XIX. Yüzyılda Türkçe-Kürtçe Bir İlmihâl – Mesûd Serfiraz

Bu yazı Kürt Tarihi dergisinin 5. sayısında (Şubat-Mart 2013, ss. 55-60) yayımlanmıştır.

Özet

Bu yazı, Osmanlı devrinde Mamuretülaziz (Elezîz/Elazığ) vilayetinde H. 1308/M. 1891 yılında basılan Türkçe’den Kürd Lisânına Mütercem İlmihâldir adlı Türkçe-Kürtçe kitap hakkındadır. Kitabın bir nüshası İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde “Bayazıt 7515” demirbaş numarasıyla kayıtlıdır. Biz de bu nüshayı inceleme imkânı bulduk. Aşağıda bu nüsha temel alınarak eser tanıtılıp tarihî ve siyasî bağlamı üzerine yorum yapılacak, ardından da ilmihâl metninin başlangıç kısmı Latin harflerine aktarılacaktır.

Türkçe-Kürtçe Bir İlmihâl

Künye sayfasındaki bilgilere göre kitap, Kürt çocuklarının dinî bilgileri öğrenmesini kolaylaştırmak amacıyla Mamuretülaziz vilayeti Meclis-i Maârifinin uygun görmesi, valiliğin emir ve müsaadesi üzerine H. 1308/M. 1891 yılında Mamuretülaziz Matbaası’nda basılmıştır.[1] Adından da anlaşılacağı üzere kitap bir çeviridir ve mütercimi -yine künye sayfasındaki bilgiye göre- Mamuretülaziz İdadi Mektebi tarih-i umumi muallimi Ömer Ferid’dir.

Çocuklar için hazırlanmış basit bir dinî kitap olan bu eser İslam’ın temel inanç ve ibadet esaslarını Hanefî fıkhına göre anlatmaktadır.[2] Son üç sayfası namazda okunan dua ve surelerden oluşmaktadır. Bu kısım sadece Arapça’dır. Geriye kalan kırk beş sayfalık bölümde sağdaki sayfalar Osmanlı Türkçesi, soldaki sayfalar ise onun Kürtçe tercümesidir. Böylece eser iki dilli olmasıyla dikkat çekmektedir.

Eserin Türkçesi oldukça sade ve anlaşılırdır. Kürtçesi için de aynı şey söylenebilir. Metnin okunmasını kolaylaştıran diğer bir faktör de harekeli olmasıdır. Bu harekeler bize kelimelerin nasıl telaffuz edildiğini göstermekte, böylece bizi o devrin Kürtçe telaffuzuna net bir şekilde aşina kılmaktadır. Bu, dilbilimciler için önemli bir kaynaktır. Eserin Kürtçesi ihtiva ettiği ağız özellikleri bakımından da incelenmeye değerdir. Bilhassa, şîve (şüphe), avdaz (abdest), notul (gibi), hulistiyan (kalkmak), damrandên (yummak), jûn (diz) gibi az bilinen kelimeler Kürtçe’nin söz varlığını zenginleştirmesi bakımından önemlidir. Eserin Kürtçesinin epeyce Türkçe kelime de barındırdığını gözlemlemek mümkün: Îç (iç), yanlîş (yanlış), omiz (omuz), doxrîbûn (doğrulmak), dîmek (demek), bozmiş (bozmuş) gibi. Ayrıca Türkçe’den Kürtçe’ye bire bir çevrilmiş pek çok ibare de vardır: Le nimiyê sekinîn-nimiyê rawestiyan (namaza durmak), qapanmişî erdê bû’ên (yere kapanmak), rûy xa le qible gerandên (yüzünü kıbleye döndürmek), sivikce (hafifçe) gibi. Bu durumda kitabı tercüme edenin profesyonel bir çevirmen olmadığını iddia edebiliriz.

Not:

[1] İlmihal, M. Seyfettin Özege’nin Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu’nda 21636 koduyla kayıtlıdır (1977: 1913).

[3] Bilindiği üzere Sünnî İslam inancının dört amel mezhebi vardır: Hanefî, Şafiî, Malikî ve Hanbelî. Sünnî Kürtlerin büyük çoğunluğu Şafiî mezhebine mensuptur ancak bilhassa Semsûr/Adıyaman, Elezîz/Elazığ ve Meletî/Malatya çevresinde önemli sayıda Hanefî Kürt bulunmaktadır.