Hollanda ya ke sere de Rotterdam zafê bajaranê ci bomba û talan bîyê de, herçiqas sendromê ekonomîkî û çinbîyayişî dewam kerdên zî, badê Herbê Cîhanî yo Diyînî bi leze dest bi projeyanê holkerdiş û newe ra înşakerdişî kerd bî. Nê projeyan ra yew zî projeyo ke îstîqbalê qeçekanê ke badê herbî ameyîbî dinya û beno ke îstîqbalê heme milet ser ro tesîrkar bi: Projeyê warê kay seba qeçekan.
Xelaya banan û binawanîya kêmî ra teber, seba nufusê qeçekano ke badê herbî bi psîkolojîyê ferehî bîbî zêdê, bajaranê Hollanda de; ne keyeyan de ne zî tebera warê kaykerdişî qet çin bî. Serra 1947î de wezîfeyê halkerdişê nê problemî deyena Aldo Van Eyck o 28 serre yo ke şaredarîya Amsterdamî de xebitêno. Eyck, mîyanê 30 serran de heme waranê vêşî yê taxanê Amsterdamî de 700 ra zêdeyêr waranê kay dîzayn keno. Bingeyê nê serkewtişî de ferqkerdişê sadeyî ya viraştoxîya qeçekan esto.
Dîzaynê Van Eyckî yo verên, dola qumî ya ke koşeyê ci giloverkerdeyê mîyan de çar kemerê sîlîndîran, çarçoweyê asinênî yê ke qeçî xo pa bişanê û dormeyê dola qumî de panc hebî bankan ra awan bîyên. Xebitnayişê nê warî hendo ke weş bi qeçekan şî ke Van Eyckî, badê nê dîzaynî 700 ra vêşêr warî de tim na sadeyî de dîzaynanê xo de formê geometrîkî yê tektonîkî gurweynayî.
Warê kay de bê keresteyanê peyzajî yê huşkî û dare û vilan çîyêk çin bî. Serkewtişê Van Eyckî o yo ke; ey keresteyê tektonîkî bi nîzamêko bê hîyerarşîk la yewbînana tekildar rêz kerdî bî. Dîzaynê ke ey awan kerdî bî, viraştoxîya qeçekan teşwîq kerdên û zaf sade û notr bî. Kubbeyêna ke bi borîyana virazeyaya hem seba adîyarkewtişî ameyê gurweynayîş hem zî wexto ke yew xalîya kan bierzîyo ser bîyên yew koxe. Bi destê dîzaynî qet senaryoyên nêameyê dîktekerdiş û qeçekan hîkayeyê xo û kayê xo bixo îcat kerdên.
Van Eyckî tecrubeyê xo yê parkanê qeçekan, sêkurxaneyê Amsterdamî yo meşhur zî mîyan de, bînayanê girdan de zî ard bi ca. Serrê 1940an mîmarî de serdemê modernîzmê huşkî bî û fonksîyonalîzmo ke Le Corbusîerî, Walter Gropiusî serekîya ci kerdên textê mîmarî sero bî.
Van Eyck verm CIAMî mîyan de beno la dima duştê prensîbanê CIAMî vejîyeno û uca ra abirêno û keweno ekîpa TEAM xî. No abirîyayiş semedo ke ma karakter û fikrîyayişê ey yo mîmarî fam bikîn muhîm o. Goreyê Van Eyckî mîmarî tena keresteyê ke bi destana tepêşênê nîyê, bê nê keresteyan ganî mîmarî mîyan de keresteyê ke fîzîkî nîyê û tekilîyanê sosyalan virazenê zî bibê.
Prensîbê CIAMî yo ke serekîya ci Le Corbusier û Gorpiusî kerdên, goreyê Van Eyckî zaf huşkî bî û nê prensîban mîyan de “însan” çin bî. Goreyê ey, fonksîyoanlîzmî sero hend vinderdişî, viraştoxî kiştên.
No semed ra ey tercîh kerd ke, Situationistê ke fikrê Johan Huizingayo hollandayijî “Homo Ludens” (însano ke kay keno) pawenê ya bixebitîyo. Goreyê Van Eyck û Gruba Situationistan kay, seba serewedaritişê hemverê Kapîtalîzmê modernî û mîmarîya moderne wasitayêna. Însano kaykerdox û viraştox goreyê tekamulî[1], însano jêhat yê komelê endtustrî yo tradisyonelî hîna astêka berze de bî.
