Munaqeşeyê lehçe û ziwanî de problemî

Munaqeşeyo ke derheqê “lehçe” û “ziwanî” de beno, yan zî rasterast ma vajin derheqê “zazakî” û “zazayan” de beno, newe yo. Tarîx de ma rastê munaqeşe yan fikrêkê winasî nêbenê. Xora no munaqeşe delîlanê tarîxî ser o nêbeno. Ancî kulturî ser o, nasnameyî ser o; xohîskerdiş, xonamekerdiş û xotarîfkerdişê şarî ser o zî nêbeno. Hîna zaf kategorîzekerdişê ziwanî ser o karakterê propaganda de aver şino. Propaganda çi ya? Propaganda sey enstrumanêkê polîtîkî, bi mesajan komelî (toplum) goreyê fikrêk ra manîpule kena û îqna kena. Yanî xo rê yew hedef tayîn kena û seba ke bireso meqsedê xo, her tewir metodî ceribnena. Derheqê metodê propaganda de ez wazena yew nimûne bidî. Seserra vîyartîye de munaqeşeyê “kurdî estê yan çin ê” bîyêne. Hîna zaf tirkan no munaqeşe kerdêne. Destpêk de, seba ke nê munaqeşeyî rê çimeyêko îlmî îcad bikerê, 1918 de kitabêk bi nameyê “Kürtler: Tarihi ve İçtimai Tetkikat” hetê Osmanlı Muhacirin Müdüriyet-i Umumisi ra weşanenê. Nuştoxê nê kitabî qaşo Dr. Friç o, û Habîl Ademî zî almankî ra tadayo. Hetanî serranê 1980an zî no kitab sey “referansêkê îlmî” nîşan dîyayêne. La dima eşkera bi ke nuştoxê kitabî Teşkîlatê Mexsusa ra yew kadroyê Îttîhad Teraqî yo, nameyê ey Nacî Îsmaîl Pelister o. Ey bi xo no kitab bi tirkî nuşto. Herhal wina fikirîyayê, weşanayîşê kitabî bi nameyê ewropayijêk ke wayîrê tîtrêkê akademîkî yo, hîna zaf qebul vîneno, ci ra yeno bawerkerdiş.

 

Derheqê kitabê M. Şerîf Firatî “Doğu İlleri ve Varto Tarihi” de zî supekulasyonî estê ke qismêko muhîm yê nê kitabî ey nênuşto. Eynî bi no qayde, qismêk merdimê ke munaqeşeyê derheqê zazakî û zazayan de nameyê înan vîyareno de zî şubheyê cidî este. Nînan ra derheqê Xeyrî Başbuğî de, derheqê Ebubekir Pamukçuyî de zaf spekulasyonî benê.

 

Gelêk balkêş o, merdimêko wayîrê nê hîsîyatî dima wirzene beno serkêşê zazakî û zazayan! Helbet nê vurîyayîşî rê yew îzehet lazim o. Gelo heqîqeten vurîyayo yan nameyê tirkîstîye ser o fealîyetê xo sey wezîfedarêk dewam kerdo? Na nuqta meşkuk a.

 

Na tarîtî û xumamîye dezgeyan ser o zî esta. Mesela, derheqê “Zaza Kültürü Yayınları” ke kitab û broşurî weşanayê de melumat çin o, dezgeyêko nimite yo. Ancî, ge-ge tora înternetî ser o vilawekê (bilidiri) basît û bêsewîyeyî vila benê, bin de “Zaza Ulusal Hareketi” nusîyeno. La no hereket key, kamca, çi wext ronîyayo, hetanî nika se kerdo, program û tuzukê xo çi yo, hedefê xo çi yo, kes çîyêk nêzano. Esto yan çin o, bellî nîyo.

 

Tora înternetî ser o bi sernameyê “Diyarbakır’dan bir Zazaca Alevi metni” yew meqale şeklê dosyaya pdf de esta. Ser o nuşte yo ke Fexrî Pamukçu na meqale înglîzkî ra tadaya tirkî. Îdîa beno ke Mustefa Dehqanî na meqale nuşta. Seba nuştoxî binê meqale de îbareyê “bağımsız bilim insanı, Iran” nuşte yo. Meqale de behs beno ke yew destnuşteyê zazakî ke hetê kesêkê elewî yê bi nameyê Sultan Efendî ra nusîyayo Dîyarbekir de sehafêk ra kewto destê ey. Mustefa Dehqan vano, no metn 1798 de nusîyayo û 32 rîpelî yo. Meqale de behsê nê metnî beno la metn bi xo çin o! Hetanî nika zî îsbat nêbîyo ke metnêko winasî esto. Cêrnotêkê na meqale de behs beno ke “Sponsorê nê cigêrayîşî Weqfa Îlmî ya Neteweyî ya Îranî” ya. Yanî meqale bi sponsorîye amade bîya. Meqale de, tarîx de şêxanê sunîyan ke bi kurdkî metnê dînî nuştê, bi sextekarî îtham benê. La îhtîmalêko pîl na meqale bi xo yew sextekarî ya.

 

Meqale û nuşteyê ke derheqê zazakî û zazayan de nusîyayê, zafê înan de tehrîfat esto; dîyardeyî, kelîmeyî tehrîf benê. Tayê dîyardeyê sabîtî estê ke qet behsê înan nêbeno. Sey nimûneyî, zafê zazayan xo ra vanê “kird”, ziwanê xo ra zî vanê “kirdkî”, heta kitabo tewr verên ke zazakî nusîyayo nameyê xo Mewlidê Kirdî yo. Labelê kesê ke nê munaqeşeyî kenê qet behsê nê nameyî nêkenê.

