400 yıldan fazla Avusturya İmparatorluğu’nun hâkimiyetinden kurtulup 28 Ekim 1918’de nihayet bağımsızlığına, özgürlüğüne kavuşan Çekler, Slovaklar, Yahudiler ve Çeklerin Südetalmanları Çekoslovakya Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan etmiş ve hemen 5 ay sonra daha kuruluş sancıları içinde olan yeni bir ülkenin, tarihteki ilk Dışişleri Bakanı Edwar Benes mart ayının sonunda İstanbul’a yani Osmanlı İmparatorluğunun başkentinde resmen diplomatik temsilcik açar ve temsilci olarak hemen Vladimir Fric’i gönderir. Ama Petr Pavel Klemens daha Fric İstanbul’a varmadan temsilcilik için gerekli tüm altyapı hazırlıklarını tamamlamış zaten. Daha Çekoslovakya kurulur kurulmaz Klemens Çekoslovakya dış işleri bakanlığıyla ilişki içinde ve onlar için çalışıyor sadece uluslararası yasalara göre resmî diplomat statüsü yoktu çünkü daha Çekoslovakya’nın İstanbul’da diplomatik misyonu resmen kurulmamıştı. Daha yeni kurulmuş ülkenin profesyonel diplomatları gerçi daha yoktu ama… Petr Pavel Klemens Başkent İstanbul’daki Avusturya İmparatorluğunun hastanesinde o güne kadar başhekimdir, yani İstanbul’un elit kesimin elinin mahkûm olduğu bir şahsiyet çünkü doktor ve başhekim ve birçok lisana hâkim ve isim ve soyadından ve yine ismiyle soyadının kombinasyonundan Yahudi olduğunu rahatlıkla düşünebiliriz.
P.P. Klemens İstanbul’u işgal etmiş ve her şeyi denetimine almış İngiliz makamlarından izin alma gereksinimini bile görmeden Sultan’la ilişkiye geçer, ki böyle tanınmış, İstanbul’un o dönemdeki üst sınıfıyla hekim-hasta ilişkisi içinde olan bir hekim için sorun da değil ve büyük bir ihtimalle kendi dışişleri bakanlığını da haberdar etmez! Bu hekim böyle bir talimatı kimden aldı bilemiyoruz ama tahmin etme hakkımız var. Sultan’dan Çekoslovakya için kapitülasyon rejiminin sunduğu ticari tüm imkanların tanınmasını talep eder aynı zamanda ama Klemens doğrudan Kemalistlerle de ilişkiye geçer. Bu arada yeni oluşmuş Çekoslovakya tarihte yani hem Avusturya İmparatorluğu’nun boyunduruğa altına girmeden önce hem de girdikten sonra Osmanlılarla hiçbir ilişkisi olmamasına rağmen Sevr Anlaşması sürecine katılma hakkı elde eder ve katılırlar da. İstanbul ve Anadolu’daki durum hakkında yerinde bilgi edinmiş Klemens Sevr’den dolayı merkeze çağrılır, merkezde verdiği konferansta Amerikan temsilcileri de vardı denilir. Klemens’in merkeze gönderdiği raporların içeriği ,kapsamı dikkatle incelendiğinde bu raporların daha yeni kurulmuş bir Orta Avrupa ülkesinin Dışişleri Bakanlığına hitaben yazılmadığı duygusuna kapılmamak elde değil, çünkü talimat tonundaki tavsiyeleri küçük bir ülkenin imkân ve olanaklarını çok aşıyor! Misal bir yerde “Türkiye’nin geleceği Fransa-İngiltere-İtalya’ya terk edilmemelidir.” diyor. Peki bu gücü ve doğacak olan ülke üzerinde söz hakkı sahibi olma gücünü nereden alıyor ve kimi uyarıyor, kime yol gösteriyor?
Onun emrine bir de Rudolf Svetlik gönderilir İstanbul’a. Svetlik ismini bir yere kayıt edelim. Yakın geçmişte Erdoğan’ın izniyle Türkiye’de büyük bir termik elektrik santralı inşa eden çek şirketin sahibi de Svetlik ismini taşıyor… Özel kurulan “dostluklar” ebedidir… Svetlik’in kendi Dışişleri Bakanlığına gönderdiği telgraftan onu da hemen Mustafa Kemal’in İstanbul’daki temsilcisi Adnan Bey’in ziyaret ettiğini, Mustafa Kemal’in Çekoslovakya Dışişleri Bakanı Benes’e dostane selamlarını ileterek ikili ilişkilerin her düzeyde ve hemen daha da yoğunlaşarak hayata geçirilmesini talep eder. O Benes ki Mustafa Kemal Karlsbad’tayken Çekoslovakya’nın Paris’teki hükümetin başbakanıydı! Mustafa Kemal Karlsbad anılarına sadakatini dillendirip, Karlsbad’ın sahiplerinden o anılara aynı itinanın gösterilmesini mi istiyordu?!
