Edebîyat Ziwan o

Cuya însanîyetî, yanî qiseykerdiş çend rewîn bo, edebîyat zî hende rewîn o. Verê cû, edebîyat tenya yew çî biyo; yew eserê edebî de şiîre, hîkaye, roman û heta ke muzîk zî, heme têmîyan de biyê. La averşiyayişê zanyarîye û modernîte dir edebîyat zî ame tesnîfkerdiş, formê neweyî peyda bî: şîîre, hîkaye, roman…

Şiîre, miyanê tewiranî edebîyatî de wayirê formê tewr kilmekî ra wetêr esas hetê ziwanxebitnayişî ra cîya ya. Ziwan tewr zaf şiîre de krîstalîze beno; bi çekuyanê tayan îfadeyo xorîn û hîra virazîyeno. Rêza şiîre, yanî “misra” hende weş yena mûndiş, çekuyî hende weş têdima rêz benê ke şiîre hem hetê aheng û melodîya vengî (nezm) ra zaf weş, nermek, sey muzîkî ya hem zî hetê mana ra zaf xorîn o.

Hîkaye de, senî ke form bi xwu romanî ra kilmêr û şiîre ra dergêr o, bi eno qayde mesela zî sey yew fotogafî yan zî çend fotografanê ke ameyê têhet û biyê yew tablo, kilmek yena qiseykerdiş. Hîkaye de, neke heme hetan ra, hetêkê karakterî û mesela zî neke heme hetan ra, yew teferruat yan zî tayê teferuatî yenê nawitiş. Hîkaye û roman nesr ê, labelê eke roman qiseykerdişo bîlasebeb nêwazeno, hîkaye bin ra nêwazena. Qiseykerdişê xwu de hîkaye sey şiîre hende girewte nîya. Hîkayenuştox her îfade de zaf bi tedbîr o, bi qasê şiîre nêbo zî, xwu dano nêzdîyê şiîre, çekuyan, cumleyan û paragrafanê xwu krîstalîze keno; qiseykerdiş de destvilayîye (îsraf) nêkeno, destê xwu bi xwu gêno, ekonomîk o. Û bêguman sey şaîrî, hîkayenuştox zî estetîkê hunerî caran peygoş nêkeno.

Roman, îlham ra wetêr, sey viraştişê yew bîna proje û planê ey yenê ronayiş, mesela derg û dila yena qiseykerdiş la ena dergûdilayîye zî gevezeyî nîya. Her çî hîra-hîra yeno îzehkerdiş, qehremanî zaf ê, her qehreman goreyê rolê xwu ra yeno teswîrkerdiş. Seba ke meselaya tewr bingeyîne baş bêro fehmkerdiş, qaso ke îcab keno mesela û qewimîyayişê qijkekî yenê qiseykerdiş.

Xulase, a deşta ke romannuştox estorê xwu tede hêdî-hêdî vazdneno, hîkayenuştox estorê xwu tede çargamî vazdineno. Eke şaîr bo, helbet tenya a roja ke deşte seraser miyanê mijî de ya, wenişeno û hîrhîra estorî dir sey virsikî, sey yew xeyaletî verê çimê ma ra vîyareno.

Edebîyat Ziwan o

Edebîyat serekê huneran o. Qeydkerdiş, nîşandayiş, averberdiş û weşkerdişê cuya kesî û dima zî ê cematî yo, la her çî ra vêşêr û vernîya heme çiyan de ziwanî ser o yew fealîyet o, biedebkerdişê ziwanî yo.

Her çî bi ziwan îfade beno, bi ziwan yeno namedayiş, manadayiş û fehmkerdiş, coka eleqeyê her çî ziwanî dir esto. Ziwan senî ke şeklê xwu cuya komelî ra gêno, bi eno qeyde şekil dano cuya miletî, şekil dano cuya kesî zî. Coka çi başîye çi xirabîye ser, kamî ke waşto yew miletî bivurîno, ziwan ra dest pêkerdo!

Eke kes mudaxeleyê ziwanî nêkero ziwan cayê xwu de cemidîyeno, a game cuya qiseykerdoxanê ci zî rewşêka statîke de tevizîyeno! Ma zanê ke însan seba îdamekerdişê cuya xwu -bi hawayêko refleksî bo zî- tim ro çareyan geyreno. Û gama ke ziwan qiseykerdoxanê xwu rê qîm nêkero, senî ke welatê xwu terk kenê, bêteredud eşkenê ziwanê xwu zî terk bikerê û êdî yewna ziwan de xwu îfade bikerê.

