Roşanê Ziwanê Kurdî û Mamosta Gerguhêzî!

Celadet Alî Bedirxanî hûmara yewine ya kovara Hawarî roja 15 gulane 1932 de neşir kerde. Kurdanê ma bi no munasebet nê serranê peyênan roja 15 gulane sey “Roşanê Ziwanê Kurdî” qebul kerd, wina aseno ke êdî kerdo edet, na roje pîroz kenê.

Ewro serê sibayî, hema ke ez hewn de biya, di televîzyonanê ma yê Başûrî ke buroyê înan tîya Diyarbekir de esto, mi rê telefon kerd, bi munasebetê roşanê ziwanê kurdî waşt mi dir roportaj bikerê.

Ez bi xwu meraqdar nîya ke vejî televîzyonan, heta ke mumkin o, televîzyonan ra, reklamasyon ra ez xwu dûrî gêna. La nê muxabîrê ke televîzyonan û rojnameyan de xebitîyenê, heqê înan zî esto ke xwu rê xebere yan nuşteyî dima bigeyrê. Çimkî nanê înan nê karî ra yeno. Tena seba ke karê înan rayir ra şiro, mi teklîfê her di televîzyonan zî qebul kerd.

Ez bi xwu şiya verê înan, mi bi kilmekî roportaj da her diyan zî.

Persê înan klasîk bî, derheqê rewşa ziwanê kurdî, bitaybetî derheqê kirdkî de fikrê mi persayî. La ez zana, ê do qiseykerdişê mi heme nêdê. Xwu gore ser û binê ci meqes bikerê, winî bi kilmekî çend çekuyan bidê, hende. Coka ez wazena, çiyo ke mi vato, yan zî çiyo ke ez wazena vajî înan ra ver tîya de bi nuştekî pêşkêş bikerî:

Kurdî çîyo ke eşkenê bikerê nêkenê. Mesela, kurdî zaf bi asanî eşkenê ziwanê xwu bipawê, miqateyê ziwanê xwu bê, ziwanê xwu rê wayirîye bikerê, ziwanê xwu qisey bikerê, ziwanê xwu neqlê neslê xwu yê ameyeyî bikerê; ne ci rê yew mesref şino, ne pêrodayiş, ne kiştiş û merdiş lazim o, ne ci rê molotof û bombayî lazim ê, ne kendişê xendeqan û barîqatî lazim ê, ne ci rê girewtişê rayiran û bombayî lazim ê, ne şikşitişê vîtrînan û padayişê dikanan lazim o, ne numayiş û mitînîgî lazim ê, ne heps û zindanî, ne ezîyet û zehmetîya ci esta, karo tewr asan qiseykerdişê kurdkî yo. Mucadeleyê kurdîtîye de çiyo tewr asan wayîrtîya ziwanê kurdî ya, qiseykerdişê kurdkî yo. La kurdî çiyo ke eşkenê bikerê nêkenê. Xwu tenezulê nê karê tutan nêkenê! Îlahîm gereka xwu bidê kiştiş, keyeyê xwu wêran bikerê…

Çiyo ke serkewtişê ci zehmet o, çiyo ke tede rîsk esto, çiyo ke pê welatê kurdan wêran beno, çiyo ke pê qirê kurdan yeno, xwu ro ê çîyan qelibnenê û dima zî bin de manenê, pelixîyenê…

Kurdî zafziwan ê; kurmancî, soranî, zazakî, hewramkî û lurkî qisey kenê. Heta tayê dîyalektê qijekê bînî yê sey lekî û bacelanî û şêxbizeynî zî estê. La nika kurdî tena îmkan danê kurmancî û soranî, tena firsend danê nê her di dîyalektan. Mesela, panc mîlyonî kurdê zazayî estê la televîzyonanê kurdan de vengê înan çin o. Oxro ke bi deshezaran kurdê zazayî mucadeleyê kurdîtîye de, koyan de şehîd kewtî, zindanan de puyayî…

Parçeyanê bînan yê Kurdistanî de, mîyanê pêşmergeyan de zî zaf kurdê zazayî şehîd kewtê. Mucadeleyê kurdîtîye de kurdê zazayî hertim vernî de biyê. Mesela, Necmedîn Buyukkaya kurdêko zaza bi, Silêmanîye de heykelê ey nayo ro. Heta ke heykelê ey nanê ro wa îmkan bidê ziwanê ey. Mesela, hende unîversîteyî Başûr de estê, hema yew kursîya dîyalektanê kurdkî çin a. Zaf waran de beşî, kursîyî û fakulteyî estê la beşê dîyalektanê kurdkî çin o. Kurdî zaf asan eşkenê Beşê Mayzanistê Dîyalektanê Kurdkî ronê û îdare bikerê, nê warî de bi seyan kadroyê înan estê. Ancî bi nê îmkananê xwu kurdî zaf asan eşkenê yew ferhengê dîyalektanê kurdkî amade bikerê. La nêkenê! Çiyo ke kurdî zaf rehet eşkenê bikerê, nêkenê.

