ÇandName Li pey şopa bav û kalan…
Komara Tirkîya senî ke 1923 de bîye wayîrê tapuyî dest bi înkarkerdişê kurdan kerd. Naye ra girêdaye sozê ke dîyaybî kurdan xo vîr ra bîy. “Êdî tena tirkan eşkayêne heqanê milîyanbiwazê” û heqê unsuranê bînan tena “koletî û xizmetkarî kerdene” bî. Kurdê ke sereyê înan sey koyanê Kurdîstanî aso bîybêveng nêmendî. Vera înkar û îmhakerdişan va “ney”. Adresanê nê neyvatişan ra yew zî Dêrsim bî.
4ê gulane 1937 de hukmatê Tirkîya yê ê demî bi nameyê “Tunceli Tenkil Harekâtına Dair Bakanlar Kurulu Kararı / Derheqê Operasyonê Tenkîlî yê Tuncelî de Qerarê Heyetê Wezîran”[Goreyê TDK “tenkil”î, dişmenan yan zî kesê ke zerar danê, înan ortê ra wedarnayene yo]yew qerar gêno.Cumleya tewr muhîme ya nê qerarî wina ya: “Hetanî ke tena bi hereketê hêrişî averşîyayîş bes bêro vînayene, ocaxê serewedaritişî bi hawayo daîmî cayê xo de ênê verdayene. No semed ra luzum dîyayo ke ê kesanê ke çekî xebitnayê û ê ke xebitnenê, pêroyê înan caye xo de bêrê berteraf kerdene, dewî binê ra bêrê xirabe kerdene û keyeyî ê cayan ra bêrê dûrîvistiş.”
Qerarê 4ê gulane 1937î yê hukmatî destpêkerdişê sembolîkî yê qirkerdişê Dêrsimî yê 1938î yo. Aye ra na roje sey roja vîrardişê qirkerdişê Dêrsimî ameya qebul kerdene. Ma ewro bîle nêzanê ke netîceya nê qirkerdişî de çend kesî ameyî kiştiş çend kesî surgun bîy?Çîyo ke eşkera yo no yo ke na dirbete/bîrîne xorîn a û weş nêbena. Hende ke tesîrê nê qetlîamî dêrsimijan ser o bi hawayo sosyo-psîkolojîk û kulturî hema zîrameno. Hesab bikerîn ser ra 68 serrî dima yew fîlmo dokumanter ancîyeno (Dêrsim 38) û kalêkêko şahidêrojan o verê ke dest bi qiseykerdişê xo bikero tersî ver kamera nîşan bido û vajo “hama kapat ha!”
Dêrsim de esas qetlîam mabenê 2 çele û 16 êlule 1938 deame kerdene. Goreyê xebatanê tarîxîyan ê fekkîyan, mintiqa de 63 mekanê qirkerdişî tespîd bîyê. Seke ma cor ra va derheqê hûmara kişîyayeyan de zanayîşê ma yo qetî çin o. Goreyê tayê texmînan 70 hezarî ra zêdeyêr merdimî kişîyayê. La goreyê belgeyanê resmîyanê ke hetê Serekwezîr Erdoganî ra ameyî eşkera kerdene 13. 806 kesî ameyê kiştiş 11.683 kesî zî surgun bîyê. (Rojnameyê Radikal 24.11.2011) Nînan ra teber 7-12 hezarî kesî surgunê rojawanê Tirkîya bîyî.
Mahkeme de 72 kesî ameyî mehkemekerdiş û derheqê 7 kesan de qerarê îdamkerdişî vejîya. Ancîya çarçewaya eynî dewa de derheqê pancasî ra zêdeyêr kesan de cezayê giranî û hepsîya muebete dîyayî.
Kesê ke Xarpêt de Meydanê Bugdayî de ameyî qetilkerdiş nê yê:
- Seyîd Rizayo 75 serreyî
- Lajê Seyîd Rizayî Reşik Huseyîno 16 serreyî
- Lajê serekeşîrê eşîra Yusufan Qemer Hafizî Findiq Hafiz
- Lajê Cebraîl Axayê Demenanijî Hesen Axa
- Serekeşîrê eşîra kureyşan Seyîd Huseyîn
- Kureşijan ra lajê Ulkîye, Hesen
- Lajê Mîrza Elîyî, Elî
Helbet hetanî ewro gelek şahidê ne qetlîamî qisey kerd. Çend şahîdê Qetlîamê Dêrsimî estê ke înan demo nêzdî de qisey kerdo. Ma vatişanê înan ra çend qismî neqlê cêrî bikîmê.