Rudlof Svetlik İstanbul’a vardıktan hemen sonra Mustafa Kemal’le doğrudan ilişki yolu bulunur ve kendisine Çekoslovakya devletinin onun tüm mücadelesini desteklediğini ve İstanbul’u eline geçirmesi halinde de geçirdiğinde (öngörüye bakın!) bu desteğin İstanbul içinde genişletileceğini o zaman biriminde kontrol ettiği bölgelerin Çekoslovakya ticari iş birliğine acilen açılmasını arzuladığını yazar. Ve bu mektup edinilen tüm verilere bakıldığında Mustafa Kemal’e bir Avrupa devletinin içeriği bu kadar açık destek vaat eden, yabancı bir devletin temsilcisinin RESMEN Mustafa Kemal’e gönderdiği ilk mektuptur.
Çek, Slovak, Yahudi, Südetalmanlarının Avrupa’nın birkaç ülkesinde Alman-Avusturya’ya karşı savaşan ordularına Çekoslovakya Lejyonu deniliyordu. Çekoslovakya Lejyonları savaş bitip ülkeye döner dönmez ilk işleri Japonya’dan bir gemi satın alıp Rusya’nın Vladivostok’unda geride bıraktıkları savaşçıları ülkelerine getirmekti. Satın aldıkları geminin ismini de Legie yani Lejyon bırakıp savaş arkadaşlarını Vladivostok’tan hâlâ onları yok etmek çabası içinde olan Kızıl Ordu’nun ateşleri altında taşımaya başladılar. O dönemde uluslararası yasalar ve kurumlar denizi olmayan ülkelerin gemi sahibi olmalarını öngörmüyordu. Çekoslovakyalılar bir taraftan bu uluslararası yasaların değişmesi için çaba harcarken, sahip olduğu gemilerle tüm bu yasaları yok sayarak askerlerini Vladivostok’tan kurtarmaya başlamıştı bile. Bu gemiler Vladivostok’a giderken ama Çekoslovakya’da üretilen silahlarla doluydu. Yani Vladivostok’a giderken silah doluydu dönerken asker!
Bu giden silahlardan ne kadarı Kemalistlere verildi tam rakamlarını bilmiyorum çünkü geminin denizde hareketi uluslararası yasalara göre yasadışıydı ve yük dokümanlarını Liman İdaresi’ne bildirmiyorlardı. Ama silahların bir kısmının Kemalistlere diğer kısmının da Çin açıklarında Çinlilere verildiği kesin, ki hem gemilerin satın alınırken ödenen bedeli karşılansın hem de yol masrafları. Daha 70’li yıllarda konuştuğum Dr. Qasemlo’nun yurttan oda arkadaşı ve Dr. Qasemlo’nun hayatındaki en sadık dostu Doc. Dr. Karel Jech (Ünlü tarihçi) “Gemiler uluslararası suda dururdu, gemiye yaklaşan teknelere mal verilirdi, bu uzun yıllar böyle devam etti. Çin’de de yüke kim talip oluyorduysa ona veriliyordu. İşin tuhaf yönü herkes faturayı vaktinde ödüyordu.” Tarihçilerin verdiği bilgiler ışığında Mustafa Kemal’e verildiği söylenilen silahların da faturaları ödenmiştir, ama bedeli kim nasıl ödedi bilemiyoruz. Konuyu irdelemek yeni nesilerin görevi. Ama Çekoslovakya’nın daha çiçeği burnundaki Ticaret ve Sanayi Odası’nın Çekoslovakya Dışişleri Bakanlığına kısa bir zaman diliminde o aylarda gönderdiği sayısız yazılardan Dışişleri Bakanlığının nasıl daha aktif olmasını istediğini, ısrarlı olduğunu, Dışişleri Bakanlığının ama tüm insanüstü gayretine rağmen Mustafa Kemal ve Ankara’daki hazırlık meclisiyle arzu edilen sıkı ilişki içinde olması zor, çünkü evet çünkü Ankara’da sıtma var! Tek engel, handikap bu !Ankara öyle bir yer ki o dönemde sıtma yuvası! Çekoslovakya Istanbul temsilciliğindeki Yahudi kökenli Klemens inanılmaz bir jeostratejik-jeopolitik uzman izlenimini verir gönderdiği raporlar! Bu raporları bir hekimin tek başına hazırlamış olma ihtimali az. Her şey Klemens’in İstanbul’daki Yahudi camiası ve masonlarla sıkı ilişki olduğuna işaret ediyor. Kendisine yapılan tavsiye üzerine hemen İsveç’in İstanbul’daki Büyükelçisi Wallenberg’le ilişkiye geçer Wallenberg tanınmış Yahudi kökenli bir ailedir İsveç’te. Herhalde bu aileden en tanınmışı Raoul Wallenberg oldu ki diplomatlığı döneminde Holokausa katledilecek -bazılarına göre on binlerce bazılarına göre yüz binin üzerinde-Macar Yahudilerinin hayatını kurtararak ismini insanlık tarihine altın harflerle yazandı. Bu ailenin bir kızı Kofi Annan’la evlenmişti yani zenci Kofi’miz Yahudi damadıydı. Yoksa Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri olabilir miydi diye sorası geliyor insanın!
