Kürtçe ( Kurdî veya Kurdkî ) veya Kürdî diller, geniş Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İranî kolunun Kuzeybatı İrani grubuna girer ve Türkiye’nin doğu ve güneydoğusu, Suriye’nin kuzeyi, Irak’ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran’ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulmaktadır
http://www.demokratikuniversite.net/2011/12/dunya-dilleri-arasnda-kurtcenin-yeri.html
KÜRT DİLİ VE GENEL ÖZELLİKLERİ
. Başlı başına tek bir dil değil, Türki diller örneğinde olduğu gibi bir çok farklı lehçeden oluşan bir dil grubudur. Türkiye’de Kürtçe ile kastedilen büyük oranda bu dil grubunun ülkede en çok konuşulan kolu olan Kurmancidir. Yeni Zelanda′da ki Auckland Üniversitesinden Reco Bouckaert’ın başkanlık ettiği uluslararası dil bilimciler topluluğunun yaptığı araştırmalar sonucu vardığı bilgilere göre Kürtçe diğer İrani dillerle birlikte 4 bin yıl önce ortaya çıkmış (Avesta dili) ve en az 1500 yıl önce de diğer İrani dillerden ayrılmıştır. Yine aynı araştırmaya göre Hint-Avrupa dil ailesinde İngilizce, Almanca, Fransızca, İspanyolca, Hintçe, Portekizce, Rusça ve İtalyancayı da kapsayan daha geniş dil grubu(bilinmeyen bir zamanda bilinmeyen bir dil)ise 9 bin yıllık bir geçmişe sahiptir.
KÜRTÇENİN DİL YAPISI
Dünya dilleri ayrıca yapıları bakımından üçe ayrılırlar:
1) Tek heceli diller: çin ve Tibet dilleri bu gruptandır.
2) Eklemli diller: Türkçe, Fince ve Macarca gibi diller bu gruba girerler.
3) Bükümlü diller: Hint-Avrupa ve Sami dilleri bu gruba girerler. Bu sınıflandırmaya göre Kürtçe bükümlü diller grubuna girer.
Yapı olarak Altay dil ailesine giren Türkçe ve bir Sami dili olan Arapçadan çok farklıdır. Ama hem gramer hem de bazı temel sözcükler açısından gerek Avestî ve Sanskrit gibi eski diller, gerek Fransızca, İngilizce, Rusça ve Almanca gibi Avrupa dilleri ile önemli benzerlikler arz eder. Aynı kökten gelen Kürtçe ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir. Bir kısım sözcükler aynı eski İranca kökenden gelip, zamanla değişik bir evrim sonucu bugün iki dilde tamamen farklı telaffuz edilmektedir. Her iki dilin ayrıca tamamen kendilerine özgü zengin kelime hazineleri, morfoloji, fonoloji ve gramer kuralları vardır. Örneğin Kürtçede önemli bir rol oynayan adların, Fransızcada olduğu gibi eril ve dişil olarak cinslere göre ayrımı olayı Farsçada yoktur.
Kürtçede hayvanın yaşına göre farklı adlar verilebilir:
Erkek kuzuların isimleri Kürtçe’de 4 yaşına kadar 4 kez değişiyor. Bu özellik Türkçede de vardır: Birinci yıl “berx”, ikinci yıl “kavir”, üçüncü yıl “hogeç”, dördüncü yıl “maz” olur. Koç ismi “Maz” ve “Mazman” şeklinde değişir.Türkçede : 1.yıl “kuzu”, 2. yıl “toklu”, 3.yıl “şişek”, 4.yıl “öveç” ve sonrasında “koç”tur. Araplarda deve yavrusunun 7 değişik isimle adlandırılması ve Eskimolarda yirminin üzerinde kar yağışı şekli isimlendirilmesi gibi
Kürt dili Farsça ile akrabadır fakat zamanla Farsça’dan bazı farklılıklar göstermiştir. Bu nedenle bu iki dil arasındaki yüzeysel ayrılıklar şöyle sıralanabilir. En belirgin ayrılık Kürtçede olup da Farsçada olmayan “cinsiyet” liktir ki bu da Arapça’da bulunur.