Însanî de tenya hîsê ciwîyayişî zaf tebîî yê. Zafê hîsanê bînan mehsûlê tefekurî yê. Hîsê milî ke seba seveknayişê ziwanî hêz danê merdimî, hetêk ra tebîî nîyê, virazîyayê! Seraserê tarîxî de, hîna zaf zî qonaxê averşîyayişê modernîte de, fikir yan zî hîsê milî tim bi edebîyatî ameyê viraştiş û vilakerdiş. Yanî edebîyat komelî keno milet yan zî miletbîyayiş ano vîrê komelî.

Ma va ke, edebîyat ziwanî ser o yew fealîyet o, yanî edîb ziwanî biedeb keno, şeklê ziwanî weşikêr keno, ziwanî modernîze keno. Coka verê verkan ganî nuştox cidîyetê enê gureyî ra haydar bo. Ganî enê zî baş, zaf baş bizano ke çiyo baş tesîrê xwu başîye ser keno, çiyo xirab tesîrê xwu xirabîye ser keno. Yanî, senî ke her gure webalê xwu, mesûlîyetê xwu esto, helbet edebîyat de webal û mesûlîyet her çî ra vêşêr o!

Senî ke malzemeyê resmî reng ê, yew resam eke rengan baş nêşinasno wurzo resim virazo, eke westayê xebitnayişê firçeyî nêbo, nêeşkeno tualî ser o renganê xwu weş têmîyan bikero û yew tabloyo rindek virazo, bi eno qeyde malzemeyê edebîyatî zî ziwan o, qiseykerdiş o.

Mavajin malzemeyê rojnamegerîye zî fotografî ra vêşêr ziwan o, zaf çiyê bînî zî bi ziwan îfade benê labelê yew metin bi hawayê ziwanxebitnayişê xwu beno edebîyat. Eke nê, ma do senî yew metnê edebî û yew metnê teberê edebîyatî de cêra bişinasnin? Bêguman form, tema, bîçim, uslûb zî muhîm ê la eslen hawayê ziwanxebitnayişî ra ma zanê ke yew metin edebî yo yan nê. Çimkî edebîyat de ziwan elelade nîno xebitnayiş, edebîyat de ziwan kirîstalîze beno, estetîze beno. Edebîyatî dir ziwan nermek û elastîk beno.

Yew edîb ganî bieşko eynî çî çend hawayî îfade bikero. Û helbet enê îfadeyan ra ê tewr kilmek û rindekî weçîno. Çimkî çiyo vêşî edebîyat de xwu sey pîneyî nawneno. Eno semed ra badê ke merdimî eserê xwu nuşt, ganî tekrar-tekrar biwano û her wendiş de bi yewna çimî biewnîyo eserê xwu ra. Heme çiyê vêşî, çiyê ke xizmetê eserî nêkenê, ganî miyan ra vejo. Û ganî rindîye ser mudaxele bikero: Çeku bi çeku, cumle bi cumle, paragraf bi paragraf bisefêno, rafîne bikero. Mavajin, yew cumle de, ganî edîb xwu ra pers bikero û vajo “Gelo eynî îfade bi çekuyanê hîna tayan (kemîyan) nîno vatiş?” Yan zî “Gelo ez nêeşkena enê îfadeyî bineyna weş bikerî?”

Ziwano Standard

Çî rê ziwanî standard benê, yan zî mavajin çi semed ra her çî rê yew standard esto? Çimkî xebitnayişê çiyê standardî asantir o. Rehetîya her kesî standardbiyayiş de esta. Eke yew ziwan standard bo, şixulnayişê xwu asan o; hem qiseykerdox û nuştoxî hîna asan xwu pê îfade kenê hem zî hetê sewbîna merdiman ra asantir yeno fehmkerdiş û mûsayiş.

