Li Muzîka Kurdan a Kevneşopî Nêrîneke Giştî-4

MUZÎKA KEVNEŞOPÎ YA KURDÎ Û DENGBÊJ
Dengbêj ku serpêhatiyên xwe yan jî bûyerên civakî yên ku bihîstine, çîrok û efsaneyan bi meqamkî vedibêjin û ew muzîsyen in ku bîra (hafizeya) wan gelekî xurt e. Çavkaniyên dîrokî-kevneşopî yên muzîka kurdî, dengbêj in. Dengbêj tê mehneya kesê ku bi “deng vedibêje”.

Di formeke nêzikî forma lawjeya di folk muzîkê de distrên, lê lawje kurt e û temayeke wê ya diyar û hevoka wê ya melodîk heye. Lê di vegotina dengbêj de ya muhîm çîroka ku tê gotin e. Meqam jî, ji bo ku (guhdar) bikeve dinyaya ku (dengbêj) behsê dike navgînek e. Meqam hafizeya dengbêj xurt dike. Dengbêj bi van meqaman atmosfera bûyeran saz dike û heyecana bûyeran pêk tîne. Meqamên ku bi kar tînin jî, bi giştî huseynî, uşaq û hîcaz in (navbera dereceyên duyem û sêyem ên ku di hîcazê de tên bikarîn bêhtir vekirî ye, ango dengê duyem, li gor hîcaza ku îro tê bikaranîn bêhtir pes e, dengê sêyem jî bêhtir tîz e).
Uslûbê (şêwaza) strînê ya dengbêjan “resîtatîf” e. Ango xwe dispêre axaftina bilez a li dû hev. Li gorî gotinên Nîzamettîn Arîç, “Dengbêj ji nefesgirtinê hetanî tinginîkirinên cuda yên dengan ji bo gelek teknîkan xebitîne. Wekî mînak; pişta xwe dane dîwêr û destên xwe kirine navbera pişta xwe û dîwêr de û nefes stendine. Divê destê wan di navbera dîwêr û pişta wan de bişide da ku diyafram fêrî hildana nefesê bibe. An jî bi qamîşekî pifî ava di qedehekê de dikin ku bêyî dawî li bilqokên avê bê, ev jî wekî hînbûna ‘nefesa timî’ hatiye kirin. Ango, fêr dibin ku li aliyekî pif bikin, li aliyê din di heman demê de nefesê bistînin. Ev rêbaz di enstrûmanên bayî (bilûr, mey, zirne û hwd.) de jî tê bikaranîn. Her wiha dengbêjan, bi taybetî jî ev yek di dema Evdalê Zeynikê de berbelav bûye, şagirt girtine cem xwe û bi riya veguhastina rasterast li pey xwe kesekî ku heman karî bike wekî niwîner hiştiye. Ev yek bi taybetî ji bo demeke diyar, sazîbûna dengbêjiyê destnîşan dike. Tê zanîn ku kevneşopiya dengbêjiyê, bi riya vê ‘têkiliya hoste û şagirt’ hatiye berdewamkirin.”

Em dikarin bibêjin ku dengbêjan sê cure muzîk çêkirine:
·           Dengbêjên gel, ev mirov in ku di nav gel de digerin. Ev kes efsane, bûyerên mîtolojîk, bûyerên dîrokî, adet û kevneşopiyan hildidin û di nava gel de vedibêjin.
·           Dengbêjên axa û mîr û began bi xwe.
·           Mirovên ku derî bi derî digerin û di nav kurdan de wekî “mutrum” (mitrib) têne binavkirin.

Li gor agahiyên ku hîndekarê Zanîngeha Harvardê Mehrdad R. Izady dane, “Di domana temamiya serdema Partan (Berî Zayînê 247-MS 227)  de, li herêmê toreke hozan û çîrokbêjên (gosân) gelêrî ya ku bi hostatî hatibû birêxistinkirin û di repertuara wan de efsaneya afirandinê ya Mîtraîk ku  Mîtrakan tê de xwediyê roleke berbiçav bû, hebû. Hozan û çîrokbêjên bi heman rengî di nav hemû gelên Rojhilata Navîn de hebûn. Di nav kurdan de nûnerên vê toreyê dengbêj in.
Dildar Şêko, li ser dengbêjan van agahiyan dide: “Di nav kurdan de ‘hunermend’ û ‘dengbêj’ ji hev cihê ne. Hunermend bi giştî stranên sivik, stranên govendê yan jî stranên olî (ev jî dikevin beşa stranên sivik) distrên. Dengbêj; bêenstrûman hunera xwe, qabîliyeta xwe, dengên xwe bêkêmasî derdixin rastê. Her kes dikare li ser gotinên wan şîroveyan bike. Ango bi awayekî ji şîroveyê re vekirî dibêjin jixwe. Di hunera dengbêjiyê ya kurdan de amûrên muzîkê nayên bikaranîn. Bikaranîna enstrûmanê wekî kêmasî yan jî qelsiya dengbêj tê dîtin. Her kes jê dikeve şikê, ji ber ku wekî ku kêmasiyeke/zeîfiyeke xwe veşêre tê dîtin.” Ji bo kesên ku bi sazê muzîkê çêdikin “hozan” an jî “tembûrvan” tê gotin. “Dembihur”, di wateya derbaskirina demê de tê bikaranîn.

Ji bo van hemû tiştên ku li jorê hatin gotin, li gundan “dîwan” tên danîn. Li herêma Culemêrgê ji vê yekê re “şevreşk” tê gotin. Peyva şevbihêrkê ku tê wateya ‘şeva ku mirov bi hev re dibihurin; ji bo meclîsên şevê yên ku li dîwanxaneyan têne lidarxistin û dengbêj serpêhatî, çîrok an jî destanan vedibêjin, tê binavkirin. Naveroka serpêhatiyên ku vedibêjin, carinan ji mijarên fantastîk, carinan jî ji rastiyên dîrokî (çîrok, serpêhatiyên evînî, şer û qehremanî hwd.) pêk tên. Bi taybetî jî di şevên zivistanan ên dirêj de, dîwan tê gerandin. Di destanan de bêhtir aliyên qehremanî li pêş in. Yên xerab qelew (şîşman), nivîşkan, yên baş pir bedew, xweşmêr û çeleng û law in. Bi giştî her dengbêjekî baş di bin hîmayeya mîrekî de ye. Mîr wan ji bo ku qehremaniyên xwe, dîroka eşîrên xwe bibelge (hildin hafizeyê) bike, hildidin cem xwe. Di şer û pevçûnên di navbera eşîran de, wan jî bi xwe re dibine qada şer.

Di esasê xwe de dengbêj ne muzîsyenên profesyonel in, di gerewa karê ku dikin de, tiştekî nastînin, lê jixwe îhtiyaciyên dengbêjekî baş ji aliyê gel ve, an jî ji aliyê mîr ve têne temînkirin. Pêwîst nake ku biçin di karekî de bixebitin, tenê ji wan tê xwestin ku serpêhatî û çîrokan vebêjin û bi vê riyê dîroka xwe zînde bihêlin.

Du dengbêjên mînak: Karapetê Xaco û Kawîs Axa:

Nezan Newzat Çelebî, Vedat Yildirim, Aytekîn G. Ataş
Werger: Davut Ozalp

Nivîs a bidomê