Mela Xelîlê Sêrtî (1750-1843)

Kurdî demê cenabê pêxamberî de musluman bîyê û heta ewro kurdan seba muslumanîye zaf kede daya. Keda kurdan ge warê herbî de ge zî warê îlmê de ge-ge zî sewbîna waran de bîya. Ma eşkenê vajê ke kurdan bi heme cehdê xo ya seba îslamîye mucadele kerdo. Mîyanê kurdan ra sey Malîkê Eşter, Selahadîn Eyubî kumandarê girdî vejîyayê û mîyanê kurdan ra zaf alimê girdî resayê. Heta kes eşkeno vajo ke felsefeyê ziwanê erebkî bi destê kurdan û farisan virazîyayo. Tayê aliman zî heme waran de eserî dayê. Mela Xelîlê Sêrtî nê aliman ra yew o. Mela Xelîl merdimêko zafhete û zana yo.

Mela Xelîlê Sêrtî mîladî serra 1750[1] yan serra 1751[2] de ameyo dunya. Tarîxê dunya ameyîşê Mela Xelîlî de cîya-cîya rîwayetî estê. Heta tayê çimeyan de no tarîx heta serra 1754 şino.[3] Nameyê babîye ci Mela Huseyîn o.[4] Labelê tayê çimeyan de nameyê babîyê ci Mela Hesen ravêreno.[5] Mela Xelîlê Sêrtî babîyê xo hete de dest bi ders kerdo û heta soyinê emrê xo bi îlima meşxul bîyo. Mela Xelîlê Sêrtî bi şaristanê Sêrtî ya meşhûr bîyo labelê Mela Xelîl qezaya Bidlîsî Hîzan de ameyo dunya.[6] Sey ke kitabê tarîxî yo meşhûr “Şerefname” de vîyareno Hîzan tim bi medreseyan û bi îlimî ya aver şîya.

Mela Xelîlê Sêrtî zî malbatêka wayîrê îlimî de ameyo dunya. Bavkalê Mela Xelîlê Sêrtî, Mela Xalid zaf alimêno meşhûr o.[7] Babîyê Mela Xelîlê perwerdeyê Mela Xelîlê ser o zad viderto. O  semed ra lajê xo teşwîqê wendişî kerdo. Mela Xelîl seba wendişî Tîllo, Hîzan, Helenzî, Westan, Muks, Xoşab, Botan, Îmadîye şîyo.[8] Mela Xelîl nê şaristan de cîya-cîya îlimî wendî. Mela Xelîlê Sêrtî; Sofî Huseyîn Xursewî, Evdirehman Ensarî, Îbrahîm Heqî Erziromî[9], Mela Mehmûd, Mela Avdulhadî Erwasî, Mela Huseyîn Xoşabî ûsn merdiman hete de ders wendo.[10] Mela Xelîlê Sêrtî hete terîqetî ra beyntarê neqşîbendîye û qadirîye de vinderto û mabênê nê her di terîqetan goreyê xo eleqeyêk tesîs kerdo. Çunke Kurdîstan de terîqetê neqşîbendîye zaf vila bîyo. Terîqetê qadîrîye zî Kurdîstan de vila bîyo labelê qasê neqşîbendîye hîra nêbîyo. Mela Xelîlê Sêrtî nê her di terîqetî ardê pê hete û şexsê xo de mezc kerdê.

Mela Xelîlê Sêrtî şaristanê Îmadîye de destê Mela Mehmûdê Behdînî ra îcazeta xo ya medrese girewt tepîya ageyreno Hîzan û uca de Medreseya Meydan de dest bi dersdayişî keno.[11] Mela Xelîlê Sêrtî panc serrî Hîzan de ders dano tepîya -bi waştişê babîyê xo ya-  şino Sêrt û uca de nêzdîye hîris serre ders dano.[12] Mela Xelîlê Sêrtî neway û panc[13] serrî emr kerdo û wextê xo beyntarê dersdayiş û nuştişî de para kerdo.