Mîyan ra wedarîyayiş yan zî ciwîyayişê yew ziwanî ser o zaf faktorî tesîr kenê la mi gore, faktorêko muhîm zî standardnêbîyayişê ziwanî yo. Eke yew ziwan standard nêbo, ciwîyayişê ci zî tehlûke de yo. Çimkî wexto ke merdim yew çî îfade keno, helbet merdim wazeno hetê muxatabê merdimî ra zî rast bêro fehmkerdiş. Heto bîn ra, şarê ma zaf hewes nêkeno pê ziwanê xwu (kurdkî) qisey bikero, zafane tirkî qisey keno; goreyê mi, sebebê xwu qasê yasaxkerdiş yan zî resmînêbîyayişê ziwanî standardnêbîyayiş o zî. Helbet vera ziwanê ma de zî yew ziwano standardbîyaye (tirkî) esto. Eke merdimî rê guman virazîyo û merdim teredud bikero, gelo muxatab zî eynî îbareyî eynî mana de fehm keno yan nê, a game merdim di alternatîfan ra ê standardî tercîh keno. Coka ma nuştoxê ke wazenê enê ziwanî de xwu îfade bikerin, yan zî edebîyatê enê ziwanî rê xizmet bikerin, hedefê ma tenya o nîyo ke ma yew edebîyato biqalîte bixeliqnin; enê ra vêşêr, ganî yew tesîrê musbet ê enê fealîyetê ma zi qederê enê ziwanî ser o bibo. Çimkî qederê ziwanî zî qederê miletî tayîn keno. A game, neke tenya hetanî ma ra yeno ganî ma ziwano standard tetbîq bikerin, enê ra zî wetêr, ganî standardbîyayişê ziwanê ma de edîbî sere de bê.

Teswîr

Nuştoxo zekî her wext wendoxê xwu zî tewr tay qasê xwu zekî hesibneno, coka nuştişê ey fizûlî û eletewş nêbeno.

Ma vajin, eke yew resam resmê dare virazo û bin de zî “Ena dar a” binusno, eno yeno a mana ke temaşekerdoxanê xwu ra bawer nêkeno, înan keno herinda ehmeqan. Yan zî ma vajin, edîbêk yew metin de wazeno pencera akero û biewnîyo teber ra. Gelo hewce keno ke vajo “Ez zere de bîya”? Û dima zî vajo “Mi pencera akerde û ez ewnîyaya teber ra”? Yanî, wexto ke vajo “Mi pencera akerde û ez ewnîyaya teber ra”, xwura wendox tey vejeno ke o zere de yo. Coka edîb ganî teswîrkerdiş de sey hesira çimî zelal qisey bikero; ne vêşî ne kêmî.

Mentiq

Herçiqas edebîyat xeyalê xwu de viraştiş (tirkî de “kurgu”) o zî, ganî sehîh bo, bimentiq bo. Cuya rastikîne de zaf çî estê ke mentiqê merdimî vindarnenê, bêmentiq ê. Yanî, merdim xwu rê heyret keno ke senî çiyêko winasî beno? Çimkî cuya rastikîne zaf çiyanê bêmentiqan qebûl kena labelê edebîyat bêmentiqî qebûl nêkeno! Eke yew metno edebî de bêmentiqî bibo, ganî ena bêmentiqî de zî yew mentiq bibo.

Metin goreyê formê xwu ra, ganî wayirê yew çarçewaya bellîkerda bo û helbet miyanê ena çarçewaya bellîkerda de wayirê mentiqêkê saxlemî bo. Mesela, merdim nêeşkeno vajo “Wesar bi, ma yaban ra mirdîya xwu încîrî werdî.” Çimkî wesaran wextê deresayişê încîran nîyo. Yan zî, ma vajin, yew edîb gama ke qalê mucadeleyê Qoçgirî bikero û vajo “Nûrî Dêrsimî û Elîşêrî bi telefon qisey kerdêne”, nêkeweno bi sereyê merdimî, çimkî ma zanê ke o wext hema telefon çinê bi.

Tema

Edebîyat de çi yeno nuştişî ra vêşêr, senî yeno nuştiş muhîm o. Labelê her formo edebî ganî yew temaya xwu ya sereke estbo. Sey tema zî, çiyo ke zaf yeno zanayiş ra wetêr ganî çiyo ke nîno zanayiş, çiyo bakîr bêro nuştiş. Eke bakîr nêbo zî ganî bi hawayê nuştiş û nîşandayişê xwu cîya bo. Labelê eke merdim yew çiyê eleladeyî, çiyêkê sadeyî binusno zî, ganî wina nîşan bido ke çimê wendoxî de bibo çiyêko balkêş, çiyêko efsûnkar yan zî fewqelade. Yanî, edîb vajo “Hingimîn şîrîn o” zî nêbeno! Wendox do vajo “Ez zî zana ke hingimîn şîrîn o!” Yanî, edebîyat îzeh û muhakeme zî nêkeno, tenya nawneno; îzehet û muhakemeyî paweyê wendoxan verdano.