İsveç’te yaşayan Kürt aydınları-tarihçileri İsveç’in en ünlü ailelerinden biri olan Wallenberg daha Türkiye Cumhuriyeti ilan edilmeden yani 1920-1923 yılları arasında İstanbul’dan -Ankara’dan Stockholm’e ( büyük bir ihtimalle oradan da Amerika’ya gönderilen) Kemalizm hakkında gönderdiği raporlar-ilişkileri üzerine nasıl çalıştılar, araştırdılar, arşivlere girip ne sonuca vardılar ? Bunu Kürt kamuoyuyla paylaşmalarını beklemek, arzu etmek haksızlık mıdır acaba? Hele hele İsveç’in en eski yabancı kökenli cemiyeti olan İsveç Kürt federasyonundan !
Klemens in acilen Ankara’ya gitmesi, sorunları yerinde çözmesi kaçınılmaz, gidiş yolunun önündeki engelleri aşmak onun için sorun değil. Ama doktordur ve Ankara’daki sıtmanın ölümcüllüğünü iyi bilendir. Svetlik’le ama cesaretinden emin oldukları Wallenberg’i Ankara’ya gitmeye ikna ederler, kendisine tedbiren iki paket sıtmadan koruyucu ilaç olan kinin verip Wallenberg ‘i Ankara’ya gönderirler. Ankara’da Türkiye ile İsveç arasında dostluk sözleşmesini Klemens’in dostlarının yardım-katkısıyla imzalar ve Çekoslovakya dostluk sözleşmesinin imzalanması için de ne gerekliyse yapar, bitirir ve her şeyden önce Svetlik-Klemens’in Ankara’yla teknik açıdan daha rahat ve kimlerle hangi derecede irtibat içinde olabileceğini sağlar, altyapısını geliştirir. Svetlik ve Klemens’in Ankara’ya gitmemelerinin tek nedeni hastalık korkusudur. Ankara’ya gidip geldikten sonra hayatlarını kaybeden iki diplomat yabancılar arasında panik-korku yaratmıştır. Ankara sıtma korkusu! Wallenberg Ankara’da geçirdiği günlerinin dehşetini anlatır. Ne kalacak bir yer var ne temiz bir yemek ne de postanede doğru dürüst çalışan bir telgraf makinası! Tüm sağlık riskini, karşılaştığı zorlukların üstesinden gelerek hem İsveç için sözleşmeyi imzalamış, Çekoslovakya için sözleşmeyi hazırlatmış ve her şeyden önemlisi Svetlik-Klemens ikilisinin Ankara’da kiminle nasıl doğrudan telgraf veya yerel görevlilerle gönderilecek yazıların yerine ulaşmasını organize etmiştir.