Riza Çîçek, 38 de 4-5 serrî bîyo (Dewa Silicû):Yanî zulım bî ha! zulım bî!
Jû lone de, Lona Hesê Gewe vanê, a lone de howtay tîm kot ci, howtay tîm kot a lone. Lone berz a, nêrdewan sanîno ver. Ma nêrdewan sana ve ver. Ma şîme zerê a lone. Ma dîyîme. Emser ma herey şîyîme [a lone]. Yanî Otuz Sekîzî ra tepîya ma şîme uza, na samirsax [sarımsak] esto, şîr. Ma o kerdêne top. Tepîya ma ard, dare sanay ver, dara berze. Domanû pêguret, ez ve apê xo ra ma şîme zere, şîme zerê a lone. Ti ke çêver ra sona, ti nîya xo kena yan. Çêver ra ke şîya zere, aynî çutir ke camîye ra sona zere, zê camî ya. Hen eve dolaşix sona zere. Howtay mordemî tey bî. Înan ra juyî rê Îvîsê Sey Kalî vatêne, ey tenê xo ver daybî, hêfê xo guretîvî yanî. Verê lone de xo nimneno, maya xo sona verê lone. Îyê ke zerê lone d’ ê, înan rê vana “mi kî bioncê ser”. Î nêoncenê ser. Esker aye [a game] de kuno verê çêverê lone. Çêver înan ra oseno. Eke sonê verê lone, pêcênî, [eskerû ra] vana: “Şima lazê mi qey kîşt? Hesê Gewe eve howtay mordemî ra, na yê na olux der ê.” Esker kuno dormê a lone, hîrê rojî ewik nêkenê. Teselîya xo ke kuno, yenê war, teslîm benê. Yalniz, Hese Gewe cînîya xo tey bena. Tenê ca ke dere ra sonê, “Erê” vano, “bese nêkena ti cayê xo hal bikera [xo wedara]? Nika ke ma berdîme, qarşîyê mi de to rê îşkence kenê.” Tayê ca ke sonê, jê uzume [hengure] sulîle esta, nîya fekê derî de salqim dana. Cinîke ewikê a sulîle fîna hawa, xo kena bin a. Eskerî cêrenê ra sonê. Xeylê ca ke sonê, yenê corê hêgûnê Laçî, vanê: “Hermetê bîye, hermete ku ya?” Nata hermete bota hermete, hermete çin a. Seba ke reyna şêrê leyê hermete, eskerî acêrenê. Yalniz, juyo kaliz werte de beno. Bavayê Seydaxay ci rê vanê, pîle a aşîre yo. O giran beno, vucûtlû beno, bese nêkeno şêro. Sarê dey [sareyê ey] danê piro, lese ca verdanê.
Sare tey benê rastarast corê kowû ra Mîrano. Benê uza, qomutan uza r’ o. Sare tey cênê, lese uza ca verdanê. Sare berd uza, berd meydan. Hesê Gewe û howtay mordemî ra berdî uza… Nîya tenê ca bota benê, howtay mordemî uza de qir kenê. Yanî, ez van firset ke biameyêne ci, înan nînan ra kîştêne, nînan kî înan ra kîştêne. Hama î zalim bî. Înan domon, cenîke, çêneke, kokim, cenc rast biameyêne, têde qir kerdêne. Owa Laçî ke kuna çemî, tayê uza qir kerdî. Cor de yenê ke cenîkê kîşta, domanê cenîke qerar [pîl] nîyo, hona pitik o. Pitik leyê maya xo de vineto, meyîtî ser o, cizikonê maya xo de kay keno. Vanê lajêde kutikî [eskerê] xeleşîya ra, sungî da ê lajekî ro, nîya hawa ra o sungî fetelna, gurr kuya wortê owe ro!