 

Nê munaqeşeyî de problemêko cidî zî no yo ke kesê bêehlîyetî, bêeleqeyî zaf zêde ra kewenê mîyan, xo tede tetmîn kenê. Sey nimûneyî, Alî Kemal Özcan doçent o, Unîversîteya Mamekîye de xebitîyeno, werişto derheqê zazakî de meqale nuşta, kitabê sempozyumê Unîversîteya Çewlîgî de daya weşanayîş. Sere de îdîa keno vano, na xebatêka akademîk a, datayê (veri) zanistî ke kes nêeşkeno red bikero, ez ana meydan. Û 200 tene çekuyî panc estunan de; yanî tirkî, kurmanckî, zazakî, înglîzkî û almankî de dayê têver. La çekuyan de tu sîstematîk çin o; tayê estê name yê, tayê estê fîîl ê, tayê zî fermanê raweyî de fîîlî şuxulnayê. Kurmanckî û zazakî de, tu çeku yan têvernayîşê înano rast çin o, xora çekuyî pênêgênê. Mesela, estuna zazakî de “kıştayiş” nuşto, kurmanckîya ci “Hatın kuştın” nuşto. Kurmanckî de “Dê, dayik”, vera ci de “ma” nuşto. Estuna kurmanckî de “Bav”, vera ci de “pî” nuşto. Kurmanckî de “Bikuj, kujandın”, zazakîya ci “kıştene” nuşto. Peynî de vano, mi tesbît kerd ke kokê % 51ê çekuyanê zazakî û kurmanckî cîya yo. Bi no qayde mi îsbat kerd ke zazakî yew ziwano cîya yo.

 

Nê munaqeşeyî de, exlebê xo seke Alî Kemal Özcanî kerdo, zazakî û kurmanckî ra tayê çekuyanê îzoleyan wina keyfî û bi hawayêko xelet danê têver, tayê ferqan vejenê meydan û lebitîyenê ke zazakî sey “ziwanêkê cîyayî” nîşan bidê. Kîşta naye de, ge-ge behsê yewbînan ra “fehmnêkerdiş”ê kurmancan û zazayan zî beno.

 

Eke zazakî yew ziwano xoser û cîya yo, ganî tarîx de yew ziwano bi nameyê “zazakî” estbîyêne û zazayî zî tewr tay qasê kurdan yew mileto xoser û cîya bîyêne! Yanî wayîrê tarîxêkê cîyayî, wayîrê cografyayêka cîyaye ke bi nameyê zazayan name bena, wayîrê kulturêkê cîyayî, ancî gereka zazayî wayîrê nasnameyêkê milî yê xoserî bîyêne. La ne tarîx de ne zî ewro tu emareyêk, tu îşaretêk ke nê çîyan nîşan bido çin o. Mesela, ma qet tarîx de nêvînenê ke sey milet behsê zazayan bîyo. Ne zazayan xo ra vato ma miletêko cîya yê ne zî teber ra kesî vato. Eksê naye, heme çimeyan de behs beno ke zazayî yew qebîle yan zî eşîra kurdan ê.

 

Helbet tarîxê nuştekî, belgeyê arkeolojîkî zaf muhîm ê, la tarîx tena çîyo ke seyahan, mîsyoneran, weqanusan, katiban yan zî akademîsyenan nuşto nîyo. Tarîxê fekkî, mavajin rîwayetî, efsaneyî û heme eserê folklorîkî yê miletêk zî zaf muhîm ê. Mîyanê folklorê zazayan de yew emare, yew vatiş yan temayul ke zazayan sey miletêkê cîyayî nîşan bido, o zî çin o. Eksê naye, çiqas efsaneyî, estanikî, vateyê verênan, îdyomî heta bi lorîgê zazayan, kurdanê bînan reyde muşterek ê. Coka no munaqeşe hetêk ra fantastîk aseno; munaqeşeyêko viraşte û sûnî yo, zemînê xo heqîqî nîyo.

 

Munaqeşeyê derheqê “zazakî” û “zazayan” de, xususîyetêko muhîm, seke problemê zazayan tena kurmancan reyde esto, coka hertim vera kurmancan de bi hawayêko zaf mubalexe muxalelefet beno. Yanî kesê ke vanê “zazakî ziwanêko xoser o” çekuya “kurdkî” teşmîlê kurmanckî kenê û muxalefet kenê. Mesela, belkî çarine ra yewê zazayan ancax kurmanckî bizanê û fehm bikerê. La heto bîn ra, temamê zazayan tirkî zanê. Zazayê ke kurmanckî fehm kenê yan zî qisey kenê, netîceyê asîmîlasyonêkê organîzekerdeyî de nêmusayê. Zazayê ke kurmancî zanê, mîyanê cuya rojane de bi hawayêko tebîî musayê. Mesela, ez bi xeyretê xo yê şexsî kurmanckî musaya. Yanî yew dezgeyê kurmancan ke ronişo, qerar bigîro, vajo ma zazayan asîmîleyê kurmancîye kenê, ne tarîx de estbîyo ne zî ewro esto. La musayîşê tirkî wina nîyo! Zazayî zî kurmancî zî netîceyê polîtîkaya miletê serdestî de, bi plan û program ziwanê xo ra dûr kewtê û tirkî musayê. Labelê nê munaqeşeyî de na perse nêpersenê ke nê zazayî senî, bi çi metodî, netîceyê kamcîn polîtîkayan de tirkî musayî. Vera asîmîlasyonê tirkî de, vera polîtîkayanê dewleta tirkan de tu îtîrazêk yan zî qayîlnêbîyayîşêkê nê kesan çin o. Tam eksê naye, kesê ke nê munaqeşeyî kenê, bi asîmîlebîyayîşê zazayan seba tirkî zaf qayîl asenê. Coka se vanê wa vajê, vateyê înan sehîh nîyo. Yanî no munaqeşe hetêk ra zî sehîh nîyo, heqîqî nîyo.

 

Munaqeşeyê derheqê “zazakî” û “zazayan” de yewna xususîyet zî no yo ke, vera kesanê ke zazakî aver benê, nusenê, edebîyatê zazakî anê meydan de muxalefetêko bêedeb beno. Mesela, tayê merdimî bi nîk-nameyanê cîya-cîyayan, networkanê sosyalî yê sey Facebookî de vera aktîvîstanê ke zazakî aver benê de hertim vateyanê teberê exlaqî de vanê, nengan çînenê. Bi tirkî qisey kenê yan zî nusenê, vanê “zazakî ziwanêko cîya yo” la kesê ke zazakî qisey kenê û nusenê û edebîyatê zazakî anê meydan rê zî dişmenîye kenê.