Devletin resmî girişimleri bir tarafa Çekoslovakyalı tüccarlar kendi Yahudileri üzerinden Selanik, İstanbul Yahudilerine çoktan ulaşmış, Mustafa Kemal ve ekibinin feslerinden içki takımlarına, giydikleri Kafkasya türü potinlere kadar göndermiş, Kemalistlerin kontrol ettiği bütün bölgelerde serbest ticaret hakkı elde etmişlerdi. Konu feste iken belirtmekte yarar var; şapka kanunu çıkıncaya kadar nasıl Osmanlı’nın feslerini Çek-Slovak firmaları üretip Avusturya imparatorluğu damgasıyla Osmanlı’ya gönderiyorduysa, Kemalistlerin fesi de yeni kurulan Çekoslovakya’dan gidiyordu yani fabrikalar aynı fabrikalardı.Kemalistlerin kullandığı fes Kafkasya kökenliydi, Kafkasyada romanov cinsi koyunun çok kıvırcık yününden yapılırdı.Çeklerin üretici firmaları başlangıçta bu yünü temin etmede biraz zorlandıkları doğru. Akabindeki şapka reformdan sonrada şapkalar ve fötr şapkalar da…Navlun’un güzergahı; mal Çekoslovakya nın Tuna nehri üzerindeki Komarno şehrinin limanında gemilere yüklenilir Romanya oradan da karadeniz üzerinden Samsun veya başka bir kara deniz limanına ulaştırılırdı.
Hemen Çekoslovakya’yla da dostluk sözleşmesi imzalanır. Bu dostluk sözleşmeleri ithalat-ihracat sözleşmeleri ve dostlara uygulanacak gümrük tarifesi açısından önemlidir. Ankara’nın en kritik döneminde yanı sıtmanın ölüm saldığı dönemde Ankara’nın altyapısını kurmak için Amerikan şirketleri gelirler Ankara’ya.
Svetlik’in Lozan Görüşmeleri sürecinde Prag üzerinden Türk delegasyonuna nasıl akıl verdiği başka bir konu.
Akabindeki yıllarda gerçekten öncelikli olarak Çekoslovakya’la tüm sözleşmeler imzalanır, gümrük indirimine gidilir ve Türkiye’nin bütün kapıları Çekoslovakya’ya açılır. Atatürk’ün içki takımından Celal Bayar’ın içki takımına kadar (müzesinde şahsen gördüm) Millet Meclisinin avizesinden Dolmabahçe Sarayı’nkine kadar oradan tekstil makinalarından silahına kadar (Brno tüfeklerini hatırlayan olur belki, Mustafa Barzani’den Mesud Barzani’kine kadar Brno’ydu bizim dedelerimizinki de).
Atatürk döneminde öncelikle Çekoslovakya’yla imzalanmamış sözleşme kalmaz! Emin kişilerin söylediğine göre Çekoslovakya’nın Türkiye’de 1 büyükelçiliği 4 tane konsolosluğu vardı o dönemde bu kadar küçük bir ülke olmasına rağmen.
Olayın daha da düşündürücü boyutu ise 2. Dünya Savaşı’ndan sonra Türkiye NATO, Çekoslovakya da Varşova Paktı üyesi olmasına rağmen emsali görülmeyen bir boyutta bu ilişkilerin sürmüş olmasıdır. Türkiye’de ilk araba montaj fabrikası açma hakkı komünist Çekoslovakyaya verilir! Ve Çekoslovakya Skoda marka arabasını Türkiye’de üretmeye başlar! Niye Almanya’nın milyonlar satan Skoda’yla aynı kategoride olmasına rağmen Skoda’dan teknik açıdan çok daha kaliteli olan NATO’nun 2. en güçlü ve Türkiye’ye siyaseten en yakın Avrupa ülkesi olan Almanların Opel Kadet’ine verilmedi? Skoda o kadar yaygındıki Türkiyede, arka tekerleri içeriye eğik olduğundan, bacakları eğik kızlara, “Skoda bacaklı kız” denilirdi.
Bizim gençlik dönemimizde Türkiye’deki her gencin rüyası JAVA motosikletleriydi. Türkiye de merkezi – devlet ekonomisi hakim olduğundan sadece ve sadece devletin izin verdiği 1 veya 2 marka var olabilirdi! Peki devlet Java motosikletlerin Türkiye’de monte edilmesine niye müsaade etti? Ve Türkiye üzerinden tüm Ortadoğu’da satışına? Almanların BMW’si veya İtalyanların Paggio’su veya bir dizine NATO ülkesi menşeyli motosiklet yok muydu?
Aynı Türkiye o yıllarda alkollü içecekleri sadece “Tekel üretir” derken nasıl oldu da bir Çek firması olan Pilsen’le Öztorhan üzerinden Türkiye’de Efes-Pilsen’i üretmelerine müsaade etti ve akabindeki on yıllar boyunca onlara rakip olmaları için başka bir Avrupalı bira markasına Türkiye’de bira üretme hakkı vermedi. Bunlar arasında ret edilenler Alman, Danimarka vs. firmaları da vardı! Niye hep Çek şirketleri korundu, kollandı?
