Şêxbizingel kî ye, ji ku kêçax raçe hatiyîne Heymene?

Kurdi navi Anadolu firê nîyaye nasandin. Hete îgave jî le bani eye qe ne hatiyi vistandin. Rave le seri kurdi navi Anadolu firê tişt nîyaye zanistandin.

Şêxbizingel je kun?

Welatê zerastîyan ku ve?

Je ku, kêçax, raçe hatiyine heymene?Şêxbizingel ve kan zan qise rikerin?

Le seri kurdi Anadolu firê tişti nivisî îjnîye. Îme jî ve tişgeli destiman û ve qalgeli qewretirgelimano ke çiqes zanim çerx vî ratan da qali kurdi şêxbizingel vikerim.

Kurdi şêxbizingel eşîretî gewra, verci kurgdeli dik yê ke seri sifta hatiye navi Anadolu ewanan. Şêxbizingel vilavi hebar şun vîyin. Lay firîyîyan ale heymena. Le heymene dîyeli şêxbizingel le hendiyek, nêzikiyek, hamsêyekin. Welatê zerastîyîyan kurdistanê vaşure. Le kurdistanê vaşur le navberi sulemanîye û kerkûk, xaneqîn, teq teq, bazeyan, çemçemali şêxbizin hestin. Şêxbizingel le kurdistanê vaşur je rû ceng û nizeyeli navi xûyan le 1450 bari îran kirmanşah kirdiyin. Şah îsmail ke dewletê safevî ye xiste desti xwê dîyaw, ra ke şîîtîye vilavo vikerî şungeli sunî ve barkirdandinda û ey şungele şîîyel kird dê. Şêxbizingel sunî vî, Şah îsmaîl jî turkmeni şîî vî. Şêxbizingel İngirîn ke lure nêkerin vervi şungele ke sunnîyel firîye, vervi, Elezîz-palu, Amed-Çermîk, Haqqarî, Muş-Varto, erzirim barkirdin. Xakeli kurdgel de navberi îran û osmanlîye mavî. Xakeli kurdgel ra ow çaxane re bini zefti îdrîsî bîdlîsî vî. Kurdgel de xakeli xûyan le seri xûyan vîn. Şah îsmaîl rake şîîtîye heyidik vilavo vikerî, diranandiye ban xakeli kurdgel. Yavuz sultan jî nerixestiye ke je ban xakeli kurdgelo şah îsmaîl vervi xakeli xwê vay. Îdrîsi bidlîs û yavuz leyek rikerin û pirs dirin veyek ke viçine ban şah îsmaîl.Rave le 1514 ne cengê çaldıran hatiye ve kirdin. Yavuz ey cenge le şah îsmail kirdiye û xakeli desti xwê heyîdik vişo kirdiye. Le ey cenge kurdgel le pişti yavuz Vista vî. Je ey cenge ve dîyaw yavuz derîyeli Anadolu ra şêxbizingelkurgel vokird. Yavuz ra şêxbizingel secerey riderxî û rirîkê vîyan ke xûyan ke le ku Anadolu xwestin lûre oyirin û vinîşin. Kurdeli şêxbizinî ve teraka diliy rivîyayin. Ra ow çaxane şêxbizingel tiştî vê nerikirdin û neriçinandin. Ve xake vestîyaw nevîyin. Ve pes, bizin û huştir xwûyan ve xavind dikirdiyin. Je dîya ke yavuz xweztiye ke vervi navi Anadolu van, şêxbizingel jî, rake, ra tereka çuli veveri nu vînin, ve qor qori şên û gewre, le serîyan qazî huseyîn serxistiyinde barkirdini vervi xwereva.

Je dîya cengê çaldiran û seceray yavuz kurdgeli şêxbizin yên lenavi Anadolu le girdi heymene hatine vînandin.

Ra ow çaxane heymene?

Le 1402 navberi yildirim beyazît û Tîmur-Moğol, cengê engurî vîye. Ey cenge tîmur dielgirîkê û heymene rikefî re zefti tîmûr. Tîmur heta 1521e heymene re desti xwê riyirî. 1521 heymene serzenî yavuz sultan tevi xakeli osmanlîyel dikerîkê.Ra ow salgele le dîyeli heymene ermenîyel hevîye. Le dîya ke heymene rikefîye desti osmanlîye, ey diroke dîya çengê çaldirane, şêxbizingel je lay yavuz vervi nav heymene riyane çirandin. Ra ay gave jî dîyele ke şêxbizingel alîye gî dê ermenîn.

Le Heymene nêziki 36 dê Şêxbizin hestin. Dîye ke sifta lê oyirtiyin Gozgoz dîyar diri. Le salnamay “1894 nê vilayetê Engurî” navi Gozgoz dîyê Şêxbizin di xericî. Şêxbizingel gî je eynî eşîretin. Qeymiyek rivin, Jeyek xeverdarvîyin. Le dîya ka gozgoz le şunay ay gavê xwê royirî, ve risi xwê barkirdine şêxbizingel le heymene riranî.

