Li ser Rêbera Rastnivîsînê

Di serî de min nedixwest ez weku helbestvan dest dirêjî pênûsa rexnevanan bikim . Lê ji ber ku ev mijara giring bi paşeroja zarokên me ve girêdayî ye ez neçar bûm ku bi hêz li dergehê rexneyan bidim

Mijara ziman û rêzimana Kurdî mijareke aloz û tevlihev e bi sedema bindestbûna bi sedên salan di nava çend dewletên têvel de û bi sedema jihevketina civaka Kurdî û tevgera wê ya siyasî.

Hêvîya min pir bilind bû ku bi hevdîtina van zimanzanên beşdarbûyî vê pertûka ku bi navê (Rêbera Rastivîsînê) gavek berbi zimanekî yekbûyî û restnivîseke standart ve were avêtin , lê mixabin ew hêvîya min bilez li ber bayê reşbînîyê zuha bû dema ku ez tûşî van şaşîyên zanistî hatim.

Zimanê Kurdî zimanekî Hindewropî yî pirşêwezar e dema ku valahîyek ji hêla derbirînekê ve di ferhenga şêwezarekî de hebe mirov bi hêsanî dikare wê valahîyê ji ferhenga şêwezarekî dî tije bike , lê heger ew derbirîna pêwîst di tu şêwezarên Kurdî de peyda nebû hingê mirov dikare di ferhenga zimanê Farisî de lê bigere ji ber ku her du ziman (Kurdî , Farisî) yekkok û yekjêder in û bi rengekî asayî û xwezayî bi sedan peyv û derbirînên hevbeş di navbera her du zimanan de hene lê mixabin ev rêzdaeên beşdarbûyî vê pertûkê bi egera ku zimanê xwe ji zimanê Tirkî paqij bikin bilez dest dirêjî peyvên Erebî û Ewropayî kirin bêyî ku li li resenîya wan ya Kurdî bigerin wek:

Peyva bikaranînî	Erebî	resenîya Kurdî
His	حس	hest
Maneya	المعنى	wateya
Minaqeşeyên	المناقشة	gotebêjên
Tesîra	تاثير	bandora
Minasib	مناسب	guncaw
Fambar	الفهم	têgehiştî
Qayîdeyên	القواعد	rêzan /rêzik
Adetî	عادة	asyî
Kitêbên	الكتب	pertûkên
Neqabil	غير قابل	nepesendkirî
Mimkin	ممكن	dibe
Tercih	ترجيح	pejirandî
Kanûna pêşîn	كانون الاول	çilê pêşîn
Kanûna paşîn	كانون الثاني	çilê paşîn
Sibat	سباط	reşemeh
Nîsan	نيسان	banemer
Hizêran	حزيران	pûşper
Îlon	ايلول	rezber
Xeternak	الخطر	metirsîdar
Leqeb	لقب	nasnav
Reqem	الرقم	hejmar
Esas	اساس	bingeh
Eynî	عينا	heman
Îşaret	الاشارة	nîşandek
Îdîakirin	ادعاء	tê gotin ku
Îzafe	الاضافة	veqetandek
Esilê	الاصل	resen
Ferq	الفرق	cuda
Xelet	الغلط	şaş
Mentiq	المنطق	jîrbêjî
Kamil	الكامل	sergihayî
Tesbît	تثبيت	çespandin
Elaqedar	علاقة	têkildar
Aîdî	عائد	girêdayî
Dereceya	درجة	asta
Tarîfeyên	التعرفة	danasîna
Teqrîbî	تقريبا	nêzîkayî
Senifandin	تصنيف	durêzkirin
Hewcedarî	الحاجة	pêwîstî/pêdivî
Mensûb	النسبة	raspartin

 