Aynı avantajlar Çekoslovakya’nın enerji şirketlerine de sunuldu. Türkiye’nin o dönemdeki en büyük termik santralı SOMA’yı kim inşa etti? Çekoslovakya!
Osman Kavala bir gün annesinin hangi üstün hizmetlerinden ötürü Çekoslovakya Komünist Cumhurbaşkanın elinden ödül aldığını söyler mi acaba?
Sovyetler 60’lı yıllarında Türkiye’de bir demir çelik fabrikası inşa ettiklerinde NATO üyeleri-başta Amerika- kıyametleri koparmıştı.
İlkokula başladığım ilk günü hatırlıyorum. Kalem ve silgimi, yazı defterimi. Belki de bizim çağdan dostlar silgimizi hatırlarlar. Dikdörtgendi kül renginde ve üstünde fil vardı! Okumayı öğrendikten sonra hatırlarsanız hepsinin üstünde Kohi Noor Made in Czechoslovakia yazardı! Ve piyasada başka bir firmanın ne silgisi ne kalemi vardı. Çünkü ekonomiyi devlet yönetiyordu devlet önceliğini komünist Çekoslovakya’dan yana vermişti. Cam-kristal mamüllerinden . kadınların başına örttüğü tülbendin taşlarına kadar ondan tekstilde kullanılan iplik makinalarına, dokuma makinalarına ya da TOS isimli torna makinalarına ya da İstanbul’daki ilk troleybüslerine kadar.
Bu azalsa da Çekoslovakya komünizmden kurtulduktan sonrada devam etti ve Çekler Türkiye’nin devasa 2000 megavatlık Afşin Termik Santralını inşa ettiler, Ankara’nın elektrik dağıtım şirketi Çeklerin ve yukarıda adı geçen Svetlik’in ismini taşıyan şirketin sahibi yakın geçmişte baya büyük bir elektrik santralını bitirip teslim etti!
Türk polis teşkilatının taşıdığı tabancaların çoğu (birkaç bin Sig-Sauer,Bereta hariç) Çek malı,9 mm parabeldir.
Liste uzun da uzun!
Peki bu ticari ilişkilerde Çekoslovakyalılar akabinde Çekler aynı yanıtı verdiler mi Türkiye’ye? Asla! Aksine her zaman Türkiye’ye Avrupa’nın hiçbir ülkesinde görülmeyen düşmanca tepki verildi hem komünizm öncesi hem komünizm döneminde ve hem de günümüzde!17’nci yüzyıldan kalma “Sonradan Türkleşmiş Türk Türk’ten berbattır ” atasözü hep ulusal atasözü olmasını korudu, hâlâ Avrupa’nın en eski köprüsü olan Prag’daki Çarls Köprüsü’nün en büyük-görkemli tarihi heykeli Türk zulmünü dillendirendir.
Ama iki ülkenin derin devletlerinin her dönemde standartları çok aşan sıkı ilişkileri oldu, vardır, bu ilişkilerin kapsamına komünizm yıkıldıktan sonra komünizm döneminde Çekoslovakya’ya gelmiş TKP üyelerinin, komünizm yıkıldıktan sonra Türkiye’deki derin devletin uzantıları olan aşırı ırkçı suç örgütlerine misafirperverlik yapmak da vardı! Tüm Çek Cumhuriyeti’nde sadece 1800 civarında Türkiye vatandaşı yaşamasına rağmen -ki bunun büyük bir çoğunluğunu Kürtler oluşturuyor-tüm Avrupa ülkeleri arasında Türkiye vatandaşının en az olmasına karşılık Çek Cumhuriyeti’ne her zaman Türkiye’nin birinci sınıf diplomatları gönderilmiştir İnal Batu, Dinçmen Üstün (emekli olduktan sonra Devlet Bahçeli’nin Dış ilişkiler Sorumlusu) ve bugün de Egemen Bağış! Aynı yoğunlukla Çekoslovaklar da yanıt vermiş Alexandır Dubçek’ten Jaromir Johannese (komünizm döneminin son Dışişleri Bakanı) kadar devletin derinliklerinin yaşama yansımalarını Ankara’ya büyükelçi olarak göndermiştir!
Çekoslovakya akabinde Çekya gibi Avrupa’nın fazlada önemli olmayan ve halkının tümünün Türklere tahminleri aşan düşmanlığını taşıyan bir ülkesiyle Türkiye’nin bu sıra dışı ilişkilerinin nedeni ne?
ÇandName TR Ataların izinde, geleceğe namzet…
