Qertafên/Xurdeyên Tewandinê (1)

BEŞA YEKEMÎN

 

Di navbera bêjeyan de ji bo tewandin û foksiyonên wan kifşbikin li pêş û li paş bêjeyan  tên bikaranîn. Kesandin û tewandinên lêkeran, zayend û pirjimarîya navan û di ravekan de ji dîyarkirina rewş û fonksîyonên bêjeyan re dibin. Bi gorî cîyê wan bi dû beşan tên beşandin. Paş û Pêşqertafên tewandinê.

 

Qertafên Zayendê

 

1. Qertafên Xwedîtîyê ( Xwemalî, Possesif )

 

• -ê ( Qertafa  zayenda navên nêr )

 

Bav-ê min hat, dil-ê wî diêşe

Ser-ê min, kur-ê min, çem-ê çetelê

Beran-ê min-ê kel-ê sor, guran xwar.

 

• -a ( Qertafa  zayenda navên mê )

 

Mal-a mezin, qelem-a te, defter-a qeran

Diy-a min hat, çîp-a min diêşe

Mî-y-a min-a qemer-a kel cêwî anî.

 

• -ên ( Qertafa -ji bo her du zayendan- pirjimarîyê )

 

Gund-ên me bû bihar, leyleg-ên me hatin

Zarok-ên min gogê dilîzin.

Qîz-ên  me çûn bêrîyê.

 

 

1. Qertafên Ravekan û Kombejeyan

 

• Qertafên Ravekên Navan

 

• –ê ( ji bo navê nêr yê hêmana yekemîn-raveber– û ji bo navê mê yê hêmana duyemîn-raveker )

 

Palan-ê  ker-ê

Şîr-ê çêlek-ê

Pirtûk-a  qîzik-ê

Dar-a  sêv-ê

Mî-y-a (-ên) Narîn-ê

Sêv–a  dar-ê

Pirtûk-a  qîzik-ê

Qelem–a Hêlîn-ê

 

 

• –a ( ji bo navê mê yên hêmana yekemîn-raveber )

 

Mî-y–a (-ên ) Narîn-ê

Sêv-a  dar–ê

Çêlek-a  şîr

Pirtûk-a  lawik

Pênûs-a  qîzik-ê

Mal-a  Riza-y-ê Qulî

Qelem-a Hêlîn-ê

 

• –an ( ji bo navê duyemîn –raveker– yê pirjimar )

 

Palan-ên ker-an

Pirtûk-ên  qîzik-an ( lawik-an )

Dar–ên sêv-an

Sêv-ên dar-an

Şîr–ê çêlek-an

Defter-a qer-an

Dest-ê van ker-an ez çi bikim?

Şîr-ê bizin-an

Defter û pirtûk-ên zarok-an

 

• -ên ( ji bo navê yekemîn-raveber-yê pirjimar )

 

Kur-ên Qado

Mal-ên Zirkan

palan-ên ker-an

Pirtûk-ên  qîzik-ê ( lawik )

Pirtûk-ên  qîzik-an ( lawik-an )

Dar-ên sêv-an

Sêv-ên dar–an

Çêlek-ên  Gola-y-ê

Qelem-ên Hêlîn-ê

Defter û pirtûk-ên zarok-an

 

• Wek di mîsalên jorîn de tê dîtin hêmana koma navan ya yekemîn ( raveber ) qertafa zayenda nêr « -ê »   û ya mê jî « -a »  ; hêmana duyemîn ( raveker ) ya mê hergav qertafa  « -ê »   digire; lê belê ya nêr bê qertaf tê bikaranîn û nivîsandin.

 

• Di hinek devokan de hêmana duyemîn ya nêr qertafa « -î » Wek mînak :

 

Mal- a Nasir-î

Pirtûk-a lawik-î.

 

• Hêmanên yekemîn qertafa pirjimarîyê « –ên », ji bona yên duyemîn jî qertafa « -an »

 

Dar-ên sêv-an

Palan-ên ker-an

 

• Eger koma navan, ji du navan zêdetir çê bibe, hemû navên berîya navê dawîyê bi qertafên pirjimarîyê û zayêndê tên nivîsandin û navên dawîyê dîsa wek mînakên jêrîn tên nivîsandin û tewandin.

 

Pûrteqal-a bax-ê notirvan-ê gund pir tirşe.

Jîp-a Elî-y-ê law-ê bir-ê amoj-a Nazo xirab bûye.

Bişkok-a îşlig-ê qîz-a xaltî-y-a Xezal-ê ketîye.

Pûrteqal-a bax-ên notirvan-ên gund pir tirşe.

Pûrteqal-ên bax-ê notirvan-ê gund pir tirşin.

Notirvan-ên bax-ê pûrteqal-an pevçûne

Bişkok-ên îşlig-ê qîz-a xaltî-y-a min ketîye.

Bişkok-ên îşlig-ên qîz-an difiroşe.

 

• Qertafên Ravekên Nav û Rengdêran

 

• -ê ( ji bo hêmana yekemîn –raveber– ya nêr )

 

Dil-ê germ

Bar-ê giran

Goşt-ê genî

      Gund-ê jêrîn

 

• -a ( ji bo hêmana yekemîn –raveber– ya mê )

 

Sêv-a sor

Kar-a spî

Zebeş-a  xweş

Mî-y–a pîr

Sal-a çûyîn

Tax-a jorîn

 

• -ên ( ji bo hêmana yekemîn –raveber– ya pirjimar )

 

Sêv-ên sor

Zebeş-ên  xweş

Dil-ên germ

Bar-ên giran

Mî-y-ên pîr

Çav-ên reş û belek

 

• Wek di mînakan de tê dîtin, gorî taybetmendîya hemû ravekan, hêmana yekemîn ya « ravekên nav û rengdêran »  hergav  « nav »  e û qertafan digire. Hemana duyemîn jî ji ber ku « rengdêr » e tu qertafek nagire.

Nasır KEMALOĞLU -Çandname