Ev jî hin peyvên Ewropayî

Peyva bikaranînî	Rûpel	Resenîya Kurdî
Jest û mîmîkan	15	?
Pêpeskirin	16	?
Raçandina	16	?
Vavêrtina	16	?
Nimînendeyên	23	?
Berginda	58	?
Leksemeka	124	?
Kopula	144	?
Alomorf	151	?
Fonksiyonê	151	?
Nîvergatîfîyê	154	?
Akuzatîfîyê	155	?
Absoltîf	155	?
Bîformên	158	?
Konstruksîyona	159	?
Parengên	161	?
HD…

Min berî nuha da zanîn ku mijara zimanê Kurdî mijareke aloz û tevlihev e , tu karên pêdivî ji hêla sazîyên fermî ve jê re nehatîye kirin , ci karên hene tenê ew ji encama kesayetîyên yekta ne ev jî bûbû egera pirbûna alozîyan di zimên de ji ber ku her zimanzanekî li gora zanîn , têgehiştin , jîngeh û civaka xwe kêşeyên rêzimanî çareser dikir û nav li derbirînên wê dikir heta ku ji heman derbirînê re ji navekî bêtir peyda bû ev jî di tu zimanên cîhanê de nayê dîtin û ne jî tê pesendkirin.

Yek ji erkên ku li ser milên van zimanzanên beşdarbûyî vê pertûkê ew bû ku van kêşeyan çareser bikin . Lê mixabin vê pertûkê bixwe jî kevirek li benda alozîyên zimanê Kurdî zêde kir dema ku piştgirtîya hin derbirînên necîgirtî û ew şaşîyên ku bi rengekî gelêrî di zimên de beyda bûne kir wek:

• Lêker li gora rêzan û rêzikên rêzimanî peyva lêkir bi wateya (verb /الفعل) dariştineke necîgirtî ye lê belê ew navê kara ye اسم فاعل

Dariştina navê kara li gora vê rêbazê pêk dihê  (binyata dema nuha +er =navê kara).

Binyata dema nuha jî bi dûrkirina nîşeya dema nuha (di) û paşkokên kesîn ( im, in, e, î) tê dîtin  mîna.

Ez dinivîsi = di…nivîs….im =nivîs

Binyata dema nuha ji karê nivîsînê nivîs e , nivîs + er = nivîser ev jî navê kara ye , yê ku nivîsînê dike , her wiha jî lêker.

Ez lêdikim = lê…di…k…im =lêk

Lêk+er =lêker ev jî navê kara ye yê ku lêkirinê dike neku kirin bixwe ye.

• Dema ku ziman dibe zimanê nivîsînê divê mirov rêzikên destûrî ji xwe re bike bingeh û xwe nespêre wan şaşîyên gelêrî yên ku bi çi sedemê jî di devokan de peyda bûbin.

22 dewletên Ereban hene zaravayê her dewletê ji yê ya dî cuda ye û di nav her dewletê de jî ji şêwezarekî bêtir heye digihêje asta ku niştecihên dewletekê ji yê ya dî tênegihêjin . Lê dema ku dibe zimanê nivîsînê ew devok tev paşguh dibin û di çarçova wî zimanê petî de tev ji digihêjin.

Mijara navên yekokên demê yên rêzgir mijareke giring e , bala gelek zimanzanan kişandîye û di nava wan de bûye kêşeyeke aloz . Mixabin vê pertûkê jî nikarîbû vê kêşeyê çareser bike dema ku her du raweyên tewangê pejirandin ev jî ne çareyeke zanistî ye , van rêzdaran nikarîbûn pîvanokeke zanistî peyda bikin û li  gora wê ya durust hilbijêrin ji ber ku dema du rawe ji heman formê re hebin bi rengekî asayî yek ji wan li gora rêzikên zanistî ye û ya dî bi şêweyekî gelêrî bikar hatîye anku yek ji wan rast e û ya dî şaş e.

Ji hêla zayendê ve hemû navên pîvanokên demê mêza ne (xulek, roj, meh, sal…).

Hejmar jî raweya xwe ya tewangê ji navê berî xwe werdigire eger komjimar be yan yekjimar be wek:

Ez di sala 1984’ê de jidayik bûme

Ez di navbera salên 1990, 1999’an de fêr dibûm.

