Derheqê Tradîsyonê Fekkî, Kultur û Edebîyatê Şarî de

Verê cû qal/vate bibi, dima nuştiş peyda bi. Merdimî (însanîyet), kamcayê dinya de beno wa bibo reya verêne bi qal/vatiş xo îfade kerdo û tarîxê zaf xorî ra heta nikayî zî yew tradîsyono fekkî (oral, şifahî) awan bîyo. No tradîsyon verê îcadbîyayîşê nuştişî de yew hewceyîyê mecbûrî bî, heto bîn ra zî kulturê nuşteyî rê bingeyêk awan kerdibi.

Tradîsyona Fekkî

Tradîsyonê fekkî mîyanê tarîxê însanîyetî de hetêk ra awankerdişê edebîyatê fekkî de rol gêno hetêk ra zî zereyê kulturo fekkî de mabênê demo vîyarteyî û demo ameyoxî de sey yew pirdî wezîfe îfa keno. Coka tarîxê însanîyetî verê bi vatiş dest pêkerdo û dima ra bi nuştişî, seranserê dinya de xorînîya zemanî ra heta nika hîna dewlemend û hîna payîdar berdewam keno.

Sey miletanê bînan, edebîyat û şîîra kurdan zî xora bi tradîsyonê fekkî, sey şaxê kulturo fekkî dest pêkerdo û ewro zî kişta edebîyatê nuştekî de bi nameyê xo yo bînî; “anonîm” cuyeno. Ma nê nuşteyî de mîyanê edebîyatê kirmackî de wayîrê damarêka qewetin/zixmin edebîyatê anonîmî ser o vindenê, tayê malumatî danê.

Mîyanê komelanê kurdan ra yew komel zî kirmanc ê û kirmancî xorînîya tarîxî ra heta nê demî sey komelê kurdanê bînan bi ziwanê xo yew edebîyatê şarî awan kerdo ke awanbîyayîş, averşîyayîş û esasê nê edebîyatî, tena seba folklor û edebîyatî ney, warê tarîx, antropolojî, sosyolojî de, bi îfadeyo pêroyî seba kulturî zî wayîrê zaf ercî yo, qiymetin o. Coka ma çendin nê kulturê fekkî û edebîyatê şarî nas bikerî ma hende kamîya kulturê xo zî hîna baş fehm kênî.

Tradîsyonê Fekkî û Kultur

Gama ke edebîyatê dinya bêro tehlilkerdiş ma vînenê ke edebîyatê pêro miletan bi vateyê Walter J. Ongî demê teşekûlê “kuturo fekkî yê yewine (birincil)/eslî” ke verê kulturê nuştekî de bingeyê ziwanê qiseykerdişî ser o ronîyayî destpêkeno. Bade cû sey prosesanê “ezberkerdene”, “hiş/vîr de nimiteyine”, “bedilnayene”, “qalibkerdene” û “vîrardene” bingeyê kulturê nuştekî rê zemînêk awan beno.⁽¹⁾

Kulturo fekkî verê kulturê nuştekî, bi hezaran serrî verê cû destpêkerdo û heta nika ciwîyayo û nika zî bi taybetî bajaran ra dûrî cayanê sey dewan, mezrayan de estbîyayîşê xo domneno. No kultur ewil bi fekkî destpêkerd, cuwa pey zerêyê zemanî de averşîyayîşê naturalê xo de beno wayîrê yew tradîsyon û bi nê tradîsyonî demê verênan ra heta demo nikayin ciwîyeno.

Edebîyatê şarî ke çaxê kulturê fekkî de awan bîyo hem kulturê nuştekî rê beno çîme hem zî rolê rayîr-akerdoxê/amadekerdoxê edebîyatê klasîk û moderni kay keno.  Kurdan de zî wazena wa lehçeya sorankî û kurmanckî wazena wa hewramankî û kirmanckî de bo seruvenê vîyartîşê edebîyatê fekkî ver bi edebîyatê nuştekî çarçewaya tayê prosesan de muşaxas beno (virazîyeno). Edebîyatê şarî kişta hedrekerdenê edebîyatê klasîk û modernî de ancî xeylêk deman sey yew demara arterî yê esasî (ana arter damar) estbîyayîşê xo domneno.

Gama ke ma bizanî mîyanê kurdan de, yê ke destpêkerdişê edebîyatê nuştekî de tewr ereymendeyî kirmanckî, estbîyayîşê edebîyatê şarî seba kirdan hîna sey yew çimeyêko eslî û cîdî ca gêno. Seke yeno zanayîş edebîyatê nuştekî de estbîyayîşê metnê verênî encax heta serranê 1850î şino (2)  û reyna tarîxê edebîyatê klasîk seserra cuwa ver nêşino.⁽³⁾ Destpêkerdîşê edebiyatê modernî zî serranê 1970î de ronîyeno. ⁽⁴⁾

Edebîyatê Fekkî / Şarî

Edebîyatê fekkî yan şarî, hetê awanbîyayîş, averşîyayîş û şekil girewtişê wayîrê yew tarîxê xorînî yo û sewbîna bi tesîrê dewiran û şertanê cîyayan demo vîyarteyî ra heta nika ameyo.  “Bi awayê pêroyî kurdan de edebîyatê fekkî zaf dewlemend o. Yew komel dewrê zext û zordarîya ke bi seserran dewam kerdo de semedê faktoranê sey hêrîşanê teberi ra xo pawitiş, koçberî, cuya feodalî, çinbîyayîşê perwerdeyê fermî ûsn. mîsyonê çimeyo eslî dano nê edebîyatî. ⁽⁵⁾