 

No munaqeşe de tayê çî estê, zaf mubalexe benê. Sey nimûneyî, bitaybetî xerîbanê ke derheqê zazakî de çîyê nuşto, nameyê hemîne rêz kenê û vanê “nê alimî” yanî “bilim adamları vanê zazakî ziwanêko xoser o”. Tîtrê înan çi beno wa bibo, merdimanê xerîban çi nuşto, bêteredut vanê “no îlmî yo”, yanî “bilimsel o.” Îlm çi yo, bilim çi yo, nuşte senî beno îlmî, yan zî yew merdim senî beno alim, senî beno bilim adamı, qet hewce nêvînenê ke îzeh bikerê.

 

Mesela, C. M. Jacobson, Eberhard Werner, Brigitte Werner ke nê munaqeşeyî de nameyê înan vîyareno, dezgeyanê mîsyonerîye reyde hemkarîye kenê. Seke yeno zanayîş alemê xirîstîyanîye de mîsyonerîye edetêko kan o. Merkezê fealîyetanê mîsyonerîye de tadayîşê Încîlî bi heme ziwananê dinya esto. Yanî wazenê ke Încîlî bitaybetî tercumeyê ziwananê grûbanê zeîfan bikerê û Încîlî ser o xirîstîyanîye vila bikerê yan zî xirîstîyanîye sempatîk nîşan bidê. Seba naye dezgeyî ronîyayê. Nê dezgeyî hîna zaf ziwannasan û akademîsyenan reyde hemkarîye kenê, înan ra ardim gênê. Mesela, Maurizio Garzoni (1734-1804) ke reya verêne gramerê kurmanckî (Grammatica e Vocabolario della Lingua Kurda) ey nuşto, nê tewir merdiman ra yo. Seba ke kurmanckî bimuso, qasê vîst serrî mîyanê kurdan de ciwîyayo. Ancî, Andranîk ke bi nameyê “Dêrsim, Raywanîye û Cografya” yew kitab nuşto, o zî mîsyoner o. 

Dezgeyê mîsyonerîye, melumato ke danê arê, sey data-bank (veri bankası) arşîv kenê. Mesela, dezgeyê sey Ethnologue Languages of the World û Joshua Project nînan ra çend heb ê. Xebata Eberhard Wernerî ke derheqê tercumekerdişê Încîlî de ya, û tede behsê tercumekerdişê Încîlî bi zazakî zî esto, keyepelê Ethnologue de mîyanê referansan de ya.

 

Helbet kesê xerîbî ke zazakî ser o xebitîyayê heme girêdayeyê dezgeyanê mîsyonerîye nîyê, cigêrayox yan akademîsyenê cîya-cîyayî zî zazakî ser o xebitîyayê. La qismêko muhîm yê kesanê ke zazakî ser o xebitîyayê û hertim sey “bilim adamları” behsê înan beno, bi taybetî kesê almanî, eşkera yo ke dezge yan zî weşananê mîsyonerîye rê xebitîyenê.

 

No munaqeşe de çîyo balkêş no yo. Kesê ke dezgeyanê mîsyonerîye rê xebitîyenê, tim têkilîya înan û kesê ke vanê “zazayî kurd nîyê” esta. Na têkilîye de her di hetî zî yewbînan weye kenê. Kesê ke vanê zazayî kurd nîyê, seba ke tezanê xo rê bingeyêko akademîk virazê, yan zî fikrê xo bi fekê akademîsyenan bidê vatiş, xo resnenê nê kesan. Tabî akademîsyenî zî seba ke melumat bidê arê, hewceyîya înan bi merdimanê winasîyan esta. Nînan ra êyê ke ma zanê, Ludwing Paul, Jost Gippert, Eberhard Werner, Brigitte Werner û beno ke hema zaf kesan netîceyê na têkilîye de dest bi xebata zazakî ser o kerda. Ancî C. M. Jacobson zî bi no qayde yo. Derheqê zazakî de di kitabê ey estê. Her di zî fekê Dêrsimî de yê. Heqîqeten nê kitabî ey nuştê? O hende baş kirmanckîya Dêrsimî zano? Ez şubhe de ya! Kesê ke dezgeyanê mîsyonerîye rê xebitîyenê, eleqeyê înan hîna zaf bi elewîyan sînorkerde yo. Ez vana qey wina bawer kenê ke fealîyetê mîsyonerîye mîyanê elewîyan de hîna rehet beno coka hende bala înan fekê Dêrsimî ser o ya.

 

Helbet heqê her kesî esto ke zazakî ser o bixebitîyo, binuso, fikrê xo çi beno wa bibo, eşkera vajo yan binuso. La ganî ma zî bala xo bidin ser ke, nê kesî bi kamcîn saîqî zazakî ser o xebitênê. Yê diyin, verê verkan gereka ma vate yan zî nuşteyê înan baş fehm bikin, analîz bikin, test bikin ke hela çiqas rast yan xelet o. Mesela, tayê xebatê ke hetê xerîban ra bîyê şefaf nîyê. Mi behsê nuşteyê Mustefa Dehqanî kerdbi. La yewna numûne zî nuşteyê Jost Gippertî yo. Destpêkê meqaleya xo de vano “Tayê embazê ke tîya amade yê, bîyî sebeb ke ez verê xo bidî nê ziwanî ser. Nêzdîyê serrêk o ke ma pîya gramerê nê ziwanî tetkîk kenê.” Nameyê nê embazan çi yo, kam ê, çi kes ê, dîyar nîyo. Madem xebata ey “îlmî” ya, qey nameyê hemkaranê ey nimite bo? Îlm de çîyo nimite yan zî nimitişê çîyan çin o.

 

Meqaleyê ke akademîsyenan derheqê zazakî de nuştê, zêde tetkîk nêbîyê. Yanî test nêbîyo ke îdîayê înan çiqas rast yan çiqas xelet ê. Xora meqaleyanê kesanê xerîban de bi hawayêko qetî îdîa nêbeno ke zazakî ziwanêko xoser û zazayî zî kurd nîyê. Eksê naye, mesela, Ludwig Paul vano “Di varyantê ziwanêk hetê kulturî ra beno ke her yew sey lehçeyêk tarîf bibê, hetêk ra zî beno ke temamen sey ziwanêkê xoserî tarîf bibê.” Paul dewam keno vano, “Persa ‘ziwan’ û ‘lehçe’ tarîfkerdiş û taybetîyan ra girêdaye qismen keyfî ya.” Yanî yew tarîfo sabît û îlmî ke bi hawayêko qetî “ziwan” û “lehçe” cêra bikero, çin o.