Ma zanê ke tema fikrê nuştoxî rê xizmet kena. Yanî nuştox bi temaya xwu, bi hawayêko nimitikî, fikrê xwu, derdê xwu û çiyanê ke wazeno wendox zî bivîno, resneno zêhn û hîsanê wedoxî. Labelê neke bi sloganan û qîrrayiş, ganî bi terzo edebî bo.

Herçiqas zafê edîban vanê ke edebîyat tenya nîşandayox o, yanî edebîyat eyna ya, la nê, eynabiyayiş de zî hîsanê wendoxê xwu terbîye keno, fikir dano wendoxê xwu. Wezîfeyê eslî yê edebîyatî, hîrakerdişê xeyalanê însanî yo. Coka nuştox, gama ke eserê xwu rê yew tema bellî keno, ganî xwu ra biperso: “Çi rê? Seba çî ez enê çî nusnena?”

Her çî de sîyaset esto û edebîyat de zî esto; edebîyat de merdim eşkeno her çî ser o qisey bikero. Labelê edebîyat de sîyaset viran nîyo, nimite yo. Eke merdim biwazo fikrê xwu yê sîyasî vila bikero, merdim yew meqalaya sîyasî binusno, neke edebîyat. Edebîyat de tarîx zî esto, la eke merdim biwazo hedîseyê tarîxî rasterast qeyd bikero û binawno wendoxî, merdim eşkeno fikrê xwu sey meqala yan zî kitabî binusno, neke edebîyat.

Heto bîn ra, eke nuştox wendoxî rê çîyêko muhîm nênusno yan zî weş nênusno, wendox mecbûr nîyo biwano. Yanî wendox hemalê babîyê nuştoxî nîyo!

Edebîyat motamot nuştişê çiyanê ke biyê yan qewimîyayê zî nîyo. Edebîyat de eke nuştox îlhamê xwu yew mesela yan zî yew qewimîyayiş ra bigêro yan zî çîyêkê rastikînî ra îstîfade bikero zî (enê çî pêro mimkun ê), ganî sereyê xwu de, xeyalê xwu de hîkayeya xwu newe ra binusno. Qewimîyayişanê xwu, ê ke lazim ê, ganî xwu rê bixeliqno.

Mehellîbîyene û Cîhanîbîyene

Tayê çî estê ke tenya miyanê di tenan yan zî çend tenan de yew manaya xwu esta. Ma vajin, beno ke yew fiqra tenya eşkena di kesan bido huyayiş, di kesê ke her hetan ra agadarê mesela yê, tenya ê şahid ê, coka fiqra înan ser o tesîrê xwu weş kena. La gama ke ti yewnayî rê qal bikerê, zaf tesîrê xwu nêmaneno. A edebîyat zî winî yo.

Edebîyat, nuştiş yan zî nîşandayişê çiyanê mehellîyan nîyo labelê ganî mehellî/mintîqeyî bo; ganî lingê edîbî hewa ra nêbê, herrîya xwu ser o bê. Senî beno? Edîb, gama ke mehellî yo, ganî bizano cîhanî bo zî. Yanî, yan ganî motîfanê xwu yê mehellîyan bi hawayêko cîhanî pêşkêş bikero yan zî miyanê motîfanê mehellîyan ra înanê cîhanîyan weçîno. Yan nê, esero edebî do miyanê sînoranê xwu yê mehellîyan de (dewa xwu de) bimano.

Eke yew eser tercumeyê yewna ziwanî bibo, ma vajin, ziwanê ma ra açarnîyo franskî ser, ganî bieşko o tesîro ke wendoxanê ma ser o kerdo fransizan ser o zî bikero, yan zî wendoxê franskî zî ganî qasê wendoxanê ma ci ra fam bikerê û tehm bigîrê.

Hetê rojanebîyayişî ra zî, tayê çî estê ke ewro populer ê, miyanê şarî de yenê qiseykerdiş la beno ke çend serrî ra pey tu manaya înan çinê bo. Coka yew esero edebî ganî hem rojane bo hem zî xîtabê zemanan bikero. Yanî, hem xîtabê wendoxanê ewroyî bikero hem yê siba û disibayî.

Edebîyat de Mîraswerîye

Eke ma raşt vajin, heme çî teqlîd o, tu çîyêk bin ra îcad nêbîyo. Însanan tebîet teqlîd kerdo, dima yewî yewna teqlîd kerdo. Her teqlîdkerdiş de bineyna aver şiyê, dirûv û xasîyetê xwu şinasnayê, meharet û qabîlîyetê xwu aver berdo.

