ÇandName Li pey şopa bav û kalan…
Kilmnus
Tirkîya de kitabê kirmanckî (zazakî) yo tewr verên 1899 de ginayo çap ro. Perîyodîko tewr verên o ke tede tekstê kirmanckî zî weşanîyayê rojnameyê Roja Newe ya ke 1963 de ameya vetene. Qedexekerdişê kurdkî yê dewleta tirkan astengo tewr muhîm o ke bîyo sedemê apeymendişê kirmanckî. La vera heme şertanê nêgatîfan yew pêserîya cîdî ya kirmanckî vejîyaya orte. Lehçeya kirmanckîya ke şertanê mendişî-mergî de rî bi rî ya, semedê aye warê weşangerîye ehemîyetêko cîdî teşkîl keno. La kirmanckî de sewîyeya nîsbetê weşangerîye kitaban û perîyodîkan hema zî kêmî ya. Ewro Tirkîya de qedexeyê kurdkî biney sist bibo zî polîtîkaya asîmîlasyonîste ya dewlete bi hawayo pratîk yena tetbîq kerdene. Hetanî ke kurdkî nêbo ziwanê perwerdeyî, warê weşangerîye de temînbîyayîşê şert û îmkanan yê ke kurdkî (kurmanckî-kirmanckî) biresno sewîyeya îdeale mumkin nêaseno.
Ma do na xebate de Tirkîya de weşangerîya kitaban û perîyodîkan de cayê lehçeya kirmanckî (zazakî) ser o vinderê. Ma do beşe yewinî de weşananê perîyodîkan bi goreyê kirmanckî rê cadayîşê înan analîz bikê û derheqê înan de zanayîşanê umûmîyan bidê. Beşê dîyinî de zî bi hawayo kilmî weşangerîya kitaban de rewşa kirmanckî ser o vinderê. Beşê peynîye de zî ma ca bidê çend zanayîşan û tesbîtan yê ke ma peynîya na xebate de resayî înan. Sînorê xebata ma hetê mudetî ra mabenê 1963 û 2017î yo. Ancîna perîyodîk û kitabê ke Tirkîya de, hetê kirmancan ra û bi alfabeya kirmanckî (kurdkî) vejîyayê yewna sînorê xebata ma teşkîl kenê.Kîlîtçekuyî: Kirmanckî, zazakî, kurdkî, perîyodîkê kurdkî, weşangerîya kurdî, rojname, kovare, kitabê kirmanckî
Destpêk
Kurdê ke lehçeya kirmanckî (zazakî) qisey kenê mintiqa bi mintiqa xo sey kird, kirmanc, dimilî (dimlî) û zaza name kenê. Naye ra girêdaye lehçeya ke pê qisey kenê, aye ra zî vanê kirdkî, kirmanckî, dimilkî yan zî zazakî. Seke yeno zanayîş Grûba Xebate ya Vateyî ke 1996î ra nata standardîzasyonê na lehçe ser o xebitîyena, çarçewaya kirmanckîya standarde de seba nameyê na grûba kurdan “kirmanc”, nameye lehçeya înan zî “kirmanckî” munasîb qebul kerdî. Aye ra ma do naye ra dima nê nameyan bixebitnê.
Na grûba kurdan tena Kurdistanê Vakurî ke ewro binê bandorîya Tirkîya de maneno de ciwîyena. Derheqê nufusê pêroyî yê kirmancan de yew hûmara resmî û zelale ke netîceyê hûmaritişê nufusî de tesbît bîya çin a la goreyê texmînan nufusê kirmancan yê Tirkîya 3-4 mîlyonî esto. Bi vatişêkê bînî %25ê kurdanê vakurî kirmanc ê.
Kirmancî, bajaranê vakurî ra Dêrsim û Çewlîg de zafaneyê girdî yê nufusî teşkîl kenê. Çewlîg de merkezî ra teber qezayanê Dara Hênî û Bongilan de kahîr ekserîyetê nufusî kirmancan ra awan beno. Ancîna qezayanê Azarpêrt, Kanîreş, Gêxî, Xorxol û Çêrme; Dêrsim de merkezî ra teber Çemişgezek, Xozat, Mazgêrd, Qisle, Pulur, Pêrtage û Pilemurîye; Dîyarbekir de merkez, Çêrmûge, Çinar, Şankuş, Pîran, Gêl, Erxenî, Hêni, Hezro, Karaz, Pasûr û Licê; Xarpêt de merkez, Xulaman, Mîyaran, Depe, Qowancîyan, Maden, Pali û Sîvrîce; Ezirgan de merkez, Mose, Îlîç, Kemax û Têrcan; qezayanê Erziromî ra Aşqele, Çat, Xinûs (Kela), Hesenqela û Tatos; Sêwas de mintiqaya ke sey Koçgîrî name bena: Dîvrîxî, (Tivirgî), Hafik, Îmran (Çît & Umranîye), Kangal, Ûlaş û Zara (Koçgîrî), qezaya Semsûrî Aldûş, qezaya Bidlîsî Modan (Motkî), qezaya Mûşî Gimgim, qezaya Riha Sêwregi; qezayanê Meletî de Şîro (Pötürge) û Erebgir; qezayê Sêrtî Hewêl, qezaya Êlihî Hêzo de nufusê înano cîdî esto. Ancîna mintiqaya Qerecdaxî de (dew û mezrayê Çinar, Dêrike û beledîyaya Rezan ya Dîyarbekirî) tayê nufusê kirmancan esto. Nînan ra teber Erdexan, Adana (Seyhan), Aksaray, Qers, Kayserî û Gumuşxane de zî tay bo zî nufusê kirmancan esto.