 

Feraza, ma vajin ke îlm de terazî, mêzîn yan zî formulêk esto ke eşkeno “ziwan” û “lehçe” cêra abirno. A game, gereka tena çekuyan ser o ney, sîstemê ziwanî analîz bibo. Yanî seba ke bêro zanayîş zazakî û kurmancî di ziwanê xoserê cîya yê, yan di qolê ziwanêk ê, ganî bi hawayêko tekuz her hetan ra hem zazakî hem kurmanckî komple bêro şinasnayîş. Verê verkan, ganî heme kelîmeyê zazakî û kurmanckî bi heme versîyonanê xo qeyd bibê. Dima ganî sîstem û xususîyetê ziwanî yê zazakî û kurmanckî cîya-cîya tam tesbît bibê. Û warê fonolojî, morfolojî, sentaks û leksikolojî de; yanî hetê vengî ra, hetê kokê çekuyan ra, hetê gramerî ra, hetê şuxulîyayîşê ziwanî ra, hetê nêrkî, makî û zafhûmarîye ra, hetê oblîkîye ra, hetê ergatîvîye ra… xulasa çiqas xususîyetê ziwanî estê, heme hetan ra zazakî û kurmanckî bêrê pêveronayîş. Neke tena zazakî û kurmanckî, ganî zazakî bi heme lehçeyanê kurdkî bêro pêveronayîş, muqayese bibê. Yanî tena bi pêveronayîşê çend çekuyanê îzoleyan ne ferqê cîyayî yê zazakî û kurmanckî fehm benê, ne muşterekîya înan fehm bena, ne zî ziwanbîyayîş û lehçebîyayîşê înan tesbît beno.

 

Meselaya “yewbînan fehmnêkerdiş”ê zazayan û kurmancan zî meselayêka subjektîv a. Çunke “fehmkerdiş” yan “fehmnêkerdiş” krîter yan zî qîyasêko îlmî û sabît nîyo. Yanî merdim biwazo fehm keno, nêwazo fehm nêkeno. Hetêk ra zî, no problem rewşa komelî ya psîko-sosyalîye ra girêdaye yo, helbet îhtîyac zî zaf muhîm o. Mesela, seba ke merkezê Pîran û Hênî de kirdkî qisey bena, şarê dorê nê her di qezayan ke kurmanc ê, kirdkî zanê. La Licê û Pasûr wina nîyê. Merkezê Licê û Pasûrî kurmanc ê, coka kurmancê Licê û Pasûrî kirdkî nêzanê. La pêro nêbê zî zafaneyê kirdanê nê doran kurmanckî zanê. Heto bîn ra zazayê Licê, Pasûr, Pîran, Hêni, Gêl û ê doran kurmanckî fehm kenê la zazakîya Dêrsimî ra fehm nêkenê.

 

Belkî hezar serrî ra vêşêr o ke mîyanê kurdan de perwerde bi lehçeya kurmanckî beno. Yanî medreseyê kurdan heme bi kurmanckî bîyê. Ma vajin Mela Mehemedê Hunî, Mela Mehemedê Muradan, Mela Kamilê Puexî ke bi zazakî nuşto, hemîne medreseyanê kurmanckî de wendo. Yanî zaf verî ra, hezar serrî verê cû ra, lehçeya kurmanckî mîyanê kurdan de sey ziwanê tedrîsatî, sey ziwanê resmî ca girewto. Mesela, Andranîk kitabê xo Dêrsim de vano: “Her eşîrêka înan wayîrê lehçeyêk a, la heme eşîrî yewbînan ra fehm kenê. Mîyan ra tayê vateyan zî fehm nêkenê. Gama ke yewbînan ra fehm nêkerd, dest bi kurmanckî kenê, çunke hetê hemîne ra fehm bena û ê nê ziwanî sey ziwanê resmî hesibnenê.”

 

Sey netîceyî, merdim eşkeno vajo ke munaqeşeyê “lehçe” û “ziwan”î, yanî munaqeşeyê “zazakî” û “zazayan” munaqeşeyêko heqîqeten îlmî nîyo. Kesê ke nê munaqeşeyî kenê zî homojen nîyê. Yanî munaqeşe hetê kesanê cîya-cîyayan ra beno. Hîna zaf tirkî, almanî, armenî û îranijî nê munaqeşeyî kenê. Her het, xo gore yew hesabê xo esto. Hesabê tirkan xora bellî yo. Hesabê farsan zî teqrîben maneno yê tirkan. Hesabê armenîyan, hîna zaf erdî ser o yo, çimê înan Dêrsim de yo. Çîyo ke almanan konsantre keno zî, fealîyetê mîsyonerîye yo. Coka xebata înan hîna zaf grûba elewîyan ser o ya, yanî ziwanî ser o, bitaybetî fekê Dêrsimî ser o xebitîyenê. Kesê zazayî zî, cîya-cîya paralelê nê hetan de şuxulîyenê. Mesela, elewîyê ke vanê zazayî kurd nîyê hîna zaf nêzdîyê mîsyoneran ê, armenîyan reyde zî têklîye de yê. Zazayê sunî ke vanê zazayî kurd nîyê zî hîna zaf tirkan reyde xebitîyenê, nêzdîyê fikrê tirkperestîye yê, êyê ke îranijan reyde xebitîyenê zî estê.

 

Xulasa bi nê munaqeşeyê bêbingeyî, bi nê munaqeşeyê bêserûberî, bi nê delîlanê sexteyan, bi nê tehrîfatî na saeta ra pey “yew milet” îcad nêbeno, xora derdêkê înano winasî zî çin o. Belkî hetanî dereceyêk hêşê çend masumanê nezanan lêl bikerê la peynîya xo çin a. Labelê wezîfeyê ma zî no yo ke, ganî ma nê munaqeşeyî kaş bikin zemînêkê zelalî ser, bi şeklêko şefaf, bi delîlanê sehîhan, heqîqeten bi hawayêko îlmî bikin. No wezîfe her wextî ra vêşêr, ewro ma ser o ferz o.

