ÇandName Li pey şopa bav û kalan…
Em çi qasî bibêjin erdê wê gerstêrê ji bo jîngehê baş e, ev yek ne diyar e mirovên dinyayê bikaribin li wir bijîn yan na. Ji bo jiyanê erdeke wisa li me pêwist e divê em bikaribin pêş da herin.
Lêgerîna li dinyayeke din, li jiyaneke din bi salan e bi me re ye. Ajansên wekî SpaceX û NASAyê jî ji bo vê yekê xebata xwe dikin. Me bi van xebatan gelek tişt keşf kirine. Wekî dinyayên super.
Peyka (stalayt) TESSê ya NASAyê ya projeya ji bo lêgerîna gerstêran di sala 2018an de bi roketa Falcon 9a SpaceXê şandine fezayê. TESS ezmanan kontrol dike, wan ronahiyên ji stêrkan tê dipîve û derbasiyên gerstêrên li derveyî zeft dike. Em rasterast nikarin gerstêrên li derveyî bibînin û li ser wan biaxivin. Gava peyk ji ber ku li ber dora gerstêrên li derveyî diçe û piştî ji ber dora stêrkan derbas dibe, ronahiya stêrkan kêm diçe dinyayê. Bi vê yekê jî em dikarin li ser hebûna gerstêrên li derveyî biaxivin. Bêguman piştî xebata bi peykê bi teleskobên mezin xebatên bihûrgilî dikin. Wekî nihêrîna li giranî, mezinahî û tîrbûna wan.
Projeya TESSê lêgerîna jiyaneke din ji xwe re dixe armanc. Ji bo vê yekê jî li stêrk û gerstêran digere. Heta vê rojê beriya TESSê 2 hezar 650 heb gerstêr hatine dîtin lê belê wisa fikir dikin ku Peyka TESSê ji Teleskoba Keplerî yê baştir bixebite. Her wiha lêkolînerê sereke ya TESSê, “Ji gerstêrên Teleskoba Keplerî dîtine yê du qatan jê pirtir gerstêran bibîne”. Lê heke hûn bipirsin cudahiya xebata peyka TESSê û Teleskoba Keplerî çi ye, firehiya xebata wan e. Teleskoba Keplerî yekalî dixebitî û temaşeyî 150 hezar 000an stêrkan dikir. Lê belê dema teleskobê xelas bûbû. Ya peyka TESSê jî xebateke berfirehtir yanê li ser ji sedî 85a ezmanan bû. Bi vî awayî dikaribû zêdetir stêrkên li nêzîkî bibîne. Teleskoba Keplerî li dora Tavê digeriya lê peyka TESSê li dora gerstêra me digere. TESS ê ji 108 hezar 000 kîlometreyan heta 373 hezar 000 kîlometreyan bigere û stêr û gerstêran peyda bike.
Di van rojên dawî de NASAyê dîtina du gerstêkên nû yên “Super- Dinya” ya li dora stêrkek tîp M a dereng dizivirin, ragihandine. Cîhanên biyanî yên nû hatine dîtin, bi navê LP 890-9 b û LP 890-9 c, hinekî ji dinyayê mezintir in. “Super-Dinya” gerstêrkên ji dinyayê mezintir in, lê ne ji girseya Neptûnê ne. Her çend peyva “Super- Dinya” tenê ji girseya gerstêrê re bibêjin, ew ji hêla stêrnasan ve jî tê bikaranîn da ku gerstêrkên ji dinyayê mezintir lê ji “Neptunên Biçûk” biçûk jî bi nav bikin.
LP 890-9 b bi qasî 1,32 nîvçapa dinyayê ye û girseya wê ji 13,2 girseyên dinyayê ne mezintir e. Germahiya hevsengiya LP 890-9 b jî wekî 396 K hatiye hesibandin. Dema dor tê ser LP 890-9 c, nîvçapa wê bi qasî 1,37 nîvçapên dinyayê hat pîvandin, dema ku girseya wê ji 25,3 girseyên erdê kêmtir e. Gerstêra li derveyî bi 0,04 AUê ji stêrka xwe tê veqetandin û heyama wê ya gerstêrê bi qasî 8,46 rojan e. Germahiya hevsengiya gerstêrkê jî di asta 272 K tê texmînkirin.
Bi van encamên lêkolînê stêrnasan destnîşan kirin dîtina wan LP 890-9an dibe ku stêrka duyemîn a herî sar a piştî TRAPPIST-1-ê bê dîtin. Li gorî diyarkirina wan gerstêrka erdê wê herêma jîngehê ya herî xweş a duduyan e, heta niha hatiye dîtin.
Bêguman em çi qasî bibêjin erdê wê gerstêrê ji bo jîngehê baş e, ev yek ne diyar e mirovên dinyayê bikaribin li wir bijîn yan na. Ji bo jiyanê erdeke wisa li me pêwist e divê em bikaribin lê hemî hewcedariyên xwe pêk bînin û bi pêş da herin. Germahî, pesto û rewşa erda wê derê ji bo jiyaneke nû gelekî grîng in. Belkî em bikaribin gerstêreke li gorî jiyanê bibînin lê belê ev yek ne diyar e, em ê hînî wê derê bibin, bikaribin li wir bijîn yan na…
Ayşenûr Ozel-Gazete Duvar
