13yê aşma Sibate, serra 92in a destpêkerdena Têvgêrayîşê 1925î bî. Derheqê Têvgêra 1925î de, xeylî çiyê ke ameyê nûstiş estî û hema xeylê çiyê ke bêrê nûstiş zî mendî. Wexto ke ma bala xo bidê enê nûsteyan û vatişê kê medya sosyal de vela benê, winî aseno ke yew heta perspektîfê ciyay estî û heta bîna zî bi zanayîş yan zî nezanî ya vatişê manîpulatîf ê fermî estî. Verê ra heta eyro derheqê kurdan û têvgêra millî ya înan de, dereca yewin de manîpulasyon terefê dewleta serwer û paşgêranê aye ra ameyo kerdiş. Ey ra pey, kemaney û nezaneya ma kurdan yena. Cigêrayoxê xerîbî zî her çiqas ke bixebitî û biwaza tayê çiyan aşkera bikê û vejê meydan, kemaneyê xebatê înan jî benê. Çimkî êne dûrî ra ewniyenê, nişênê dekewê mîyanê tay mewzûyan û pey perdeyê înan aşkera bikê. Eno sebeb ra baro giran keweno ma mil. Eger ma bi xo seba roşinkerdişê tarîx û kultirê xo nêxebitî, roşnayîye ma ra nêbo, çilaya xatirî rayirê ma roşin nêkena.
Bêguman nûstişêko winayên de bi awayêko zelal û teferuten dîyarkerdena teşkîlatbîyayîşê Têvgera 1925î, xebat, serewedarnayîş, maxlubîyet û mehkûmiyeta serek û serkêşiya înan mimkun niyo. Labelê me şênê bi kilmîya birr bi birr behsê tayê xusûsiyet û şexsiyetandê namdar ê Têvgêra 1925î bikê. Enê nûstişî de, şexsiyeto ke ma behsê ey bikê; ulema, şaîr û minewrêko namdar Salih Begê Hênî yo.
Teşkîlatê ke hazirîya serewedernayîşî kerd, Komîteya Îstiqlala Kurdistanî bî; Xalid Begê Cibran serokê teşkîlatî, Şêx Seîd û hembazê eyê bînî qiyadeya merkezî de wezîfedar bî. Xalid Beg ke hetê dewleta Kemalîst ra ame girewetene, cayê ey de Şêx Seîd Efendî bî serokê fiîlî yê Komîteya Îstiqlala Kurdistanî û Têvgêra 1925î.
Bi vateyê tayê cêgêrayoxan gore Salih Begê Hênî serrê 1868-69, tayêna zî vanê serra 1873 de marda xo ra bîyo. Nameyê bawikê ey Saîd Beg bî û wexto ke o qiçekêko 6-7 serre bîyo, bawikê ey merdo. Şêx Ehmedê Bawkalê ey û xalê ey wayîreye bide kenê û danê wendiş. O tehsîlê xo Hêne de keno; Ruştiyeya Hênî de waneno û ruştiye ra pey zî alimandê namdaran ra dersanê xusûsî gêno. Şêx Marûfê xalê eye, wendena medresa û tehsîlê îlmî de zaf tesîr bide keno. Salih Beg qîmê xo tena bi wendena medresa û îlmê dînî nêano, îlmî musbetî zî zaf bala ey ancenê ver bi xo. Ziwan dereceya yewin de mewzûya eleqa û xebata ey bî. Ewraq û belgeyê mehkema Cimhurîyetî ra dîyar beno ke Salih Beg bi xo vano: Ez bi erebî, turkî, farisî, kurmancî, zazakî û tay zî fransizî zana, mi biney zî dersê îngilizî wendî. Tehsîl û wendişî ra pey, dayreyê fermî yê Dewleta Osmanî de dest bi karê memûrîye keno; wextêk Dîyarbekir de karê mamûseyîya Mektebê Şule-î Terakkî keno, tira pey zî qezayê sey Erxenî û Maden de wezîfeyê miftîyê keno. Cimhurîyet ke îlan bî, bi îradeyê xo îstifa keno û vano “ez nişêna bi enê îdarî ya kar bika.”