 

Munaqeşeyo ke derheqê “lehçe” û “ziwanî” de beno, yan zî rasterast ma vajin derheqê “zazakî” û “zazayan” de beno, newe yo. Tarîx de ma rastê munaqeşe yan fikrêkê winasî nêbenê. Xora no munaqeşe delîlanê tarîxî ser o nêbeno. Ancî kulturî ser o, nasnameyî ser o; xohîskerdiş, xonamekerdiş û xotarîfkerdişê şarî ser o zî nêbeno. Hîna zaf kategorîzekerdişê ziwanî ser o karakterê propaganda de aver şino. Propaganda çi ya? Propaganda sey enstrumanêkê polîtîkî, bi mesajan komelî (toplum) goreyê fikrêk ra manîpule kena û îqna kena. Yanî xo rê yew hedef tayîn kena û seba ke bireso meqsedê xo, her tewir metodî ceribnena. Derheqê metodê propaganda de ez wazena yew nimûne bidî. Seserra vîyartîye de munaqeşeyê “kurdî estê yan çin ê” bîyêne. Hîna zaf tirkan no munaqeşe kerdêne. Destpêk de, seba ke nê munaqeşeyî rê çimeyêko îlmî îcad bikerê, 1918 de kitabêk bi nameyê “Kürtler: Tarihi ve İçtimai Tetkikat” hetê Osmanlı Muhacirin Müdüriyet-i Umumisi ra weşanenê. Nuştoxê nê kitabî qaşo Dr. Friç o, û Habîl Ademî zî almankî ra tadayo. Hetanî serranê 1980an zî no kitab sey “referansêkê îlmî” nîşan dîyayêne. La dima eşkera bi ke nuştoxê kitabî Teşkîlatê Mexsusa ra yew kadroyê Îttîhad Teraqî yo, nameyê ey Nacî Îsmaîl Pelister o. Ey bi xo no kitab bi tirkî nuşto. Herhal wina fikirîyayê, weşanayîşê kitabî bi nameyê ewropayijêk ke wayîrê tîtrêkê akademîkî yo, hîna zaf qebul vîneno, ci ra yeno bawerkerdiş.

 

Derheqê kitabê M. Şerîf Firatî “Doğu İlleri ve Varto Tarihi” de zî supekulasyonî estê ke qismêko muhîm yê nê kitabî ey nênuşto. Eynî bi no qayde, qismêk merdimê ke munaqeşeyê derheqê zazakî û zazayan de nameyê înan vîyareno de zî şubheyê cidî este. Nînan ra derheqê Xeyrî Başbuğî de, derheqê Ebubekir Pamukçuyî de zaf spekulasyonî benê.

 

Gelêk balkêş o, merdimêko wayîrê nê hîsîyatî dima wirzene beno serkêşê zazakî û zazayan! Helbet nê vurîyayîşî rê yew îzehet lazim o. Gelo heqîqeten vurîyayo yan nameyê tirkîstîye ser o fealîyetê xo sey wezîfedarêk dewam kerdo? Na nuqta meşkuk a.

 

Na tarîtî û xumamîye dezgeyan ser o zî esta. Mesela, derheqê “Zaza Kültürü Yayınları” ke kitab û broşurî weşanayê de melumat çin o, dezgeyêko nimite yo. Ancî, ge-ge tora înternetî ser o vilawekê (bilidiri) basît û bêsewîyeyî vila benê, bin de “Zaza Ulusal Hareketi” nusîyeno. La no hereket key, kamca, çi wext ronîyayo, hetanî nika se kerdo, program û tuzukê xo çi yo, hedefê xo çi yo, kes çîyêk nêzano. Esto yan çin o, bellî nîyo.

 

Tora înternetî ser o bi sernameyê “Diyarbakır’dan bir Zazaca Alevi metni” yew meqale şeklê dosyaya pdf de esta. Ser o nuşte yo ke Fexrî Pamukçu na meqale înglîzkî ra tadaya tirkî. Îdîa beno ke Mustefa Dehqanî na meqale nuşta. Seba nuştoxî binê meqale de îbareyê “bağımsız bilim insanı, Iran” nuşte yo. Meqale de behs beno ke yew destnuşteyê zazakî ke hetê kesêkê elewî yê bi nameyê Sultan Efendî ra nusîyayo Dîyarbekir de sehafêk ra kewto destê ey. Mustefa Dehqan vano, no metn 1798 de nusîyayo û 32 rîpelî yo. Meqale de behsê nê metnî beno la metn bi xo çin o! Hetanî nika zî îsbat nêbîyo ke metnêko winasî esto. Cêrnotêkê na meqale de behs beno ke “Sponsorê nê cigêrayîşî Weqfa Îlmî ya Neteweyî ya Îranî” ya. Yanî meqale bi sponsorîye amade bîya. Meqale de, tarîx de şêxanê sunîyan ke bi kurdkî metnê dînî nuştê, bi sextekarî îtham benê. La îhtîmalêko pîl na meqale bi xo yew sextekarî ya.

 

Meqale û nuşteyê ke derheqê zazakî û zazayan de nusîyayê, zafê înan de tehrîfat esto; dîyardeyî, kelîmeyî tehrîf benê. Tayê dîyardeyê sabîtî estê ke qet behsê înan nêbeno. Sey nimûneyî, zafê zazayan xo ra vanê “kird”, ziwanê xo ra zî vanê “kirdkî”, heta kitabo tewr verên ke zazakî nusîyayo nameyê xo Mewlidê Kirdî yo. Labelê kesê ke nê munaqeşeyî kenê qet behsê nê nameyî nêkenê.

