ÇandName Li pey şopa bav û kalan…
Kürdistan’ın Musul vilayetinde ve Musul’un 160 km güneydoğusunda ve bir sıra tepelerin altında, geniş bir ovanın kenarında ve (Edhem vadisi) üzerinde bulunan Şehrezor sancağının merkezi bir şehri olup 30.000 nüfusu, kalesi, 36 cami ve mescidi, 7 medresesi 15 teke ve zaviyesi, 12 han, 1272 mağaza ve dükkânı, 8 hamamı, nehrin üzerinde bir Köprüsü, bir rüştiye ve 18 çocuk okulu, 3 kilisesi ve 1 Havrası vardır. Bir tepe üzerinde bulunan Kerkük kalesi ile kalenin altındaki mahallelerden ve nehrin sağ tarafındaki kısımdan mürekkep olduğu halde, ahalisinin dörtte üçü (3/4) Kürd ve kalanı da Türk, Arap ve diğerleridir, 760 İsrailli ve 460 Keldani dahi vardır.
Kalabalık olduğu için işlek ticaret ve akan suları çok olmakla etrafında bağ ve bahçeler; portakal, limon, nar, hurma ve diğer meyveleri ile mahsulatı vardır. Etrafında tuzlu suları ile maden suyu ve petrolü çoktur. Şehirde bez ve kumaş yapılıp 20 atölyesi vardır. Bazı deri fabrikası ve iplik fabrikasında da ip dahi yapılır. Portakal çiçeğinden su çıkarılır. Havası yazın hayli sıcak ise de sağlam ve güzeldir. Şehirde Peygamberlerden Danyal ve Üzeyir makamları, ehli beytin birkaç zat ile bazı büyük şeyhlerin türbeleri ziyaretgâhtır. Kerkük eski bir şehir olup eski ismi “Kırkore” dir.
Kerkük kazası Şehrezor sancağının merkez kazası olup doğusu Süleymaniye, kuzeyi Köysancak ve Erbil kazaları, batısı Musul sancağı, güneybatısı Bağdat vilayeti ile ve güneydoğusu da Selahaddin kazası ile çevrilidir. Mılha, Tuzhumarto, Altın Köprü, Kil ve Şivan isimlerinde 5 nahiyesi ve toplam 352 Köyü mevcut olup Dicle’ye tabi Edhem nehri ve aşağı Zab nehirleri ve bunlara veya doğrudan Dicle’ye akan birçok çayları vardır. Arazisi az arızalı ve büyük kısmı düz ve geniş ovalardan ibaret olup, Toprağı çok mümbittir. Başlıca mahsulatı: Buğday, Arpa, Pirinç, Tütün, Üzüm ve diğerleri bilhassa limondan ibarettir. Merkez kazanın kuzeyinde çok zengin petrol kuyuları vardır. Halkı gaz gibi yakmak için alırlar. “Baba Gurgur” ismiyle bir yerden dahi mavimsi bir alev çıkar. Çeşitli hastalıklara faydalı maden suları ve tuzlu sular çoktur, kaza merkezinde bazı kuyularda hayli tuz çıkarılmaktadır. Koyun, keçi, deve, at ve diğer hayvanları çok olup yapağı ve keçi kılının çoğu mahallinde kilim, aba vesaire işlerde kullanılır.
(Şemseddîn Samî, Kamûs’ûl Alem, Cilt: 5, s. 3846)
Osmanlıcadan çeviren: Cemîl Amedî