Na Halvorîye çi mordem tey bî! Na qarşî de, serê Kemerê Suxta, ardî uza hîrê sire ra dîzmîs kerdî. Ma şîme, ma na dîyar ra nîyada. Pê xapitîvî, vativî “Bêrê, aylixe dame şima”. Muxtar dîyo. Muxtarê înan kî -hasa şima ra- her bîyo. [Eskeran] vato, “Dewizû top ke, aylixe dame ci”. Hata ve şuyanê malî, mal ko ra ca verdaybî, pêro darîyabî we, ameybî, vatêne “şîme aylixe bîjêrîme”. Î nîya gêste merdêne. Yanî, kincê henênî dêne cenî û çênekanê xo ra ke ti halatme mendêne! Ma ke ma şîme bover, çemî fek ra ti vana sirselak a çik a sipî kena? Hîrê qorî nîya dîzmîş kerdê, nat ra ve dot ra axir makînayî qurmus kerdî. Wexto ke axir makînayî qurmus kerdê, ê hur di sireyî dayî warro. Îyê ke sireyê peyênî de bî kî ginayî ra înan ser. Kot ra ci [kewtî meyîtan ser], pêro a jîl ra eştî bin, hama letê jêdeyê înan wes bî. Wes bî ha! Pêro a jîl ra eştî bin. Goze ver de bîye, gozade girse. To rê sa vajî, peyê a [dara] goze de ê ju cay de eştbî pêser. Hama-hama ê meyîtî resaybî gilê a goze ser. Honde meyîtî bî! … Înan [kirmancan] kî î qir kerdêne. Înan [kirmancan] na qarşîyê Laçî de bolugê eskeran dîye, tenê cayê xo çetin bî. Eskerî şîyê wertê kemerî de vinetê. Bolugê eskeran ra di teneyî qir kerdîbî. Yê juyî pirnike cira kerdîbî, yê bînî gos cira kerdîbî, rusnaybî.
Meqbula Doxane (Dewa Êrgane, Xozat): Ma çik dî çik nêdî.
Serra ke esker ame, milet top kerd ke qir kerê, a sire yeno mi vîrî kulî top kerdî. Axir makînayî qurmus kerdî, êno mi vîrî. Bavayê Sey Rizayî bî; siro ke nabî ci ra, dirbetin bî, ma şîbî ser. Zeyrlemîş kerdbî, êno mi vîrî. Zu kî, ma mixara de bîme. Ju cinîke leyê ma der a, domano quc de cizik lîno. Qersune ama gina cinîke ro. Milet kulî rema, a cinîke uca de mende, o lazek kî xo rê cizik lîno.Ya, neler vejîya a çaxe de. Yeno mi vîr, yeno mi vîr, ya. Ma çik dî çik nêdî.
Esker kut zere, yeno mi virî. Esker kut zere, kêneka cîrana ma kî uca wa. [Kêneke] çiqa bena [ez] nêzana, hentê nê lacekî bena. Ez sesserre [şeşserre] bîya. Lacanê kutîkî [eskeran] kêneke rê se kerd çutir kerd, kêneke remê. Camêrdî, kes kê de çin o. Ez kî quca pîrika xo der a. Çek naye kêneke, a remê. Î vecîyay, tever a kulî dayî arê, muwa mi îno şîy leyê pilê eskerî, vat “Bu nedîr? Ayiptir”.
Hêgay vesnê. Seronê genimî teber ra anê pozenê, xo rê kenê nan. Nêverdanê. Ebe distar a reydêne ra [tehnenê]. Pîrika mi, muwa mi, pîye mi, xo rê kulî remay. Wua mi kî mi ra qice bîye. Îşte juye aye de juye muwa mi de, xo rê xeleşîyayeme ra. Êno mi vîr tayê kutê ortê birrî, cor de esker o; to rê sa vacî? Eskerî cor de mal ramit, kerd ma ser, xo rê tersonê xo ra kes vey [veng] nêkeno. Teeey nîya kulî xo meredno binê eminî de. Ma Avacuxe [Pulur] de bîme. Ma yê ucayî me, kê pîyê mi îno yê ucay o. Avacuxe ra cor emin vatêne, namê dewe çik bî ha? Kirmere vatêne, ma uca de bîme. Miletî jan [ziwan] nêzanêne, tirkî nêzanêne. Bîle keşî neşkîyêne cabê xo bido ha.
Wuşên Gul, 38 de 7-8 serrî bîyo (Dewa Paxî, Mamekîye): Benım gorduxumî kîmse gormemîş
Ma domon bîme, ma gîrê dayme. Otuz Sekîz de îyê ke qir kerdî xora qir kerdî. Dima cînike û lazek ke remêne, ma pêro berdîme jubîn ra gîredayme ha!