 

Nê munaqeşeyî de problemêko cidî zî no yo ke kesê bêehlîyetî, bêeleqeyî zaf zêde ra kewenê mîyan, xo tede tetmîn kenê. Sey nimûneyî, Alî Kemal Özcan doçent o, Unîversîteya Mamekîye de xebitîyeno, werişto derheqê zazakî de meqale nuşta, kitabê sempozyumê Unîversîteya Çewlîgî de daya weşanayîş. Sere de îdîa keno vano, na xebatêka akademîk a, datayê (veri) zanistî ke kes nêeşkeno red bikero, ez ana meydan. Û 200 tene çekuyî panc estunan de; yanî tirkî, kurmanckî, zazakî, înglîzkî û almankî de dayê têver. La çekuyan de tu sîstematîk çin o; tayê estê name yê, tayê estê fîîl ê, tayê zî fermanê raweyî de fîîlî şuxulnayê. Kurmanckî û zazakî de, tu çeku yan têvernayîşê înano rast çin o, xora çekuyî pênêgênê. Mesela, estuna zazakî de “kıştayiş” nuşto, kurmanckîya ci “Hatın kuştın” nuşto. Kurmanckî de “Dê, dayik”, vera ci de “ma” nuşto. Estuna kurmanckî de “Bav”, vera ci de “pî” nuşto. Kurmanckî de “Bikuj, kujandın”, zazakîya ci “kıştene” nuşto. Peynî de vano, mi tesbît kerd ke kokê % 51ê çekuyanê zazakî û kurmanckî cîya yo. Bi no qayde mi îsbat kerd ke zazakî yew ziwano cîya yo.

 

Nê munaqeşeyî de, exlebê xo seke Alî Kemal Özcanî kerdo, zazakî û kurmanckî ra tayê çekuyanê îzoleyan wina keyfî û bi hawayêko xelet danê têver, tayê ferqan vejenê meydan û lebitîyenê ke zazakî sey “ziwanêkê cîyayî” nîşan bidê. Kîşta naye de, ge-ge behsê yewbînan ra “fehmnêkerdiş”ê kurmancan û zazayan zî beno.

 

Eke zazakî yew ziwano xoser û cîya yo, ganî tarîx de yew ziwano bi nameyê “zazakî” estbîyêne û zazayî zî tewr tay qasê kurdan yew mileto xoser û cîya bîyêne! Yanî wayîrê tarîxêkê cîyayî, wayîrê cografyayêka cîyaye ke bi nameyê zazayan name bena, wayîrê kulturêkê cîyayî, ancî gereka zazayî wayîrê nasnameyêkê milî yê xoserî bîyêne. La ne tarîx de ne zî ewro tu emareyêk, tu îşaretêk ke nê çîyan nîşan bido çin o. Mesela, ma qet tarîx de nêvînenê ke sey milet behsê zazayan bîyo. Ne zazayan xo ra vato ma miletêko cîya yê ne zî teber ra kesî vato. Eksê naye, heme çimeyan de behs beno ke zazayî yew qebîle yan zî eşîra kurdan ê.

 

Helbet tarîxê nuştekî, belgeyê arkeolojîkî zaf muhîm ê, la tarîx tena çîyo ke seyahan, mîsyoneran, weqanusan, katiban yan zî akademîsyenan nuşto nîyo. Tarîxê fekkî, mavajin rîwayetî, efsaneyî û heme eserê folklorîkî yê miletêk zî zaf muhîm ê. Mîyanê folklorê zazayan de yew emare, yew vatiş yan temayul ke zazayan sey miletêkê cîyayî nîşan bido, o zî çin o. Eksê naye, çiqas efsaneyî, estanikî, vateyê verênan, îdyomî heta bi lorîgê zazayan, kurdanê bînan reyde muşterek ê. Coka no munaqeşe hetêk ra fantastîk aseno; munaqeşeyêko viraşte û sûnî yo, zemînê xo heqîqî nîyo.

 

Munaqeşeyê derheqê “zazakî” û “zazayan” de, xususîyetêko muhîm, seke problemê zazayan tena kurmancan reyde esto, coka hertim vera kurmancan de bi hawayêko zaf mubalexe muxalelefet beno. Yanî kesê ke vanê “zazakî ziwanêko xoser o” çekuya “kurdkî” teşmîlê kurmanckî kenê û muxalefet kenê. Mesela, belkî çarine ra yewê zazayan ancax kurmanckî bizanê û fehm bikerê. La heto bîn ra, temamê zazayan tirkî zanê. Zazayê ke kurmanckî fehm kenê yan zî qisey kenê, netîceyê asîmîlasyonêkê organîzekerdeyî de nêmusayê. Zazayê ke kurmancî zanê, mîyanê cuya rojane de bi hawayêko tebîî musayê. Mesela, ez bi xeyretê xo yê şexsî kurmanckî musaya. Yanî yew dezgeyê kurmancan ke ronişo, qerar bigîro, vajo ma zazayan asîmîleyê kurmancîye kenê, ne tarîx de estbîyo ne zî ewro esto. La musayîşê tirkî wina nîyo! Zazayî zî kurmancî zî netîceyê polîtîkaya miletê serdestî de, bi plan û program ziwanê xo ra dûr kewtê û tirkî musayê. Labelê nê munaqeşeyî de na perse nêpersenê ke nê zazayî senî, bi çi metodî, netîceyê kamcîn polîtîkayan de tirkî musayî. Vera asîmîlasyonê tirkî de, vera polîtîkayanê dewleta tirkan de tu îtîrazêk yan zî qayîlnêbîyayîşêkê nê kesan çin o. Tam eksê naye, kesê ke nê munaqeşeyî kenê, bi asîmîlebîyayîşê zazayan seba tirkî zaf qayîl asenê. Coka se vanê wa vajê, vateyê înan sehîh nîyo. Yanî no munaqeşe hetêk ra zî sehîh nîyo, heqîqî nîyo.

 

Munaqeşeyê derheqê “zazakî” û “zazayan” de yewna xususîyet zî no yo ke, vera kesanê ke zazakî aver benê, nusenê, edebîyatê zazakî anê meydan de muxalefetêko bêedeb beno. Mesela, tayê merdimî bi nîk-nameyanê cîya-cîyayan, networkanê sosyalî yê sey Facebookî de vera aktîvîstanê ke zazakî aver benê de hertim vateyanê teberê exlaqî de vanê, nengan çînenê. Bi tirkî qisey kenê yan zî nusenê, vanê “zazakî ziwanêko cîya yo” la kesê ke zazakî qisey kenê û nusenê û edebîyatê zazakî anê meydan rê zî dişmenîye kenê.