No semed ra goreyê Van Eyckî bajar heme sey warê kay bo û ganî nê warî mîyan de surprîzê nimiteyî yê ke viraştoxî teşwîq kenê bibê. Kitabê “Warê Kay û Bajar”î de nê qiseyê Van Eyckî ca gênê, “eke wextê viraştişî qeçekî nêameyê fikirîyayiş uca seba hemwelatanê pîlan zî munasib nîyo, o wext xora bajarêko baş zî nîyo.”
Eke ewro ma biewnê halê waranê kay yê ke verê nêm seserre na zelalî de amayê dîzaynkerdiş, ma vînenê ke heme goreyê prensîbanê ke Van Eyck duştê înan vinderdên virazeyayê û ma benê xemgîn. Reyna biewnîn warê qeçan yê parkanê doruverê xo, restorant û plazayan de koşeyê ke şima qeçanê xo veradanê reyna biewnîn. Warê kay yê roşn, çîyanê renginana pirr û bi kaxuyê asayîşî virazeyayê, muhayyîleyê[2] qeçekan aktîfkerdiş ra xeylê durî yê.
Ma vanîmê qey bi desan hacetê kay ê ke zemînê sentetîkê kauçukî de monte bîyê û yewbînana bêtêkiliyan mîyan de qeçekî kêf kenê. Eslê ci beno ke ê tena wext ravêrnenê.
Her hacete tena seba yew hereketî dîzaynkerde yê: Xîjonek xîjbîyayiş, darnaquçe ver bi cêr û cor hereketkerdiş, hêlaneke seba hêlbîyayişî. Goreyê Van Eyckî waranê kayî de ganî objeyî ney qeçekî hereket bikerê. No semed ra sîyê holbîyayişî, çiweyê adîyarkewtişî, kubbeyê ke borîyan ra virazeyayê, hewzê qumî bes bî. Wexto ke nê objeyî bi muhayyîleyê qeçekana yew bîyên ge bîyên îgloyê eskîmoyan, ge bîyên keştîya korsanan. Labelê nika kes eşkeno yew keştîya korsanan a ke plastîk ra virazeyaya yew park rê montekero.
Şeklê penguenan de xîjonekî, şeklê beqan de darnaquçî viraştişa vanê qey goreyê qeçekan dîzaynî virazênê, labelê nê figurî qeçekan rê verê ra dîkte kenê ke ê senîn bifikirîyê. No semed ra zafê parkan de kes vîneno ke qeçekî hacetana bitêkilîyê labelê yewbînana têkilî nêronenê. Çunke seba pêardişê hîkayeyanê xo hendo ke ameyê dîktekerdiş embazan rê hewceyîya înan nêmenda û nê dîzaynî mîyan de qeçekî zî benê fîguranê yew hîkayeyî.
Şaredarîy katalogan ra tayê haletanê renginaê ke goreyê standardanê neweyan virazeyayê weçînenê, hêrînenê û yew koşeyênê parkanê ke zemînê înan kauçuko de monte kenê û vanê qey ke seba qeçekan xizmetên kerdo. Bîlakîs nê parkî viraştoxîya qeçekan kişenê, muhayyîleyê ci sînor kenê, nê parkî kiştoxî yê.
Wextêko ke hûmara dîzaynkaranê endustrî û mîmaran hendayê vêşî ya, qet bahaneyê şaredarîyan çin o ke ê seba ke goreyê pedegojîyê qeçekan û teşwîkkarê muhayyîleyî viraştişê parkan rê dîzaynkar nêvînê. La helbet katalog ra modulanê parkanê kay û mobîlyayanê bajarî weçînayiş û bi îhale hêrînayiş metodêko rehet o. Hacetê sporî yê ke seba pîlan erzênê parkan de zî eynî metod yeno xebitnayîş. Ma qet nêkewê meseleyanê peyzaj, mobîlyayê bajarî û eseranê hunerî yê bajarî, hecmê nê nuşteyî nê meseleyan nêhewadano.
Labelê qet nêbo ganî seba parkanê kay yê qeçekan dîzaynkarî dest bi dizaynanê ke zor bidê şaredarîyan bikerê û nê meseleyan de asoyê şaredarîyan hîrakerê.
* No nuşte Hûmara Kanuna 2014î yê Istanbul Art Newsî de weşaneyayo.
[1] Tekamul: Evrîm
[2] Muhayyîle: Hêzê Heyalkerdişî.
Çime: http://www.omerkanipak.com/2014/12/15/katil-parklar/
Nuştox: Ömer Kanipak
Açarnayox: Mîraz Babij
perwerdia.wordpress.com
