Li Muzîka Kurdan a Kevneşopî Nêrîneke Giştî-9

Stranên kar û xebatê
Stranên kar, ev stranên ku bi hev re, bi awayekî tomerî di dema xebata di nav bax, baxçe û zeviyan de têne gotin. Metnên stranên kar, ne hewce ye ku li ser behsa karê ku tê kirin, be. Di warê naverokê de, ji kîjan cureyê dibe bila bibe, hema çi metn dibe bila bibe, dikare wekî navgîneke strana kar bête bikaranîn. Taybetiya van stranan a herî girîng ew e ku gotin, qalibên peyvan, melodî, aheng û usûla wan, li gorî wan hal û hereketan e ku di dema kar de tê kirin û di hin cihan de wekî qîrîn û nîdayan e. Ev hêman taybetiya stranên kar diyar dikin. Horoveyên di nav ermenan de ku di dema cotkirinê de tên gotin, dişibin van.

Di dema dirûna (çinîna) zeviyan de, di dema dankutan (bi mîrkutan kutana dan), danû çêkirinê de, di çaxa tevrik û xeparê de û di wexta cêniya pembû û hwd. de stranên kar tên gotin. Her wisa stranên ku dema teşîrêsî, meşkkulanê û moxilkirina ard de ji hêla kesekê bi tenê ve têne gotin jî hene. Stranên ku ji wan re “Berdolavî” tê gotin û keçên ciwan an jî jin dema ku teşî dirêsin an jî berikan çêdikin distrên, bihizn û melankolî ne.

Bi giştî jinên li zozanan, piştî şîrê ku ji êvarê de meyandine dibe mast, serê sibehê zû radibin ji bo ku rûnê nivîşk bi dest bixin dikin meşkê û dikên (dikulin). Jinek li vî alî, yek li wî alî meşkê def didin û dikên. Dema ku vî karî dikin, di ber re jî “stranên meşkê” distrên. Rîtma van stranan li gor rîtma kiyandina meşkê ye û  naverok jî serbest e. Li Culemêrgê baweriyek heye, ku ew jî, “Tu çi qas stranên evînê di dema meşkkiyandinê de bistrêy, ew jî ew qas rûnê nivîşk dide.” Rîtma van stranan bi giştî 3/4 e û tenê bi melodiyeke ku ji hêla her kesî ve tê zanîn, tê gotin. Li herêmên din ên kurdan stranên meşkê yên rîtm û melodiya wan cihê ne jî hene. Her wisa di hêla rîtm, melodî û qalibên gotinan de ew û stranên keldaniyan ên meşkê ‘Gudî’ û ‘Meşkê’ dişibin hev. Ligel vê yekê di kategoriya stranên kar de dîsa stranên ku di dema guvaştina (esirandina) tirî  de tê gotin hene. Di nav keldaniyan de, ev stran di dema çêkirina meyê de, di nav kurdên mislimanan de jî, di dema derxistina şîreyatirî de tên gotin.

Stranên ku li dîwanxaneyan tên gotin (şeşbendî)
Bi giştî piştî dawetan di dîwanxaneyan de tên gotin, ku şîrovekirina wan zehmet, forma wan a rîtmîk jî aloz in. Wekî beytan tên gotin. Di forma nîvserbestî de ne. Di gotinan de pir biservekirin (îlawekirin) tên bikaranîn. Yanê bi tîpen dengdar gotin bi hev ve têne girêdan. Meqamên wan bi giştî bêkoma ne. Ji hêla çar pênc kesan ve têne gotin û kesên ku dibêjin li hev vedigerînin. Naveroka wan ji hemû cure bûyerên civakî pêk tê. Gotinên wan pir tevlîhev in, tenê ji hêla kesên ku ew ezber kirine ve têne gotin û fehmkirin. A rast sedema vê yekê ew e ku di navbera peyvan de gelek caran bi heceyên wekî “ya” û “ha” zêde veser (îlawe) çêdibe. Sedema vê yekê ew e ku ev stran bêhtir di meclîsên giran de, di dîwanan de tên gotin. Formên heyranok û şeşbendî di heman demê de di nav suryaniyan de jî tên gotin. (Mirov di nav keldaniyên li Culemêrgê de jî lê rast tê). Her wiha di nav Eşîra Goyan de ya li Qilabanê forma ku wekî ‘berûte/bêrîte’ tê binavkirin jî heye û dişibe vê formê. Di dîwanxaneyên ku êvara dawetê tên lidarxistin de, yên ku stranan dibêjin, li rex hev û li ser çokan rêz dibin û li erdê rûdinên, destê xwe didin ber dêm û rûyên xwe û serê xwe ber bi xwarê ve ditewînin. Kerika guh jî bi tiliya navîn tê girtin. Herî kêm du kes distrên û ew qas kes jî dubare dikin, ango li wan vedigerînin.

