyetê serewedaritişî zî beno “îrticaî gerici yerel hareket.”

Basnûçe