“Werger û Wate – Lêkolîneke Watesazî”, navnîşana nameyeke masterê ye ku Perwîn Osman di sala 2008an de pêşkêşî Fakulteya Ziman a Zanîngeha Koyê li Başûrê Kurdistanê kir.
Lêkolînvana Kurd Perwîn Osman asta watesazî di karê wergerê de kiriye hîm û binemaya karê xwe. Naveroka lêkolînê çand û zimanê rojane û tekstên Erebî ne yên ku ji bo zimanê Kurdî hatine wergerandin. Rêbaza lêkolînê jî zimanî û wesfî ye û teoriyên wergerê jî beşek in ji vê rêbazê, yanî wergera hevok û tekstan li gor hevberbûna wateyî ji zimanê çavkanî (Erebî) ji bo zimanê armanc (Kurdî.) Mastername ji çar beşan pêk tê:
Beşa Yekem
Di vê beşê de behsa têgih û pênaseya wergerê û têgiha hevberbûn û stratejî û îdeolojiya wergerê û çend teoriyên zimanî ji bo wegerê tê kirin. Herwiha çend pirsgirêkên wergerê li ser astên (fonolojî, morfolojî û sentaksê) tên gengeşekirin.
Peyva wergerê di zimanê Ingilîzî de (Translation) e ku tê wateya şîrovekirin û lêkdanê û (tercime) pêşî ji (tercumî) ya Aramî hatiye wergirtin û di dema xwe de ji bo ravekirina (Pirtûka Pîroz) dihat bikaranîn. Lêkolînvan çend pênaseyên wergerê ku zimanzanan kirine, nîşan dide. Piraniya wan teqez dikin ku werger guhastina naverok û şêwaza tekstê ji zimanê jêder ji bo zimanê armanc bi awayekî zelal e. Bi gotineke din dîtin û şîrovekirina wateyê, ne peyvê, wek bingeha wergerê dibînin. Lewra lêkolînvan behsa sê cureyên wateyê dike:
Wateya Watesazî: Lêhûrbûn e li wate û tiştên amajepêkirî ku cudahiya wan di hevwateyî û hevbêjiyê de derdikeve.
Wateya derdor û derdora zerfî: Ev jî têkildarî derdor û helwesteke taybet di wergerê de ye.
Wateya tekstê: Ev wate jî hevok û regez û pêkhateyên girêdayî nav teskta wergerandî li xwe digire.
Paşê lêkolînvan hewl dide pênaseyeke bidestxistî ji bo wergerê pêşkêş bike li wê gorê ku werger proseyeke afirandinê ye û dinivîse: “Werger guhastina hizr û bawerî û şêwaz û zanyariyan e, ji bo gihandina wate û dîtina nêzîktirîn hevber bi mebesta derbirîna ezmûnekê derbarê cîhan û derdorê di navbera zimanê çavkanî û zimanê armanc de, li gor ferhenga zimanî û kultûrî, çi bi şêweya devkî yan nivîskî be.”
Herwiha lêkolînvan wergera devkî bi şêweya (rasterast, li pey hev û vedîtî) û wergera nivîskî bi şêweya (peyv bi peyv, wateyî, ravekarî, afiranfin û kurtkirin) ji hev cuda dike. Dûre lêkoler amaje dide çend teoriyên zimanî li ba De Saussure û F. Fyodorov li ser wergerê û di teoriya De Saussure de behsa wergera asoyî û stûnî dike.
Li ba Fyodorov jî tekeziyê li ser wergerê wek kirdeyeke zimanî û zanistîbûna wergerê dike. Herwiha di stratejiya wergerê de amaje dide stratejiya guhastin û guherînê, ku werger cureke ji ravekirina tekstê û dîtina pêwendî û hevwateyiyê di navbera du tekst an çend tekstan de, lewra divê wergêr meseleya guhastina wate û şêwaz û dariştina tekstê cidî bigire û stratejiyekê li ser astên (peyv û têgih, hevok û metinê) bide meşandin.
Diyar e lêkolînvan li vir mînakên pratîk ji bo her yekê ji van astan tîne. Paşê behsa têgiha hevberbûnê di wergerê û cureyên wê de (ruxsar, erkî û dînamîkî) dike.
Her di vê beşê de rêyên serketina wergêr di karê wergerê de nîşan dide, wek: (karîna du zimanî, jîrekiya şîrovekarî, jîrekiya nivîsandinê, karîna têgihandin û têgihîştina wergir.) Paşê behsa îdeolojiya wergerê dike ku karekî îdeolojîk e û ji bo vê jî mînaka binemaya (babet û nûçe) di dema wergerê de tîne ku dema wergêrek dinivîse: “Amerîka bihêztirîn welatê cîhanê ye” lê nanivîse “Bihêztirîn welatê cîhanê Amerîka ye” teqeziyê li ser navê “Amerîkayê” dike. Her di beşa yekem de lêkoler bi mînakan behsa pirsgirêk û arîşeyên wergerê li ser astên (fonolojî, morfolojî û sentaksê) dike.