Kürdolog Minorsky, İslam ansiklopedisinde Kürtçe ve Farsçanın birbirlerinden ayrı ve bağımsız diller olduğunu söyleyerek bu ayrılıkları beş başlık altında toplar:
1) Fonetik bakımdan: Kürt dilinin fonetiği Farsçanınkinden ayrıdır.
2) Ses değişmeleri: Farsça ve Kürtçede bulunan ortak kelimeler ses bakımından büyük bir değişime uğramışlardır.
3) Şekil ayrılıkları: Zamirlerden tutalım fiil çekim ve bükümlerine, aitlik takılarından isim tamlamalarına kadar birçok ayrılık mevcuttur.
4) Sözdizimi farkları.
5) Kelime ayrılıkları
Kürtçenin Farsçadan farklı bir fonetiği, morfolojisi, sentaksı, kelime hazinesi ve kelime vurgusu vardır. Kürtçe anlaşılacağı gibi özgün bir dildir. .
Dilbilimcilerin görüşlerine göre Kürtçe, Farsçadan bağımsız ve daha eski bir dildir.
Sidney Smith: “Kürt Dili’nin kökenine ilişkin görüşler, toptan değişime uğradı. Güvenilir araştırmacıların görüşlerine göre; günümüz Kürtçesi, Çağdaş Farsça’nın bozulmuş, derlenmiş bir türevi değildir. Tersine tümüyle bağımsız ve eski farsçadan çok daha eski bir dildir.”
Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde, Kürtçeden ve Kürtçenin lehçelerinden söz eder. Kürtçenin zengin ve kadim bir dil olduğunu; Farsça, İbranice ve Dericeden ayrı olduğunu vurgular.
KÜRT DİLİNİN LEHÇELERİ
Kürtçenin başlıca lehçeleri şunlardır:
1) Kuzey Kürtçesi veya Kurmanci lehçesi: Türkiye sınırları içindeki Kürtlerin büyük bir bölümü ile Suriye, Lübnan ve Sovyetler Birliğindeki Kürtlerin tümü, Irak ve İran Kürtlerinin ise bir bölümü tarafından bu lehçe konuşulur. Kurmanci lehçesi yeryüzundeki Kürtlerin çoğunluğunca konuşulan bir lehçedir.
2) Merkezi Kürdistan’da konuşulan Kırmanci lehçesi: Bu lehçeye zaman zaman Güney Kürtçesi (Kırmancî Xwarû) veya yanlış olarak “Sorani” de denir (biz bu yazımızda ifade kolaylığı açısından bu lehçeye Güney Kürtçesi diyeceğiz).
Bu lehçe Irak ve İran’daki Kürtlerin çoğunluğunca konuşulur.
3) Kırdki, Zazaki veya Dımıli (Dımılki) adlarıyla bilinen lehçe: Bu lehçe Türkiye sınırları içinde kalan Kürtlerin bir bölümünce konuşulur. En çok konuşulduğu yer, Dersim, Çewlig, Xarpêt, Dıyarbekır, Ezırgan illeri ile Sêwreg, Gumgum (Kela), Motki gibi ilçelerdir. Bu lehçenin en çok konuşulan iki şivesi, Dersim şivesi ile bizim Çewlîg-Dîyarbekır-Sêwreg şivesi diye adlandırdığımız şivesidir.
4) Gorani lehçesi: Hewrami lehçesi olarak da adlandırılan bu lehçe Kırdki (Zazaki, Dımılki) lehçesine yakın bir lehçe olup Irak ve İran Kürdistanı’nda az sayıda Kürt tarafından konuşulur.