• Di vê pertûkê de dibêjin ku hejmarnavên ji duwan heta nozdehan bi (an)ê dihên tewandin lê hejmanavên dehekî (20, 30 ,40….) bi (î)yê dihên tewandin lê ka li gora çi pîvanok û destûrê tu kes nizane yanî ka çawa 19 komjimar e û 20 yekjimar e…?
• Dema ku zimanzanek pîvanokeke destûrî ji bo kêşeyeke rêzimanî peyda dike hemû cûr û celebên formên wê kêşeyê lê dipîve . Di vê pertûkê de dibêjin ku hemû navên taybet bi girdekan dihên nivîsîn û di heman demê de dibêjin ku nevên ol, Milet, eşîr û mensûbîyan bi hûrekan dihên nivîsîn.

Gelo ma ev navên han jî ne navine taybet in gelo ew çi destûr e ya ku celabekî navan li xwe digire û celebê dî li xwe nagire.

• Di vê pertûkê de dibêjin ku gerek navên biyanî yên bi tîpên Latînî li gora resenîya wan werin  nivîsîn . Yanî heta ku mirov karibe pertûkeke wergerandî bixwîne gerek hayê wî ji rêzimana wî zimanê ku pertûk jê hatîye wergerandin hebe û ev jî peyvek nejîrbêjî û ne jî cîgirtî ye.

Gerek  peyvên biyanî li gora bilêvkirina Kurdî werin nivîsîn tenê cara pêşîn navê resen di nava du kevanan de  were nivîsîn ji bo têgehaştineke xweştir û hêsantir .

• Dema ku ji bêjeyekê bêtir yan ji pêrbestek û bêjeyekê bi hev re yek wate were destnîşankirin hingê gerek ew bêjeyên han yan ew pêrbest û bêje bi hev ve werin nivîsîn wek:

Bixwe : min bixwe ev gotar nivîsîye

Berbi : hêvîyên min berbi Rojava ve diçin

Bikar : dijmin Kurdan li himber Kurdan bikar tînin

HD…

Lê di vê pertûkê de gelek caran ew ji hev cuda hatine nivîsîn mîna (R.15 yek bûnê , R16 kurmancî bi xwe nakeve , R 16 mirov li gel , HD…)

• Di vê pertûkê de dibêjin (Kurdistana Bakurî, Kurdistana Başûrî … )

Weku tê zanîn ku Kurdistanek tenê heye û bi  hin sedeman jî ew parçe bûye heger em piştgirîya vê derbirînê bikin tê wê wateyê ku çar Kurdistan hene ev jî nayê pejirandin ji ber ku Kurdistanek tenê di cîhanê de heye û bakur, başûr, rojhelat, rojava her çar hêlên wê yên sereke ne.

Kurdistana Bakurî:

Ev (î) gelo bi çi erkî radibe gelo raspartin e yan jî tewang e . Li gora rêzikên her du raweyan jî ev (î) li wî cihê destnîşankirî necîgirtî ye:

Raspartin : nivîsîna cînavekî berî vê derbirînê raspartina wê tekez dike (em Kurdistana Bakurî ne) weku ji pêvajoya vê hevokê hat xuyakirin ku nayê zanîn ku em kesine bakurî ne ev jî raspartina wê mandel dike

Tewang: bi nivîsîna cînavekî nîşandanê nêrza (vî, wî) berî vê derbirînê  tewanga wê eşkere dibe (wî/vî Kurdistana Bakurî ) ev jî nayê pejirandin ji ber ku cînavê nêrza hat berî Kurdistana mêza.

Gerek ev derbirîn bi vî rengî bihata nivîsîn (bakurî Kurdistaê, bakurê Kurdistanê)

Tenê bi himbêzkirina rexneyan welat li pêş dikevin. Hêvîya min ew e ku bi berpirsyarî li van rexneyan binerin û hewl bidin ku van şaşîyan di çapên nû de derbas bikin.

Şevgerê Kurdî
Qoser 14 /4/2019