Beşa Duyem
Beşa duyem dabaşa “Wate û cureyên wergerê” dike. Lêkolînvana Kurd Perwîn Osman pêşî behsa têgiha wate û regezên wê dike, têkiliya wateyê bi ziman û derveyî ziman şîrove dike û regezên wateyê (tişt, bûyer, sîfet û têkiliyan) diyar dike. Paşê amaje dide şîrovekirina wateya peyv û hevokan û li ber hinek teoriyên wateyî ji bo hevokê radiweste, wek: (Teoriya Katz û Fodor li ser hevokê, teoriya Fillmore li ser hevok û rêzimana rewşê), paşê berê xwe dide bîrdoziyên wateyê: (Teoriya amajekirinê, hoşekî, reftarî, şîrovekirin û bikaranînê) û hevdem teoriya (berhemanîn û guhastinê) ya Chomsky li ser wergerê gengeşe dike. Di vê beşê de, Perwîn Osman qala sê teoriyên ziman li ser wergerê dike:
Yekem: Cureyên wergerê li ba Catford
Duyem: Cureyên wergerê li ba Jacobsen
Sêyem: Cureyên wergerê li ba Newmark
Dûre vekoler behsa cure û rêzbazên wergerê yên (devkî û nivîskî) dike û rêbaza (peyv bi peyv) wek kevntirîn û xirabtirîn cureya wergerê dibîne. Ew gotineke Atîn Dulî tîne ku dibêje: “Nabe wergêr wek koleyekî dilsoz be ji bo teksta çavkanî, lê divê ji wergera peyv bi peyv dûr keve”, diyar e piraniya pisporan vê cureya wergerê wek wergera tekstê û jinavbirin û têkdana armanca wergerê bi nav dikin.
Di wergera wateyî de jî vekoler girîngiya vê cureya wergerê ku wek belavtirîn û baştirîn cure tê hejmartin wesf dike. Çimkî bi awayekî zanistî wateya teksta zimanê çavkanî diparêze. Di derbarê wergera dahênanî de, vekoler amaje dide girîngiya vê cureyê jî ku pêwist e wergêr bi awayekî hûrbîn agahdarî babet û nivîskarê tekstê be û behre û şiyana xwe ya afirnandinê di wergerê de nîşan bide.
Beşa Sêyem
Beşa sêyem li ber “Arîşe û pirsgirêkên wateyê di wergerê de” disekine. Lêkoler pêşî behsa wateya ferhengî dike û amaje dide wan astengiyên ku di wergerê de peyda dibin ji ber tevlîhevbûn û guherîna wate û rewşa rêzimanî ya peyvan li gor ferhenga zimanên cuda, wek mînak pêkan e peyvek di zimanê çavkanî de (ferman) be û di zimanê armanc de (hevalnav) be.
Herwiha bi baweriya vekoler, werger di nav heman malbata zimanî de hêsan û watedartir e, lê dema du malbatên cuda bin wek Kurdî û Erebî, hingê kêşe zêdetir dibin, çimkî di hemû astên zimanî de cudahî hene, lewma jî divê wergêr hûrbîn be li vegera ji bo rehan û wan guherînên li gor derdor û dem û navçeyên cuda peyda bûne.
Paşê bi rêya mijarên mîna (derbirînên wateyî û biwêj û metafor û hevwateyî û hevbêjî û cureyên wan) lêkolînvan bêtir behsa astengiyên wergerê dike, wek mînak di hevwateyiyê de peyvên (gewre, fireh, mezin û berfireh) di hinek derdorên zimanî de wek hevwate ne, lê dema bi peyveke din re tên, hevwateyiya wan namîne.
Perwîn bîr û baweriyên pispor û şehrezayan nîşan dide ku zehmet e hevwateyiya tam di ziman de hebe, çimkî wateyên nesereke ji kesekî heta kesekî û di rewş û cih û jîngehên cuda de diguherin, di wergerê de pêkan e peyvek di zimanê armanc de hevwateya wê hebe, lê heman peyv di zimanê jêder de nebe.
Lêkolînvan behsa pirwateyiyê jî dike ku di wergerê de kêşe û pirsgirêkan çêdike, wek mînak peyva (qelîl) di zimanê Erebî de çend wateyan li xwe digire, pêkan e di Kurdî de wek (piçek, hindik, kêm) were wergerandin, lê tiştê wê cuda dike hatina wê di kontekstên cuda de ye.
Beşa Çarem
Pratîzekirina hevok û metinan di wergerê de ye.
Di beşa dawî ya vekolînê de, vekoler bi awayekî pratîk tekstan tîne û bi awayê peyv bi peyv, dûre jî bi rêbaza wateyî werdigerîne û kêmasî û qelsiyên wê nîşan dide, wek mînak çend wergerên peyv bi peyv dike û bawer dike jî ev cure werger bêtir ji bo tekstên (yasayî, aborî, olî û zanistî) kêrhatî ye û wergera tekstên olî wek dijwartirîn û girantirîn cureya wergerê dibîne.
Paşê di warên edebiyat û siyasî û civaknasî de mînakên wergera ji Erebî bo Kurdî tîne, di edebiyatê de mînaka romana (Pîremêr û Derya) ku Şêrko Bêkes sala 1982an wergerandibû Kurdî tîne û çend hewldanên pratîk li ser wê cîbicî dike.
Di dawî de jî lêkoler ji bilî ferhengokekê ji bo têgihên bikarhatî, bi neh xalan encamên nameya xwe nîşan dide.
Herêm Osman
Rudaw