… Wexto ke ma dîzmîşê qersune kerdêne, ma silawata xo ardêne we. Ê kuresizî, ê seydizî silawata xo anê: La îlahe îllallah, Muhammeden resûlallah! Waxto ke nay ma ra, sifte o îkî gîşîyî sîlayna sixtî. Doquz tene-on tene cenderme vardî. O îkî adamî esker tufekle sixtî. Sonra otomatîkle bizî taradîler. O zaman nasil siraya götürdî, ma silawata xo arde: La ilahe îllallah, Muhammeden Resûlullah! A dima, qîyamet qoptî başima, qîyamet qoptî başima! Nasıl o degîrmen daşî böyle dönüyor, bir un xalburu unu elîyorsun ya? O otomatîk siktixî zaman, zannedîyorsun kî xalburna un elîyor. Bîr de degîrmen daşî nasil dönüyor, öyle. Ben tabî bayîlmîşim. Bir sefer, iki sefer otomotîgî boşaltmîşlar, doldurmuşlar. Mermî aliyor. Kendîme uyandim, ayîlmîşim, sonra uyandim, ben kendîme ayix oldum. Böyle yanaştim, cenderme arxemde, onlar benî gormuyor, gorseydî benî vuruyordu. Cenderme benî gordî, qan kesîlmîş ha! Durmîş, qan kesîlmîş ha, qan qan!
Ya. Baxtim kî qan axzimda. Ben kendîmî bêle nasil adam oluyor [mireno], êle yere serdim. Baxtim cenderme arxamizdadir. Yanî bêle qaxtim ayaxa, ben kendimi ole [ölüme] verdim. Ne bîlîm kî cenderme uza ra yeno. Gêtmîş, kîmse yanimda yox! Bî baxtim sungu vurdî burama [hermeyê xo misneno], bêle şey kesîldî. Bu sax bacaximî aldî, benî çektî, yarmadan attî aşaxî. Suya denk duşmedim, quraxlixa duştum. Top başî var ya, çay daşî, ona degdim. Ben bêyle baxtim kî esker gêttî, qayboldu. Ben kî [ben de] axzima el qoydum, kendîmî attim suya. Ben yerîmde qalsaydim, leşler gelîyor ustume yixiliyor, ben leşlerin dîbînde geverîyordum
… Hermet ve domono ra pîya vîşt ponc-hîris teney bîme. Verê cû camordî berdî qir kerdî. Peyê cû kî cenîk ve domono ra berdî. Îlkîn erkeklerî topluyor, goturuyor, vuruyor. Sonra kadınlarla çocuxlarî topluyor, goturuyor, vuruyor. Hesab et, qersun duştu buraya [çenê xo musneno], a bêle barmaxlan yaramdan qurt çixarîyordum. Aha nîya, ta [tîya] de nîyade kerm, qurt var ya. Bêle barmaxlan yaramdan qurt çixarîyordum. Qazyaxî kerdêne ci, zu kî a tolîye esta ya, wertê hêgû de bena. Nîya vasê daye visnêne, kerdêne ser. O qurtlar êle geverîyordî.
(Çimeyê îfadeyanê şahidan: Burcu Tîrgîl, “Sadeyê ((Şahidê) Hîris û Heştî”, Kovara Vateyî, Hûmare: 49, Îstanbul, Hamnan 2016, r. 9-27)
Bêguman çîyê ke na mesela ser o bêrê vatiş hema zaf ê. La seba naye cayê ma qîm nêkeno. Heyf ke nika Dêrsim de qetlîamo sipî; asîmîlasyon û otoasîmîlasyon ramenê. Ma tam zî tîya vajîmê “ma kîlîtanê koyan vîndî kerdîmê la ganî nêverdîme ke yê kirmancîye bêro vîndî kerdene” û nê nuşteyî bi çend vateyanê kilamêda Mikaîl Aslanî biqednîme.
“cigerê ma vêsnayî
zê dara merxî
dezê Wuşenê Seydî û Sey Riza yo
azê ma caro xo vîr ra nêkero
zonê tirkî endî çê [keyeyê] xora veco
ma rê serevde beno..”
MUTLU CAN- HEFTENAMEYA BAS