Lorîk
Naveroka lorîkan li ser hemû cure bûyerên dîrokî û şexsî ne. Ev cure stran ev in ku dayik tiştên di bala xwe de li muzîkekê tînin û ji zarokên xwe re distrên – ku esil di vir de fonksiyona wan dişibe ya dengbêjan. Kêfxweşkirin û bêdengkirina zarokan wekî armanc didin ber xwe. Gotinên lorîkan nerm û vepesirîner û hêminker in.

STRANÊN KURDAN ÊN MERASÎMAN
Ev stran, li gor şîn an jî şahiyê xwedî karakterên cihê ne. Ev wekî stranên dawet û şînê dibin du beş. Stranên dawetan xwedî van karakterên cur bi cur in; girîna bûkê, stranên dayika bûkê, stranên dayika zavê û stranên pesndana bûk û zavê û hwd. Li jorê me behsa vê formê kir. Ji van stranên ji bo bûk û zavê têne gotin, li herêma Culemêrgê di forma dîwankî de têne strandin. Heçî temaya stranên şînê ye, bîranîna mirinê û pesndana ji bo neslê ku li pey yê mirî maye. Ev stran, bêyî ku berê tu amadehî bêne kirin, têne gotin, yanê di vê demê de têne afirandin, stranên girîn û diyalogê ne.

Qatar
Ev stran di esasê xwe de, di dema karwaniyê de, ango di dema rêwîtiya dirêj de têne gotin. Tên wateya karwan û rêzê. Di vê hêlê de qatar, eqrebayê tarzê ‘xuda’ ye ku şeklê stranên ereban ên kevn e. Di qatarê de bêhtir temayên wekî daxwaz, bêrîkirin, gihiştîna hev û xemgîniyê têne honandin.

Medîha û mewlûd
Medîha (methiye), di dîwanan de têne gotin û bi giştî mijara wan li ser pesndana Hz. Mihemed, Hz. Elî û şêxên terîqatan in ku ew stranên olî ne. Wekî qadiriyan, ne stranên zikrkirinê ne. Bêyî enstrûman tên îcrakirin. Yên ku rîtma wan serbest in, ji hêla kesekî ve, yên ku rîtmîk in jî bi tomerî (pêkveyî) tên gotin. Meqamên wan û meqamên stranên gelêrî nêzî hev in. Sedema vê yekê ev e ku, feqiyên li medreseyan dixwendin û dibûn mela vedigeriyan gundên xwe, ev meqam bi meqamên dawet û dîwanên xwe re dikirin yek û bi vî şeklî şîrove dikirin. Di şîrovekirina meleyan a stranên dawetan û şeşbendiyan de bandoreke berevajî ya vê yekê dertê holê. Di nav van de meqamên hinekan nêzikî methiyeyan bûye. Hin methiye di dîwanan de, hin methiye di dema defnkirina cenezayan de, hin di dema birina darbestê de têne gotin û xwedî mînakên cihê ne. Her wiha cureyeke din a divê ku em di kategoriya muzîka olî de binirxînin mewlûd in. Mewlûd, der barê roja ku Hz. Mihemed çêbûye de, pesndan û xweşkirin e. Ev cureyê ku di erebî û tirkî de heye, bi kurdî ji hêla Melayê Batêyî ve hatiye nivîsandin. Yek ji stranên nadîr ên kevneşopî ye ku gotinên wê ne anonîm e, yan jî di nav demê de nebûye anonîm.

 

Nezan Newzat Çelebî, Vedat Yildirim, Aytekîn G. Ataş
Werger: Davut Ozalp

Nivîs a bidomê