 

No munaqeşe de tayê çî estê, zaf mubalexe benê. Sey nimûneyî, bitaybetî xerîbanê ke derheqê zazakî de çîyê nuşto, nameyê hemîne rêz kenê û vanê “nê alimî” yanî “bilim adamları vanê zazakî ziwanêko xoser o”. Tîtrê înan çi beno wa bibo, merdimanê xerîban çi nuşto, bêteredut vanê “no îlmî yo”, yanî “bilimsel o.” Îlm çi yo, bilim çi yo, nuşte senî beno îlmî, yan zî yew merdim senî beno alim, senî beno bilim adamı, qet hewce nêvînenê ke îzeh bikerê.

 

Mesela, C. M. Jacobson, Eberhard Werner, Brigitte Werner ke nê munaqeşeyî de nameyê înan vîyareno, dezgeyanê mîsyonerîye reyde hemkarîye kenê. Seke yeno zanayîş alemê xirîstîyanîye de mîsyonerîye edetêko kan o. Merkezê fealîyetanê mîsyonerîye de tadayîşê Încîlî bi heme ziwananê dinya esto. Yanî wazenê ke Încîlî bitaybetî tercumeyê ziwananê grûbanê zeîfan bikerê û Încîlî ser o xirîstîyanîye vila bikerê yan zî xirîstîyanîye sempatîk nîşan bidê. Seba naye dezgeyî ronîyayê. Nê dezgeyî hîna zaf ziwannasan û akademîsyenan reyde hemkarîye kenê, înan ra ardim gênê. Mesela, Maurizio Garzoni (1734-1804) ke reya verêne gramerê kurmanckî (Grammatica e Vocabolario della Lingua Kurda) ey nuşto, nê tewir merdiman ra yo. Seba ke kurmanckî bimuso, qasê vîst serrî mîyanê kurdan de ciwîyayo. Ancî, Andranîk ke bi nameyê “Dêrsim, Raywanîye û Cografya” yew kitab nuşto, o zî mîsyoner o. 

Dezgeyê mîsyonerîye, melumato ke danê arê, sey data-bank (veri bankası) arşîv kenê. Mesela, dezgeyê sey Ethnologue Languages of the World û Joshua Project nînan ra çend heb ê. Xebata Eberhard Wernerî ke derheqê tercumekerdişê Încîlî de ya, û tede behsê tercumekerdişê Încîlî bi zazakî zî esto, keyepelê Ethnologue de mîyanê referansan de ya.

 

Helbet kesê xerîbî ke zazakî ser o xebitîyayê heme girêdayeyê dezgeyanê mîsyonerîye nîyê, cigêrayox yan akademîsyenê cîya-cîyayî zî zazakî ser o xebitîyayê. La qismêko muhîm yê kesanê ke zazakî ser o xebitîyayê û hertim sey “bilim adamları” behsê înan beno, bi taybetî kesê almanî, eşkera yo ke dezge yan zî weşananê mîsyonerîye rê xebitîyenê.

 

No munaqeşe de çîyo balkêş no yo. Kesê ke dezgeyanê mîsyonerîye rê xebitîyenê, tim têkilîya înan û kesê ke vanê “zazayî kurd nîyê” esta. Na têkilîye de her di hetî zî yewbînan weye kenê. Kesê ke vanê zazayî kurd nîyê, seba ke tezanê xo rê bingeyêko akademîk virazê, yan zî fikrê xo bi fekê akademîsyenan bidê vatiş, xo resnenê nê kesan. Tabî akademîsyenî zî seba ke melumat bidê arê, hewceyîya înan bi merdimanê winasîyan esta. Nînan ra êyê ke ma zanê, Ludwing Paul, Jost Gippert, Eberhard Werner, Brigitte Werner û beno ke hema zaf kesan netîceyê na têkilîye de dest bi xebata zazakî ser o kerda. Ancî C. M. Jacobson zî bi no qayde yo. Derheqê zazakî de di kitabê ey estê. Her di zî fekê Dêrsimî de yê. Heqîqeten nê kitabî ey nuştê? O hende baş kirmanckîya Dêrsimî zano? Ez şubhe de ya! Kesê ke dezgeyanê mîsyonerîye rê xebitîyenê, eleqeyê înan hîna zaf bi elewîyan sînorkerde yo. Ez vana qey wina bawer kenê ke fealîyetê mîsyonerîye mîyanê elewîyan de hîna rehet beno coka hende bala înan fekê Dêrsimî ser o ya.

 

Helbet heqê her kesî esto ke zazakî ser o bixebitîyo, binuso, fikrê xo çi beno wa bibo, eşkera vajo yan binuso. La ganî ma zî bala xo bidin ser ke, nê kesî bi kamcîn saîqî zazakî ser o xebitênê. Yê diyin, verê verkan gereka ma vate yan zî nuşteyê înan baş fehm bikin, analîz bikin, test bikin ke hela çiqas rast yan xelet o. Mesela, tayê xebatê ke hetê xerîban ra bîyê şefaf nîyê. Mi behsê nuşteyê Mustefa Dehqanî kerdbi. La yewna numûne zî nuşteyê Jost Gippertî yo. Destpêkê meqaleya xo de vano “Tayê embazê ke tîya amade yê, bîyî sebeb ke ez verê xo bidî nê ziwanî ser. Nêzdîyê serrêk o ke ma pîya gramerê nê ziwanî tetkîk kenê.” Nameyê nê embazan çi yo, kam ê, çi kes ê, dîyar nîyo. Madem xebata ey “îlmî” ya, qey nameyê hemkaranê ey nimite bo? Îlm de çîyo nimite yan zî nimitişê çîyan çin o.

 

Meqaleyê ke akademîsyenan derheqê zazakî de nuştê, zêde tetkîk nêbîyê. Yanî test nêbîyo ke îdîayê înan çiqas rast yan çiqas xelet ê. Xora meqaleyanê kesanê xerîban de bi hawayêko qetî îdîa nêbeno ke zazakî ziwanêko xoser û zazayî zî kurd nîyê. Eksê naye, mesela, Ludwig Paul vano “Di varyantê ziwanêk hetê kulturî ra beno ke her yew sey lehçeyêk tarîf bibê, hetêk ra zî beno ke temamen sey ziwanêkê xoserî tarîf bibê.” Paul dewam keno vano, “Persa ‘ziwan’ û ‘lehçe’ tarîfkerdiş û taybetîyan ra girêdaye qismen keyfî ya.” Yanî yew tarîfo sabît û îlmî ke bi hawayêko qetî “ziwan” û “lehçe” cêra bikero, çin o.