5) Güney Kürdistan’da konuşulan diğer Kürt lehçeleri grubu: Bu grubun Kermanşahi, Lekki, Lürri, Sencabi, Kelhuri gibi değişik adlarla anılan kolları vardır ki bunlar İran ve Irak sınırları içinde bulunan Kürtlerin bir bölümünce konuşulur
KÜRTLERİN KULLANDIĞI ALFABELER
Kürtlerin hangi tarihte hangi alfabeyi kullandıkları tam olarak bilinmiyor. Ancak tarih boyunca Kürtler birden fazla alfabe kullandılar. Şimdiye kadar Kürtler tarafından kullanılan alfabeler şunlardır:
– Çivi yazısı; 36 harf olan bu yazıya Medler altı harf daha ekleyerek, 42 harften oluşan bir alfabeyi kullanmışlar.
– Avesta alfabesi; 44 harften oluşan bu alfabe sağdan sola doğru yazılıyordu. Bazı kaynaklar Avesta alfabesinin 48 harften oluştuğunu belirtiyorlar. Avestî ve Sanskrit
– Arami alfabesi; en fazla Kürtçe yazıların yazıldığı ve Kürtçe’nin en eski yazılı belgeleri olarak kabul edilen ve Hewreman bölgesindeki mağaralarda bulunan belgeler bu alfabeyle yazılmıştır.
Pehlevi alfabesi:
– Masi Sorati alfabesi; Arap tarihçi İbn Vahsiye (miladi 856), Kürtlerin bu alfabeyi kullandıklarını ve bu alfabeyle yazılmış üç kitabı gördüğünü söylüyor. 36 harf olan bu alfabeye Kürtler altı ses daha ilave etmişlerdir.
– Ezidi Kürtlerin kullandığı alfabe; yüzlerce yıldan beri kullanılan bu alfabe 31 harften oluşuyor. Ezidilerin kutsal dini kitapları Mushefa Reş ve Cilwe, bu alfabeyle yazılmıştır.
Bu alfabeler dışında Doğu Kürdistan’ın Zewe bölgesinde gümüş bir tepsi üzerine yazılı farklı bir yazı türüne rastlanmıştır. Araştırmacılara göre milattan önce 8. yüzyıldan kalan bu yazının Medlere ait olduğu ileri sürülüyor. Bu yazı türüne şimdiye kadar başka bir yerde rastlanmamıştır.
Ayrıca, Sovyetler döneminde Ermeni asıllı Hakop Xaraziyan 1921 yılında Ermeni alfabesini Kürtçeye uyarladı. Bu alfabe “Şems” adıyla bilinir. Aynı dönemde Asuri asıllı İshak Morogulor tarafından Kürt Latin alfabesi hazırlandı ve 1930 yılında Kürtlerin en uzun süreli yayını olan “Riya Teze” gazetesinde kullanılmaya başlandı. 1944 yılında Rus merkezi hükümetinin dayatmasıyla bu alfabenin kullanılması durduruldu ve Heciye Cindi başkanlığında bir komisyon oluşturularak Kiril alfabesi Kürtçeye uyarlandı.
Günümüzde Kuzey ve Güneybatı Kürtleri arasında yaygın olarak kullanılan Kürt Latin alfabesi(31) 1932 yılında Celadet Bedirxan tarafından ilk kez ‘Hawar’ dergisinde kullanılmıştır. Ancak Celadet Bedirxan bu alfabe üzerinde çalışmalarına 1919 yılında başlamıştır. Bedirxan, Fransız ve Türk Latin alfabelerinden de esinlenerek alfabesine son şekli vermiştir.
kovaradestar.wordpress.com
KAYNAKLAR:
http://www.kutukusagi.com/kurtce.htm
http://www.navkurd.eu/index.php?option=com_content&task=view&id=1012&Itemid=84
http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrt%C3%A7e
IZADY, MEHRDAD R. (Bir El Kitabı) KÜRTLER (İSTANBUL : Doz yayıncılık 2011)
