Kürtler- Din (3. Şiîlik ve Alevîlik)

Kürtler’in büyük çoğunluğu Sünnî (Eş‘arî-Şâfiî) olmakla birlikte Şiî, Kızılbaş/Alevî, Ehl-i Hak/Yârsânî ve Yezîdî Kürtler de bulunmaktadır. Şiî Kürtler ağırlıklı olarak günümüzde İran sınırları içinde kalan, Kürtler’in yaşadığı coğrafyanın güney ve güneybatı uçlarına rastlayan bölgede bulunurlar. Özellikle Irak’ın Hânekīn ve İran’ın Kirmanşah eyaletlerindeki Kürt nüfusun önemli bir kesimi Şiî-Ca‘ferî’dir. Şiî Kürtler İran’da yaşayan Kürt nüfusu içinde azınlıkta kalmakta, bu nüfusun yaklaşık % 25’ini teşkil etmektedirler (Qasımlo, s. 11). İran’ın doğusunda ve kuzeydoğusunda yer alan Kuzey Horasan, Horasân-ı Razavî ve Gülistan eyaletlerinde de Şiî Kürtler yaşamaktadırlar.

Heterodoks karakterli dinî bir fırka olan Kızılbaşlık/Alevîlik daha çok Türkmenler tarafından benimsenmiştir. Nitekim Safevî Devleti’nin kurucu unsurları olan Kızılbaş oymaklarının büyük bir kısmı Türkmen’dir. Ancak günümüzde mevcut Alevî Kürtler’in yanı sıra Hınıslı ve Çemişgezekli gibi Kürt kökenli Safevî taraftarı Alevî/Kızılbaş aşiretlerin varlığı (Sümer, s. 43-56) Alevî Kürtler olgusunun tarihî bir arka planı bulunduğunu göstermektedir. Baştan beri Safevîler’i destekleyen Hınıslı ve Çemişgezekli Kürt aşiretlerinin XVI. yüzyılda bugünkü Tahran’ın güneyinde yaşadıkları ve daha sonra Özbek saldırılarına karşı İran’ın kuzeydoğu sınırını korumak üzere I. Şah Abbas tarafından Horasan’a gönderildikleri bilinmektedir. Minorsky bunların sayısının 15.000 civarında olduğunu söyler (EI² [İng.], V, 457). Alevî Kürtler’in büyük bir kısmı Zazaca konuşmaktadır. Yapılan araştırmalar Siverek, Erzincan ve Varto üçgeninde yaşayan Zazalar’ın azımsanamayacak bir kısmının Alevî olduğunu göstermektedir (EI² [İng.], XI, 491). Bununla birlikte Kurmançça konuşan Alevî Kürtler de mevcuttur.

Andrews’in 1989’da yayımlanan alan araştırmasına göre, Türkiye’deki Kürt Alevîler’in Bingöl (özellikle Karlıova ve Kiğı ilçeleri), Tunceli, Erzincan, Sivas, Yozgat, Elazığ, Malatya, Kahramanmaraş (özellikle Elbistan ve Pazarcık), Kayseri (Pınarbaşı, Sarız, Tomarza ilçeleri) ve Çorum’da (Alaca) birbirine uzak olmayan köylerde yaşadıkları; Adıyaman, Gaziantep, Hatay, Kırşehir, Nevşehir, Samsun ve Tokat illerinde ise dağınık gruplar halinde bulundukları ifade edilmektedir (Türkiye’de Etnik Gruplar, s. 161-162). Martin van Bruinessen, ister Zazaca ister Kurmançça konuşsun bütün Kürt Alevîler’in merkezinin Dersim (Tunceli, Erzincan’ın Kemah ve Tercan ilçeleriyle Bingöl’ün Kiğı ilçesi) olduğunu söylemektedir (Ağa, Şeyh, Devlet, s. 88). Erdal Gezik ise Alevî aşiret mensuplarının genel yerleşim yerlerini Dersim, Erzincan, Bingöl, Sivas, Malatya, Maraş, Erzurum ve Muş olarak vermektedir (Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar, s. 27). Alevîlik/Kızılbaşlık’tan yapısal olarak bazı farklılıklar arzeden Bektaşîliğin Kürtler arasında yayıldığı pek söylenemez. Her ne kadar Hacı Bektaş’ın Velâyetnâme’sinde onun Anadolu’ya gelmeden önce Kürdistan’a uğrayıp ilk müridlerini oradan edindiği kaydedilse de (s. 166) günümüzde Bektaşî Kürtler olgusundan bahsetmek güçtür.

Doğan Kaplan-islamansiklopedisi.org.tr/kurtler

BİBLİYOGRAFYA

Hacı Bektaş, Velâyetnâme (haz. Hamiye Duran), Ankara 2007, s. 166.

E. G. Browne, A Literary History of Persia, Cambridge 1930, IV, 58.

Abdurrahman Qasımlo, İran Kürdistanı, İstanbul 1991, s. 11.

Faruk Sümer, Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 1992, s. 43-56.

P. A. Andrews, Türkiye’de Etnik Gruplar (trc. Mustafa Küpüşoğlu), İstanbul 1992, s. 72, 96, 161-174.

Kelîmullah-ı Tevahhudî, Ḥareket-i Târîḫî-yi Kürd be Ḫorâsân, Meşhed 1371 hş., I, 25.

I. Mélikoff, Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe (trc. Turan Alptekin), İstanbul 1999.

a.mlf., Uyur İdik Uyardılar: Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları (trc. Turan Alptekin), İstanbul 2009, s. 26, 33-35, 51.

M. van Bruinessen, “Alevî Kürtlerin Kimliği Üzerine Tartışma: Aslını İnkâr Eden Haramzadedir”, Kürtlük, Türklük, Alevilik (trc. Özgür Gökmen), İstanbul 2000, s. 88.

a.mlf., Ağa, Şeyh, Devlet (trc. Remziye Arslan), İstanbul 2003.

Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’nda Oymak, Aşiret ve Cemaatlar, İstanbul 2001, tür.yer.

W. Floor, Safavid Government Institutions, Costa Mesa 2001, s. 58.

Cemal Şener, Alevilerin Etnik Kimliği: Aleviler Kürt mü? Türk mü?, İstanbul 2002, tür.yer.

Erdal Gezik, Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar Bağlamında Alevi Kürtler, İstanbul 2012.

V. Minorsky, “Kurds, Kurdistān”, EI² (İng.), V, 449-464.

L. Paul, “Zâzâ”, a.e., XI, 491-492.