Şêxbizingelle ke hatine heymene lîrgele demî dirîj ve rêngel û pesgel şuxîlîyavin. Ke vervihar divîyave xênce zaruvel û pîrgel, yêdikel ve rêngelo je dîyel dûr diçîyan. Heta payîz le hewşîyel dimînayin. Şêxbizingel ra ke çuli leveri xas û baş vînin diçiyavine Samsun–havza û çarşamba, Amasya, Qastamonu, Sinop-boyabat, Trabzon, Karabûk, Çankiri, Küta-hya, Bolu-düzce û ve hewşîyeli girdê. Jê dîyaw ke Osmanlîye îjmardandini nûfuse kird, şêxbizingele ke le deri heymene vîyîn, le ow şungele hati-yine îjmardandin û lurgele mayin û lurgele nîştiyin. Ve eyo le deri heymene şuni şêxbizingel nû, derkeftiye navça. Şêxbizingele ke ra ay gave ale nav anadolîye û ale deri heymena, je rû rêngeleke çuli leveri nû vaye vînandinestin.

Je rûje ke le welatê xûyan derkeftiyin û heta imiro, henasîyê şêxbizingel eyastin.

Şêxbizingel kesî çunin? Şêxbizingel verci gî cengkerin, Serbilindin ve gumiran, ke tiştî kirdinde sere ravikerinê, tirs de çêvîyan nêkefî, yekitînî riyirin, dilîyan dewlemende, mêvandarin ve ocaxîni xwûyan vestîyavin. Le zanê xûyan xavindarî rikerin, jêhatiyin.

Çêv kevû û çêv sewz, pirç sor firê re navîyan hest. Dotgelîyan rinde, weki tay ruhanin, kureyelîyan jî mêrdxas û bîtirse.

B-Navberi kirmancîye û şêxbizinîye çun dîyar dirî?

Le navi anadolu kurdi kirmanc û kurdi şêxbizin hestin. Kurdi navi Anadolu gordi şêxbizingel le zane navberîyan rîyaye birandin. Şêxbizingel ve lekîloranî qise rikerin.

Rave Şêxbizingel û kirmancgel yekitînî baş fexm nêkerî. Gewretirgeli şêxbizingel xêrîkîyan ve kirmancî rizanin, tu bo ke xurtgel weki gewretirgel nîye, ve kirmancî nêzanin. Kirmancgel jî teme ve şêxbizinî nêzanî. Rave navberi kirmancgel û şêxbizingel weki çemî du çetele, je eynî kenî riherîkî, lê berê cîyî cîyî her yekî ve layko riherîkî. Heta ke şêxbizingel ve kirmancî, kirmancgel jî ve şêxbizinî nezanî, ey çemê ve du çetelo heta heta ra viherîkî. Le şunî jî tevîyek nêvû ke enco çî.

C-Soxî zanî şêxbizingel ve kan la riçû?

Le seri şêxbizingel û zanîyan firê tişt nîyaye zanistandin. Şêxbizingel ra ke ve lekî (Loronî) qise rikerin û vekirmancî jî nêzanin zanîyan le şuni xwê rîjmîrî. Zani şêxbizingel le navça bîxavind maye. Zanî ke le qisa teyna hevî ew zane dewlemendo nêvu. Re bini tesîri zangeli dik ravimînî. Kurdgeli şêxbizin je welatê xûyan nêzîkî 350 sale ke dûrin. Zanîke je rey û riçalê xwê vî firê nêranî, zû ra vihelî û le rû xakel da mêk vû. Rave Şêxbizingel ra ke je xakeli xûyan dur keftin û re bini zanî din mayin zanîyan le şuni vista û heva ve bani xwe nera. Je Şêxbizingel kese ke le seri zanê xwê vivista û zane xwê dewlemendo vikirî jî qe kesî nederkefte navça. Zani Şêxbizingel raçe heta îgave nate helandin û mêk nevî? Ra ke şêxbizingel le dîyel puşiyavi der de nav xûyan vîn, zanîyan mêk nevî û heta îmiro hat. Yekî jî zani Şêxbizingel û zani tirkel jeyek firê durestin. Şêxbizingel nêziki panzdê sale ke je dîyel bari şêrgel dikerin. Le şêrgel de bini tesîri zani tirkîye mayin û ser kefte helandini zanîyan. Gordi barkirdini şêrgel riçume huşi şêxbizingel elgirte bin dest û nezanê şêxbizine kirde nav çêrxê xwê . Helandin û mêk vînê zani şêxbizingel je îmîro ve dîyaw tirsê gewray navimane. Ra îmeyel aye rimînî;le zaneman xavin viderkefîn û ra zaneman ke çe je destiman dîyay vikerîn. Ve zanê xuman qise vikerîn, ve zanê xuman vikenîn û viyîrîn.

 

Xemgelî Bane

*Va nivîsa, di hejmara Bîrnebûnê ya 53yan da hat belavkirin: 2012, 41-44.

birnebun.eu