 

Feraza, ma vajin ke îlm de terazî, mêzîn yan zî formulêk esto ke eşkeno “ziwan” û “lehçe” cêra abirno. A game, gereka tena çekuyan ser o ney, sîstemê ziwanî analîz bibo. Yanî seba ke bêro zanayîş zazakî û kurmancî di ziwanê xoserê cîya yê, yan di qolê ziwanêk ê, ganî bi hawayêko tekuz her hetan ra hem zazakî hem kurmanckî komple bêro şinasnayîş. Verê verkan, ganî heme kelîmeyê zazakî û kurmanckî bi heme versîyonanê xo qeyd bibê. Dima ganî sîstem û xususîyetê ziwanî yê zazakî û kurmanckî cîya-cîya tam tesbît bibê. Û warê fonolojî, morfolojî, sentaks û leksikolojî de; yanî hetê vengî ra, hetê kokê çekuyan ra, hetê gramerî ra, hetê şuxulîyayîşê ziwanî ra, hetê nêrkî, makî û zafhûmarîye ra, hetê oblîkîye ra, hetê ergatîvîye ra… xulasa çiqas xususîyetê ziwanî estê, heme hetan ra zazakî û kurmanckî bêrê pêveronayîş. Neke tena zazakî û kurmanckî, ganî zazakî bi heme lehçeyanê kurdkî bêro pêveronayîş, muqayese bibê. Yanî tena bi pêveronayîşê çend çekuyanê îzoleyan ne ferqê cîyayî yê zazakî û kurmanckî fehm benê, ne muşterekîya înan fehm bena, ne zî ziwanbîyayîş û lehçebîyayîşê înan tesbît beno.

 

Meselaya “yewbînan fehmnêkerdiş”ê zazayan û kurmancan zî meselayêka subjektîv a. Çunke “fehmkerdiş” yan “fehmnêkerdiş” krîter yan zî qîyasêko îlmî û sabît nîyo. Yanî merdim biwazo fehm keno, nêwazo fehm nêkeno. Hetêk ra zî, no problem rewşa komelî ya psîko-sosyalîye ra girêdaye yo, helbet îhtîyac zî zaf muhîm o. Mesela, seba ke merkezê Pîran û Hênî de kirdkî qisey bena, şarê dorê nê her di qezayan ke kurmanc ê, kirdkî zanê. La Licê û Pasûr wina nîyê. Merkezê Licê û Pasûrî kurmanc ê, coka kurmancê Licê û Pasûrî kirdkî nêzanê. La pêro nêbê zî zafaneyê kirdanê nê doran kurmanckî zanê. Heto bîn ra zazayê Licê, Pasûr, Pîran, Hêni, Gêl û ê doran kurmanckî fehm kenê la zazakîya Dêrsimî ra fehm nêkenê.

 

Belkî hezar serrî ra vêşêr o ke mîyanê kurdan de perwerde bi lehçeya kurmanckî beno. Yanî medreseyê kurdan heme bi kurmanckî bîyê. Ma vajin Mela Mehemedê Hunî, Mela Mehemedê Muradan, Mela Kamilê Puexî ke bi zazakî nuşto, hemîne medreseyanê kurmanckî de wendo. Yanî zaf verî ra, hezar serrî verê cû ra, lehçeya kurmanckî mîyanê kurdan de sey ziwanê tedrîsatî, sey ziwanê resmî ca girewto. Mesela, Andranîk kitabê xo Dêrsim de vano: “Her eşîrêka înan wayîrê lehçeyêk a, la heme eşîrî yewbînan ra fehm kenê. Mîyan ra tayê vateyan zî fehm nêkenê. Gama ke yewbînan ra fehm nêkerd, dest bi kurmanckî kenê, çunke hetê hemîne ra fehm bena û ê nê ziwanî sey ziwanê resmî hesibnenê.”

 

Sey netîceyî, merdim eşkeno vajo ke munaqeşeyê “lehçe” û “ziwan”î, yanî munaqeşeyê “zazakî” û “zazayan” munaqeşeyêko heqîqeten îlmî nîyo. Kesê ke nê munaqeşeyî kenê zî homojen nîyê. Yanî munaqeşe hetê kesanê cîya-cîyayan ra beno. Hîna zaf tirkî, almanî, armenî û îranijî nê munaqeşeyî kenê. Her het, xo gore yew hesabê xo esto. Hesabê tirkan xora bellî yo. Hesabê farsan zî teqrîben maneno yê tirkan. Hesabê armenîyan, hîna zaf erdî ser o yo, çimê înan Dêrsim de yo. Çîyo ke almanan konsantre keno zî, fealîyetê mîsyonerîye yo. Coka xebata înan hîna zaf grûba elewîyan ser o ya, yanî ziwanî ser o, bitaybetî fekê Dêrsimî ser o xebitîyenê. Kesê zazayî zî, cîya-cîya paralelê nê hetan de şuxulîyenê. Mesela, elewîyê ke vanê zazayî kurd nîyê hîna zaf nêzdîyê mîsyoneran ê, armenîyan reyde zî têklîye de yê. Zazayê sunî ke vanê zazayî kurd nîyê zî hîna zaf tirkan reyde xebitîyenê, nêzdîyê fikrê tirkperestîye yê, êyê ke îranijan reyde xebitîyenê zî estê.

 

Xulasa bi nê munaqeşeyê bêbingeyî, bi nê munaqeşeyê bêserûberî, bi nê delîlanê sexteyan, bi nê tehrîfatî na saeta ra pey “yew milet” îcad nêbeno, xora derdêkê înano winasî zî çin o. Belkî hetanî dereceyêk hêşê çend masumanê nezanan lêl bikerê la peynîya xo çin a. Labelê wezîfeyê ma zî no yo ke, ganî ma nê munaqeşeyî kaş bikin zemînêkê zelalî ser, bi şeklêko şefaf, bi delîlanê sehîhan, heqîqeten bi hawayêko îlmî bikin. No wezîfe her wextî ra vêşêr, ewro ma ser o ferz o.

Çavkanî :  Ruşen Lezgin – basnews.com