Tev gerîn, tê gihan, lê xistin û hwd., pev re yan cuda binivîsin?

PIRSA XWENDEVAN

Dem baş mamoste Baran, ev demeke baş e me li rewşa te nepirsiye, hûn çawa ne, Xwedê bike hûn baş bin? Mamoste sê pirsên min hene, bi hêviya ku tu ji me re zelal bikî.

… 

2- Hin peyv hene her çi qas nayên jimartin, di devoka me de wekî pirjimar tê gotin,her wekî: nîsik, nok,fasolî, sîr, dendik, şoqil…

Mînak:

Me nîsik çandin.
Fasolên me şîn in.
Nokên me hişk bûne.
Me sîr av dan.

Gelo li gorî rêzimanê tiştekî wilo rast e yan na?

3- Em rastî hin  lêkeran tên, cînavkên lihevxistî di wan de wekî pêşgirekê tê nivîsîn, her wekî: têbigihe, tevbigere, jêbike, lêbike, pêbixe… Gelo ev awa rast e yan em cuda binvîsin rast e, ji ber ku di bingeha xwe de cînavk in?

Li gel rêz û silavan

Ferhad Qamişlo

———————————————–

2-    Ji bo tiştên hebhebî (liblibî) li gora mebest û kirpandinê her du awa jî dibin, dîsa jî yên bi gurşî, wek tirî, dibe         ku nekeve nav wê kategorîyê. Di tiştên weha de, mebesta peyiver û rewşa wan tiştan jî tesîrê li awayê                 kêşanê dike. Anku ev hevok dibe:

        Me tirî xwar û em çûn. 

        Lê heke çend cûre tirî bûna, û heke peyiver bixwesta ew cûrebûn bikirpanda, dibû ku bigota;

        Me tirî xwarin û em çûn. 

        Anku naveroka berî wê û ku kirpandin gelemperî yan taybet e jî tesîrê li dîyarkirina mêjerê dike:

 

————————————————————

Tev gerîn, tê gihan, lê xistin û hwd., pev re yan cuda binivîsin?

Ev mijar di Kurdîya nivîskî de hinekî tevlihev e, heman lêker carna pev re car caran jî cuda tê nivîsandin; ji ber ku ji wan re pîvanek nehatiye zelalkirin. 

Bi ya min divê pîvan ew be ku ev daçek+cînavk wek pêşpirtikên ra-, da-, ve- û hwd., ewên ku beşê nelêkerî yê lêkereke hevdanî pêk tînin û bi lêkerê ve tên nivîsandin, tev digerin, kar dikin, an na? Ji ber ku ew cûre pêşpirtik bi awayekî bi tevayî lihevkirî bi lêkerê ve tên nivîsandin: 

daketin

daxistin

raketin

raxistin

vekirin

vebûn

Fonksîyoneke zêde jî li van pêşpirtikan bûye; li şûna pêşpirtika bi- ya raweya fermanî, bilanî, dema bê û hwd kar dikin; heke ew hebin, bi- nayê bikaranîn: 

Dakeve!          Ew ê dakeve.               Heke ew dakeve.

Daxe!              Ew ê daxe.                  Bila daxe.

Rakeve!           Ew ê rakeve.               Bila rakeve.

Raxe!              Ew ê raxin.                  Heke raxin.

Veke!              Ew ê veke.                  Bila veke.

Vebin!             Ew ê vebin.                 Heke vebin. 

Bala xwe bidinê ku wek `Dabikevin! Rabikevin! Vebikin!` nayê gotin. Heke em lêkereke ne bi vî awayî bi kar bînin û bidin ber hev, nebûna bi- çêtir tê dîtin: 

Tije bike!        Ew ê tije bike.            Heke tije bike.

Bixwe!            Ew ê bixwe.               Heke bixwe.

Lê;

Rabe!              Ew ê rabe.                  Heke rabe.

Rake!              Ew ê rake.                  Heke rake. 

Wek ku dîyar e, normala van forman bi bi- ye, lê ra-, da-, ve– û hwd. karê bi- jî dikin, loma ew jî wek bi- bi lêkerê ve tên nivîsandin. 

Îcar heke em bi vê perspektîvê li vê mijarê binêrin, em kanin bibêjin ku tê, jê, lê, pê jî, heke wek ra-, da-, ve- û hwd. tev bigerin, li şûna bi- jî kar bikin, divê bi lêkerê ve; heke cuda tev bigerin, an daçek û cînav ji hev veqetandî bin, ji ber ku cînav wek serveka (objekt) daçekê hatiye dîyarkirin, wê gavê divê cuda bên nivîsandin. 

Heke em bi vê nêrînê li mînakên te binêrin: 

Tê gihan          Tê bigihê!                   Ew ê tê bigihê.           (cuda, ji ber ku karê bi- nake) 

Heke awayê fermanî, bilanî, dema bê û hwd. li şûna bi-, tê- bi kar bianîya, wek `Têgihê`, wê jineçarî    pev re bihata nivîsandin. Lê ew awa peyde nabe. 

                        Ew di wan digihê.                                          (cînav/serveka daçekê hatiye dîyarkirin)

 

Jê kirin            Jêke!                           Ew ê jêke.                   (pev re, ji ber ku karê bi- dike) 

                        Pelekî jêke.                 Bila çend pelan jêkin. 

                        Pelekî ji wê bike.         Pelek ji wê kir. 

                        Çakêt ji xwe bike.         

Bala xwe bidinê ku `tê gihan` bêyî bi- nayê kişandin, loma her tim cuda were nivîsandin çêtir e. Lê `jê kirin`, heke serveka daçekê nedîyarkirî be, bêyî bi- tê kişandin û li şûna bi-, jê- tê bikaranîn; wê demê divê pev re bê nivîsandin; an na cuda. 

Ji bo `tev gerîn`ê ev rewş pêk nayê; 

Tev gerîn        Tev bigere!                 Ew ê tev bigere. 

Loma ji bilî rewşa navdêrî, ew her tim cuda bê nivîsandin çêtir e. 

Li gora vê nêzîkbûnê, di rewşên ku dikevin şûna bi- de, divê bi lêkerê ve, di rewşên ku bi- tê bikaranîn an jî ku daçek û serveka xwe ji hev cîhê dibin de (jê-ji wî, lê- li wan, pê-bi derî û hwd) divê cuda bên nivîsandin:

Lêxe! Pêxe! Jêke! 

Li wî bixe! Li wan bixe! 

Ji lêwik bike! 

Tev bigere! 

Jê biqere! 

Lê bigere! 

… 

Mijarên weha bi pîvangekê (krîter) yan pîvanginan nêzîkbûnê dixwazin, an na kêfxwazî rê li ber tevlihevî û bêserûberîyê vedike. Di vê mijarê de bi ya min pîvangên serekî bikaranîna bi- û lihevxistî yan cudabûna daçek+cînavan in. 

Hêvî dikim ku alîkarîya we bike. 

 

Baran RIZGAR – Sibat 2017