Ewro îmkanê Kurdistanê Başûrî zaf ê. Ma kurdê zazayî hem wazenê hem teleb kenê ke yan wa televîzyonanê xwu de hîna zaf ca bidê zazakî yan zî wa yew kanalê televîzyonî ke tena bi zazakî weşane keno ma rê akerê. Eke kanal akerd zî, wa tena seba xizmetê zazakî bo. Yanî seba ke sîyasetê xwu yan fikrê xwu enjekteyê zazayan bikerê, nêbo! Çimkî Bakur de, mesela, kanalê dewleta tirkan TRT6 destpêk ra ca dano zazakî la kes zazakîya înan ra fehm nêkeno, tayê merdimê ke mektebanê tirkan de wendo, kurdîtîye ra dûr kewtê, ziwanê xwu ra zî dûr kewtê, yan zî tena ziwanê dewa xwu zanê, înan îstîxdam kenê. Nê kesî gama ke zazakî qisey kenê, ziwanêko hende xirab bikar anê ke merdim vano qey aborjînkî yan japonkî qisey kenê. Heto bîn ra, îdeolojîyê dewlete gore xeberan pêşkêş kenê. Mesela, gama ke nameyê bajaranê ma danê, vanê “Van”, vanê “Tunceli”. Nê çî hende antîpatîk yenê ke merdim qayil nîyo yew cumleya înan goşdarî bikero. Nenganê ma biçînê naye ra xirabêr nîyo.

Kanalê ke rêxistinan akerdî zî bi no qayde bî. Nika tayê kanalanê televîzyonî yê rêxistinan de programê zazakî estê, la hem neşrîyatê înan bi wuşkî îdeolojîk o hem zî ziwanê înan zaf viraşte û naylon o. Coka tu xeyrê înan, tu faydeyê înan nêreseno zazakî. Bi no qayde mumkin nîyo ke bireso zî.

Bakur de, nê des-pancês serranê peyênan de hem hetê madî ra hem hetê sîyasî ra îmkanê zaf muhîmî, eynî sey dewlete îmkanê zaf pîlî kewtî destê kurdan, la pêro berhewa şî! Eke nê îmkanî heqîqeten bi samîmîyet seba kurdayetî, seba mîlîyetê kurdan, seba ziwan û kulturê kurdan xerc bibîyêne, nika kurdkî (zazakî û kurmancî) Diyabekir de fiîlen biyêne ziwano resmî. Labelê nêbi! Çimkî heme fealîyetê înan bingeyê propoganda ser o bî, coka eynî sey kefê sabunî mîyan ra bîyî vîndî şî.

Tayê dezgeyê ke nameyê ziwanî ser o abiyî û kursî dayî, esas înan zî yew zeraro pîl da kurdkî ro. Mesela, mi merdim dîyo, bi hawayêko tebîî ziwanê xwu, ma vajin kirdkî yan kurmanckî zaf baş qisey keno, aşmêk şino kursê filan-derî yan bêvan-derî, çiyo ke zano zî xwu vîr ra keno, yewrey korfam beno şino! Çira? Çimkî nê derdoran yew ziwano naylono eklektîk ard meydan, ruh û karakterê kurmancî û zazakî xeripna. Bi çekuyanê sey “zagon-magon”, sey “gerguhêz-merguhêz”, sey “pol-mol”, sey “wane- mane” înan ziwanê ma hulî heram kerd verda.

Înan het lîyaqat muhîm niyo, kamî xwu sey mîlîtanêko îdeolojîk nîşan da û bineyke zî va “gerguhêz-merguhêz”, temam o. Êdî beno “mamosta!” Ez nê tewir merdiman ra vana “Mamosta Gerguhêz!” Çekuya “gerguhêz” çekuyêka sexte ya, manaya “geçişli” de viraşta. Termînolojîyê ziwanî de gama ke vanê “geçişli fiil” vanê “lêkera gerguhêz”. Nê “mamosta gerguhêzan” keyeyê ziwanê kurdkî xeripna! Êdî wa roşanê xwu bimbarek bikerê ke kurdkî ra xelisîyayê!…

Roşan Lezgîn-Zazaki.net