Sey komelanê bînan yê kurdan (kurmanc, kird) kirmancan de zî erjê kulturî, edetî û bawerî, tecrubeyê cuye, hîs û fikirîyayîşê ferdî û neteweyî bi sayeyê tradîsyonê fekkî dem bi dem û nesil bi nesil hewilyayê (transfer bîyê) û ciwîyayê.  Herçiqas bi hemparîye îcadkerdişê nuştişî no transferkerdiş û vilakerdiş bi unsuranê nuştekî û vînayeyî (image) virazîyayo zî,  hema zî mîyanê cuya şarî de xo îfadekerdişê fekkî û mehsulê ey edebîyatê fekkî/şarî ganî yo û zaf wareyan de bi awayo aktîf ciwîyeno.

Edebîyatê kirmanckî yê şarî/anonîmî ke çarçewaya tradîsyonê fekkî de awan bîyo wazena wa kirmacanê ke ferdê cematê Rayê Heqî (Elewî-Oizilbaşan) bê wazena wa yê cematê şafîîyan (sunnîyan) bê her di komel/ware de kêmî yan zêde, kesanê cîya-cîyayan seba awankerdene û ciwîyayena nê edebîyatî kede sarf kerde. Bi yewna îfade; ne tena dengbêjî û hozanî, înan ra teber extîyaran ra heta xortan, camerdan ra heta cinîyan zaf kesî seba averşîyayîşê nê edebîyatê şarî/anonîmîyî wayîrê kede û rolî yê.  Bitaybetî mîsyonê cinîyan ke edebîyatî ser bîyo/beno nêno înkar kerdene. Sey “sanik”, “lawik”, “lorî”, “şîn” (şiware) zafê tewirê anonîmî fekê cinîyan ra ameyê vatene û tutî/domanî cara ewil pê sayeyê mayê xo înan dir bîyê şinasî.

Edebîyatê şarî yê kirmanckî de, sere de “deyîrî bi nameyanê xo yê bînan “lawik”, “klam/kelûm”  û “manî”, “şîn” û sey “lorî” tewrê (çeşîd) cîyayîyan de cuya şarî, hîs û fikrê şarî sey babetanê eşq, merg, cuye, xerîbî, cîyabîyayîşî, şer, afat, koç usb. yeno ifadekerdene. Bi yew ziwano zelal û bi retorikê naturalî nê babetî şîîra anonîm de cayê xo girewtî.

Şîîra anonîm de çîyêko balkêş, nînan de estbîyayîşê ritim, aheng û muzîkalîte o. No meyan de Fuad Köprülü vano ke şîîra anonîm û muzîk pîyabesteyê yewbînan ê, yewbîn reyde eleqedar ê. Gama ke merdim biewno cuya hozanan, aşiqan û ma kurdkî de vajîme dengbêjan eserê înan ra bigîre heta îcrakerdişa înan û tradîsyona dengbêjî de ser ra heta cêrî tesîrê muzîkî xo eşkera keno. ⁽⁶⁾ Birastî lorî, şîn, manî ra heta deyîran her yew tewirê şîîra anonîm de pîyayî û hemahengê vate/qisey û ritim/melodî têhêt de ca genî.

Netîce

Kulturo fekkî, hetêk ra çîyê ke hezar serran verî ra yadîgar ê înan zerê xo de muhafeze keno û heto bîn ra zî bi sayeyê nînan kulturo nuştekî rê yew bîngeyo dewlemend awan keno. Ewro her çiqas kulturo nuştekî hakîm bo zî, mîyanê şarê ma de rol û mîsyonê kulturê fekkî û edebîyatê anonîm hema zî hîna erjayeyî yo û sey yew gencîyê (hazîneyê) nêkeşfbîyaye vinderte yo. Eke şaîr û nuştoxê kurdan nê mîrasê kulturî yê dewlemendî ra hîna baş îstîfade bikerî; no, seba edebîyatê nuştekî yê kurdkî çîyêko zaf qîymetîn o. Edebîyatê nuştekî nê mîrasê xorînî ser o zaf beno hêzdar û baldar.

Çimeyî-Notî:

1. Walter J. Ong, Orality and Literacy: The Technologizing of the Word, Methuen, Londra-New York, 1982, s.13-14.
2. Peter Ivanowiç Lerch,Forschungen ûber die Kurden und die Iranischen Nord-Chalder,St. Petersburg, 1858.
3. Biewn;.Ehmedê Xasî,Mewlid, Litoğrafya Matbaası, Dîyarbekir Vilayeti, 1899, r. 28 (Esero ke telîf a û bi destê kirdan nuşteyî ya verên; “Newlîdê Kirdî” (Mewlîdê Nêbî) bi destê Mela Ehmedê Xasî, serra 1899î de weşanîyayo. Cara ewîl Malmîsanij 1985î de transkrîbe bîyo û newera weşanîyayo.)
4. Tirêjdergisi modern edebiyata geçişin ilk örneklerine yer vermiştir. (Tirêj, İzmir, 1979, Sayı: 1)
5. Joyse Blau,Contes Kurdes, ed. Fleuve et Flamme, Paris, 1986, s.19-20.
6. M. Fuad Köprülü,Edebiyat Araştırmaları,Ötüken Yayınları, İstanbul, 1989, s.12.

Newzad Valêrî-HEFTENAMEYA BAS