Edebîyat zî teqlîd o; yewî yewna teqlîd kerdo. Labelê ez enê vajî, westayanê enê gureyî baş bala xwu daya çiyê ke înan ra ver nusîyayê ser, baş şinasnayê, dima zerrîya xwu ra şaheserî xeliqnayê; her vateyo ke ameyo vatiş, muheqeq bedelê ci zî ameyo dayiş. Eke manaya hîra de teqlîd bo zî înan caran tenezulê tekrarkerdişê eseranê xwu ra verêr nêkerdo, nêbîyê mîraswer; çiyo ke ameyo nuştiş yan zî bi şeklo ke ameyo nuştiş nê, dirûv û renganê xwu yê xasan ra eserê xwu yê weçîniteyî ardê meydan. Mîraswerî zî, verisnîya westayan de biyê vindî û şiyê.

Seba ke ena meselaya mîraswerîye baş îzeh bibo, ez wazena qalê mewludanê ke ziwanê ma de ameyê nuştiş bikerî. Ma heme zanê ke reya verêne Seydayê Xasî Mewludê Kirdkî nuşto. Bêguman manaya hîra de ey zî teqlîd kerdo, çimke ma zanê ke ey ra ver bi kurmanckî mewludî ameyê nuştiş. Beno ke kurmanckî ra ver zî bi erebkî nusîyayê… Xasî herçiqas îlhamê xwu eseranê verînan ra girewto zî Mewludê Kirdkî wareyê xwu de yew esero xas û newe yo. Ena rey, ey ra dima, çendna mewludê bînî ameyê nuştiş. Goreyê mi, êyê ke Xasî ra pey ameyê nuştiş, manaya tenge de teqlîd ê, tenya tekrar ê; înan mîrasê Xasî ra werdo!

Edebîyat de çiyo ke ma ra ver ameyo nuştiş, helbet ma rê mîras o. Ma enê mîrasî rê wayirîye kenê, ey seveknenê, çimkî ma bi ey weye biyê. Labelê eke ma wurzin yew eserî tekrar bikerin, eke eno tekrar bineyke averberdiş zî nêbo, beno mîraswerîye. Ganî merdim bi veng, reng, şekil û dirûvê xwu misêwa ro neweyîye bigeyro, eke nê, çiyo ke ameyo nuştiş yan zî şeklo ke esto, do bi teqlîdêko berîl tekrar bibo.

Bêguman formê edebîyatî bellî yê, derd îcadkerdişê yewna formî nîyo, mesele newebiyayiş o; wazenê hetê teknîkî ra wazenê hetê terz, uslûb, şekil û tema ra yan zî sewbîna hetan ra. Ganî miyanê kanonê xwu de yew neweyîya eserî bibo û qet nêbo vera edebîyatê cîhanî de zî wayirê nasnameyê xwu bo.

Sey her çî edebîyat zî tarîtîya tarîxî ra game bi game, qonax bi qonax aver ameyo, resayo sewîyeya xwu ya ewroyî. Û xwura êdî dinya zî manena yew dewe. Heto bîn ra, edebîyatê miletan ra zaf nimûneyî açarnîyayê ziwananê bînan ser, zaf merdimî êdî tewr tay di ziwanan zanê û eşkenê edebîyatê dinya taqîb bikerê. Bêguman ziwanê ma de seba ke edebîyat kêmî yo, wareyêko bakîr o, hema zaf çî tede çinê yê. Eno semed ra, ma çi binusnin newe aseno labelê ganî ma enê suîstîmal nêkerin. Rastîya enê karî, ganî ma biewnî sewîyeya edebîyatê dinya ra û helbet krîterê ma zî ganî nimûneyê başî yê edebîyatê dinya bê. (*)

Roşan Lezgîn-zazaki.net

____________

(*) Ena meqala notanê min ê derheqê edebîyatî de ke mi destpêkê serranê 2000î de girewtbî ra ameye meydan. O wext ez temamen konsantreyê afernayişê eseranê edebî biya, mi şiîrî û hîkayeyî nuştêne. Sey meqala “Vate, Kovara Kulturî, Numre: 26, Îstanbul, Hamnan 2006, r. 15-22” de weşanîya. Nika mi tenya hetê formê çekuyan ra, ma vajin sey “xo > xwu” redakte kerde.