Seke yeno zanayîş 1923 de ronîyayîşê Komara Tirkîya ra pey ziwanê kurdkî (kurmanckî-kirmanckî/zazakî) ame qedexekerdiş. Polîtîkaya asîmîlasyonî ya dewleta tirkan ver kurdkî nêbîye wayîrê statu. Îmkananê payranmendiş û averşîyayîşî ra mehrum mende. Herçiqas ke no qedexe bi tesîrê muxalefetê kurdan û muzakereyanê Yewîya Ewropa û Tirkîya ewro biney sist bîyoz; warê weşangerî û medya de serbest veradîyayîşê kurdkî, dersa weçînita ya kurdkî, çend unîversîteyan de abîyayîşê bêşanê ziwan û kulturê kurdan ûsn. gamê pozîtîfî erzîyay zî nê, estena kurdkî nêgênê binê temînatî. Kirmanckîya ke di lehçeyanê kurdkî yê ke Tirkîya de qisey benê ra a dîyin a, rewşa aye hîna negatîf o. Kîşta netîceyanê qedexekerdişî de dezavantajê aye zî bîyê sedemê na rewşe. Tena Tirkîya de cayî (meskûn) bîyayîşê kirmancan ver, sewbîna parçeyan yan zî welatan de nêbîyayîşê xebatanê ke kirmanckî ser o bîyê, zaf tay bîyayîşê nîsbetê bajarijan yê nufusê kirmancan û îmkananê perwerdeyî rê nêresayîşê kirmancan çend nimûneyê dezavantajan yê kirmanckî ra yê.
Eke teşbîh ca de bo kirmanckî gonî vîndî kena. Çunke kirmanckî ziwanê perwerdeyî nîya, zafêr kirmancî bi hawayo umûmî keyeyanê xo de û cuya xo ya rojane de kirmanckî qisey nêkenê û netîce de na lehçe neqlê neslanê newîyan nêbena. Nê tabloyê aye negatîfî ver UNESCO rapora xo ya 2009î de ca dayo kirmanckî û na lehçeya kurdkî grûba “Ziwananê ke tehlukeyê ci esto ke bimirê” mîyan de kategorîze kerda. Helbet na rewşa negatîfe ya kirmanckî xoser babeta meqaleyêk a. Aye ra ma hîna zêdeyêr nêkewîn detayan mîyan û derbazê esasê babeta xo bibin.
Weşananê Perîyodîkanê Kurdkî yê Tirkîya de Kirmanckî
Ma do nê beşî de weşananê perîyodîkanê ke Tirkîya de û hetê kurdan ra ameyê weşanayene hetê kirmanckî ra analîz bikê. Bi vatişêkê bînî kovar û rojnameyê kurdan yê ke Tirkîya de weşanê xo kerdo yan zî kenê û tede sey beşêk ca dîyayo kirmanckî yan zî tede tekstê kirmanckî zî weşanîyayê ser o bivindê û na çarçewa de zanayîşanê pêroyîyan bidê. Tîya de ganî ma sînorê xebata xo wina eşkera bikê: Hetê demî ra sînorê ma mabênê serranê 1963-2017î ra sînorkerde yo. Tarîxê ke nameyê her perîyodîkî dima parantezan mîyan de nusîyayê, serra destpêkerdişê weşanê înan o. Ancîna seke ma cor ra zî bi yew hawa dîyar kerd perîyodîkê ke Tirkîya de dest bi weşanê xo kerdo yan zî yew demî ra pey weşanê xo Tirkîya de domnayo kewenê xebata ma mîyan. Yewna sînorê ma zî no yo: Perîyodîkê ke bi alfabeya kurdkî (kurmanckî-kirmanckî) vejîyayê/vejînê daxilê xebata ma yê. Seke yeno zanayîş bi alfabeyanê bînan zî çend perîyodîkî weşanîyayê/weşanîyenê. Bêguman mabênê serranê 1963 û 2017î de sey kovar, rojname û fanzîn gelek perîyodîkê kurdkî/kurdan vejîyê la seba ke babeta ma kirmanckî ra girêdaye ya, ma tena ca dayo nameyê ê perîyodîkanê ke tede tekstê kirmanckî weşanîyayê.