Mela Xelîlê Sêrtî zaf merdiman rê îcazet dayo. Nê merdiman ra tayê ci: lajê ci Mela Ebdulah, lajê ci Mela Mustefa, Mela Yehya Mizûrî, Mela Alî Helenzî, Şêx Hamîd Tîlloyî, Melazade Erihî, Mela Hamîd Nefîlî, Şêx Evdilhekîm Erwasî, Mela Hesen (Muftîyê Muşî), tornê ci Mela Umer ûsn merdiman Mela Xelîlê Sêrtî ra îcazet girewta.[14]

Mela Xelîlê Sêrtî alimanê Kurdîstanî mîyan de cayêko giran tepêşeno. Eserê ke ey telîf kerdê yanî bi xo nuştê zaf ê. Mela Xelîlê Sêrtî eseranê xo de nezm û nesrî (pexşan) bi westayîya şuxulneno. Mela Xelîlê Sêrtî demê xo de zî badê cû zî zaf tesîrê aliman kerdo. Bedîuzeman Saîdê Kurdî zî Mela Xelîlê Sêrtî alimêko girs hesibneno.[15]

Mela Xelîlê Sêrtî hemdemê Mîrê Cizîra Botan Bedirxan Begî yo. Sey ke yeno zanayîş beyntarê nînan de têkîlî esta. Bedirxan Begî lajê Mela Xelîlê Sêrtî Mela Mustefa seba ke şaristanê Cizîr de ders bido Mela Xelîlê Sêrtî ra rîca kerdo. Mela Xelîlê Sêrtî no rîcayê Bedirxan Begî qebûl kerdo û lajê xo Mela Mustefa şirawito Cizîr. O semed ra melayê ke mintiqaya Cizîr de îcazet girewtê –Mela Mustefayî ra yan wendekaran ê ey ra-  bi rayîra Mela Mustefaya resenê Mela Xelîlê Sêrtî. Lajê Mela Xelîlê Sêrtî Mela Mustefa badê serewedaritişê Bedirxan Begî serra 1847 de bi Bedirxan Begî ya pîya Kurdîstan ra nefy bîyo.[16]

Eserê Mela Xelîlê Sêrtî zaf ê. Ma ewtîya de tena nameyê eseranê ci danê û eserê ke destê ma de estê, derheqê înan de melûmat danê:

1. Nehcu’l-Enam: No eser seba wendekaran ê medrese nûsîyayo, exlaq û meseleyanê dîn ra qalî keno. No eser menzûm o û bi terzê mesnewîya ameyo nuştene. No eser 22 beşe û 271 beytî yo.[17] Zaf şerhê nê eserî estê. Nînan ra tayê ci:

1.1. Rehberê Ewam şerha Nehcu’l-Enam: No eser şerhê Nehcu’l-Enam ê Mela Xelîlê Sêrtî yo. No eser bi destê Ehmed Hîlmîyê Qoxî nûsîyayo û serra 1983 de ameyo çapkerdiş.[18]

1.2. Şerhu Nehcu’l-Enam: No şerh Mela Zeynelabîdîn Amedî bi erebkî nuşto.[19]

1.3. Hellu’l-Meram Tercemetu Nehcu’l-Enam: No şerh bi destê Seyyîd Tahir Geylanî beyntarê serranê 1946 û 1950 de tirkî nûsîyayo.[20]