Têkilîya Salih Begî bi minawer û hereketê kurdana, serrê vernî yê 1900yî de dest pê kerdo. Yê paştî daya Cemîyeta Teavûn û Terrakî ya Kurdan, şaxê Diyarbekir ê cemîyetî de xebate kerda. Hem Kurdistan û hem zî Îstenbol de, têkilîya eyê bi wende, minawer û giragirê kurdan re zaf nizdî û germ bîya. O bi xo zî edîb û şaîrêk qelemtûj ê ey wextî bî û ziwanê kurdî sero zî xebityaynê. Eno çarçove de, verê têkilîya ey û Zîya Gokalpî zî weş bî, labelê Gokalp çi wext ke nizdîyê Îttihad û Terakkî bî, têkilîya înan zî sist bena û tira pey zî Gokalpî bi tûndî ya rexne keno.
Têkilîya Salih Begî û Cemiyetê Kurdan daîmî bîya, şiîr û nûşteyê eye neşriyatê enê cemiyetan de bîyê vela. Mûtareke ra pey zî têkilîya ey û cemiyetanê kurdan dewam kena. Wexto ke hikumetî Cemiyeta Tealîya Kurdistanî daye girewtiş û xebata înan a aşkera betal kerde, kurdî mecburê xebata îllegal bîyê. Peynîya ena xebate de, Komîteya Îstiqlala Kurdistanî (Komîteya Azadîya Kurdistanî) serra 1922 de viraziyaye. Bi heme kemanî û zayifîya xo, bi serkêşîya ena partiye Têvgêra 1925î dest pê kerd. Sebebo ke Xalid Beg û Wisif Zîya ameyê hepiskerdiş, Şêx Seîd Efendî bî serokê fiîlî yê partî û dest bi xebata propaganda kerd. Xebata propaganda, bê kontrol û dîsiplînê sîyasî dewam kerd û rojê 13yê Sibata 1925î de, bi prowakasyonê dewleta Cimhurîyetî Pîran de lejêk qewmiya û herketê çekdarî dest pê kerd.
Wexto ke lejê çekdarî dest pê kerd, Salih Beg bi xo zî xebate mîyanê de bî. Hereket wextêko kilm de vela beno, yew sehaya mihîm a cografya Kurdistanî kewena înan dest û verê xo danê merkezê Diyarbekir. Salih Begê Hênî hem aqilmendê Şêx Seîd Efendî yo û hem zî serkêş û mesûlê zeptkerdişê sûka Diyarbekir bî. Eno sebep ra reîsê mehkema ey ra vano: “Şêx Seîd Efendî, mîyanê hembazanê xo de hetê feraset û îqtidarê îlmî ra, hemin ra vêşêr bi to bawer o.” Peynî de hereket bi ser nêkewt, Şêx Seîd Efendî û hembazê xo bi bêbextîye kewtî destê dewleta Cimhurîyetî. Mehkemaya ke bi temsîlî virazyaye û qerarê aye verêna ameybî dîyarkerdiş, 26ê aşma Gulane de dest pê kerd û 28ê Hezîrana 1925î de qerarê îdamkerdişê 49 lejker û serekê kurdan da û înan ra vat: “Armanca hereketê şima, viraştişê dewleta xoser a Kurdistanî bî”. Rojêk aşkerekerdişê qerarî ra pey, meydanê vera Berê Koyê bedene (sûrê) Diyarbekir de qerarê îdamê înan tetbîq beno. Wextê îdamkerdişî de, seba paştgêrî û moraldayişê hemazandê xo, Salih Beg winî vano: “Eyro rojê mêrxasîya ciwanmêrdan o; wa dost û dişmenî biveynê ke ma senî hawa ver bi mergî şinê. Sey ciwanmêrdan vinderê, hesrê çiman merişnê, sereyê xo mekênê xo ver.”
Seîd Weroj- Bas Nûçe, h.: 9, 27 Sibate