1. Menzûmeya Tecwîdê: No eser menzûm ameyo nuştiş û derheqê îlmê tecwîdî de yo.[21] Tam nameyê nê eserî Rîsaletun Fî Îlmî’t-Tecwîd o. No eser ziwanê kurdî de mijarê tecwîdî de esero yewin o.[22]
2. Besîretu’l-Qulûb: No eser tefsîrê Quranê pîrozî yo. Mela Xelîlê Sêrtî tefsîrê xo de çeku bi çeku mana dayo.[23] No tewir tefsîrî lîteratur de estê û nê kitabî raşte-raşt tefsîr nêhesibîyê zî nûsîyayê. Bê nê tefsîrî Mela Xelîlê Sêrtî çimeyî yewna tefsîrê Mela Xelîlê Sêrtî ra zî behs kenê. No tefsîro bîn o ê Mela Xelîlê Sêrtî heta sûreya Kehf nûsîyayo.
3. Tesîsu Qewaîdu’l-Eqaîd: No eser derheqê bawerîya îslamî de nûsîyayo. Sey ke ma zanê Mela Xelîlê Sêrtî muntesîbê ehl-î sunetî yo û bawerîya ci zî ney ser o ya. Mela Xelîlê Sêrtî eqaîdê xo zî goreyê ney nuşto. No eser Dr. Vechi Sonmezî tehqîq kerdo û çap kerdo.[24]
4. Mehsûlu’l-Mewahîbu’l-Ehedîye fî’l-Xesaîsî we’ş-Şemaîl’l-Ehmedîye: Derheqê şekl û şemalê cenabê Pêxamberî ameyo nuştiş. No tewir kitabî zafane hedîsan ra çime gênê û şekl, şemal, bejn ûsn xusûsîyetan ê pêxamberî îzeh kenê. No eser Muhemed Hadî Mêrdînî tesxîx kerdo û weşanayo.[25]
5. El-Qamûsu’s-Sanî: No eser derheqê gramerê erebkî de bi ziwanê erebkî ameyo nuştiş. Mela Xelîlê Sêrtî gramerê erebkî de alimêko zaf mahîr o. No eser di cîldî yo. Eser serf (morfolojî), nehîw (sentaks) û meanî (hunerê edebî) de eserêke giran baha yo.[26]
6. Usûlu Muxnî’l-Lebîb
7. Telmîhu Îsa Xûcî
8. Menzûmetu’z-Zumrudîye
9. Usûlu Hedîsu’l-Ezher
10. Zubdetu ma fî fetawe’l-Hedîs
11. Mînhacu’s-Sunnetu’s-Senîyye
12. Nebzetu’l-Mewahîbu’l-Ledunîyye
13. Muxteseru’l-Menhu’l- Mekkîye fî’ş- Şerhî’l-Qesîdetî’l- Hemzîyye
14. Tewdîhu Îstîare
15. Menzûmetu fî’l-Adab
16. Muxteseru ma lî’s-Suyûtî
17. Menzûmetu fî Medhî Xeyrî’l-Berîye
18. Kafîyetu Kubra fî’n-Nehîw
19. Kîtabu fî’t-Telaq Înde’l-Ekrad
20. Kîtabu fî  Usûlî’l-Fiqhî’ş-Şafîî
21. Kîtabu fî Usûlî’l-Hedîs
22. Rîsaletu fî Eqîdetî Cewheretî’l-Îslam
23. Rîsaletu fî’l-We’z we’l-Îrşad 

    Sey ke ma va Mela Xelîlê Sêrtî alimêko zafhete û zana yo. Bê nê kitaban tayê şîîrê Mela Xelîlê Sêrtî zî estê. Mela Xelîlê Sêrtî şîîranê xo de “Şewqî” sey mexlesî ya şuxulnayo. Malûmato ke Abdurrahman Adak kitabê xo de dano, verê cû şaîrîya Mela Xelîlê Sêrtî nêameyê zanayene. Labelê serra 2010 de Mamosta Abdurrahmanî şîîrê ci peyda kerdê û kovara “Mukaddime” de weşanayê.[27]

Lajê Mela Xelîlê Sêrtî Mela Mustefayî –demo ke nê zatî Heremê Şerîf zîyaret kerdo, uca de şîyo rehmetîya xo ser û uca de defin bîyo- badê mergê Mela Xelîlî mersîyeyêk nuşta. Ma qayîlê ke na mersîye ra qismêk bidê:

“Efelet Şemsu’l-Bedîî fî’l-Ulûmî

Înna lîllahî we înna lî îlahî racîun

Qemerun helle bî Hîzane bî Îs’îrde xerebe

Neşere’l-Îlme feehlu’l-Îlmî mînhu axîzun”

“ Îlim de tîjîya tewr berz şîya awan

Bêguman ma ê Homayî ye û ma yê ageyrê Homayî

O aşmîyêk o ke Hîzan de akewte û Sêrt de şî awan

Ey îlim vila kerdê û Ehl-ê îlimî îlim ey ra girewtê.”[28]

Kitabê Mela Xelîlê Sêrtî medreseyanê Kurdîstanî de demêno derg sey kitabê dersî ameyê wendene. Malbata ey hîna mintiqaya Hîzan, Sêrt de ronişenê. Malbata Mela Xelîlê Sêrtî ra zaf alimê girdî resayê. Goreyê fikrê ma qedr û qîymetê Mela Xelîlê Sêrtî nêameyo zanayene.