Ma vere cû metodê analîzê xo ser o zî çend xususanê bingeyênan vajîn û bi no hawa dest bi babeta xo bikîn. Perîyodîkê ke kewenê sînoranê nê beşî, ma do înan bi goreyê hawayo kronolojîk hîrê dewran de analîz bikê. Nê dewrê ke eynî wext de nameyê sernuştikanê ma teşkîl kenê nê yê:
Dewrê Roja Neweyî (1963-1979)
Dewrê Kovara Tîrêjî (1979-1997)
Dewro ke bi Kovara Vateyî Dest Pêkerd (1997-2017)
1.1. Dewrê Roja Neweyî (1963-1979)
Kırmanckî, ronîyayîşê komara Tirkîya ra hetanî serra 1963yî tu perîyodîk de xo rê ca nêdîyo. Ganî ma destpêk de nayê zî vajê: Tirkîya de1920î ra hetanî 1970yî kovarê ke bi kurdkî-tirkî neşr bîyê, hûmara înan 10î derbaz nêbena. Ma reya verêne rojnameyê Roja Newe ya ke 1963yî de Îstanbul de (bi kurdkî-tirkî) vejîyo de rastê tekstanê kirmanckî yenê. Nê, tena di tekstê folklorîk û kilm ê. Aye ra 1963 û Roja Newe bi hawayo sembolîk bo zî destpêkê nuştiş û weşanîyayîşê kirmanckî yê dewrê modernî teşkîl keno.
Hîrê perîyodîkê nê dewrî ke badê Roja Neweyî vejîyê û tede ca dîyayo kirmanckî nê yê: Kovara Özgürlük Yolu (Rîya Azadî), rojnameyê Roja Welat û kovara Devrimci Demokrat Gençlik. Kovara Özgürlük Yoluyî ke 1975 de dest bi weşanê xo kerdo, pêsero 44 hûmarê aye vejîyê. Nînan ra 5 teneyan de tekstê kirmanckî weşanîyayê ke zafaneyê bêjê înan folklor o. Rojnameyê Roja Welat 1977 de vejîno û Tirkîya de pêsero 12 hûmarê ey weşanîyayê. Nînan ra 8 teneyan de tekstê kirmanckî neşr bîyê ke ancîna zafê înan tekstê folklorîk ê. Devrimci Demokrat Gençlik yew kovara kurdan a ke 1978 de dest bi weşanê xo kerd. Pêsero 11 hûmarê na kovare vejîyayî. Na kovare de zî zaf tay bo zî tekstê kirmanckî ca girewto.
Eke ma bi kilmîye taybetîya nê dewrî û perîyodîkanê ey ser o çend detayan îlawe bikê eşkenê nînan vajê: Nuştişê kirmanckî de qonaxê destpêkî yo. Roja Newe rojnameyo yewin o ke tede tekstê kirmanckî weşanîyayê û eynî wext de perîyodîko yewin o ke bi nameyêkê kirmanckî vejîyo. Roja Welat rojnameyo dîyin, Özgürlük Yolu kovara yewin, Devrimci Demokrat Gençlik kovara dîyin a ke tede ca dîyayo lehçeya kirmanckî. Nê dewrî de nuşteyê Munzur Çem, Malmîsanij û Zilfîyî ameyê weşanayene.
Dewrê Kovara Tîrêjî (1979-1997)
Tîrej kovarêka kulturî û edebî ya ke hûmara aye ya yewine 1979 de vejîyaya. Hema-hema nêmeyê kovare bi kirmanckî neşr bîyo. Hîkaye zî tede gelek tewiranê edebîyan de nimûneyê tewr verênî aye de weşanîyayê. Coka na kovare sey nuqtaya destpêk yan zî bingeyê edebîyatê kirmanckî qebul beno. Hîrê hûmarê xo Tirkîya, yew hûmara xo darbeya leşkerî ya 1980yî ver Swêd de pêsero 4 hûmarê na kovare vejîyê. 5 nuşteyan ra teber heme tekstî hetê Malmîsanijî ra (bi mexlasanê cîya-cîyayan) nusîyayê.
Dengê Komkar (1979), Armanc (1979), Berbang (1982), Hêvî (Parîs), Berhem (Swêd) kovarê bînî yê ke mabênê nê dewrî de Ewropa de welatanê sey Swêd, Almanya, Fransa de vejîyayê. La semedo ke babeta ma perîyodîkanê ke Tirkîya de weşanê xo kerdo ra sînorkerde ya ma nînan ser o nêvindenê. Labelê baş beno ke ma tîya qalê yew detayê muhîmî bikê, o zî no yo: Badê Tîrêjî di perîyodîkan de; Armanc û Hêvî de zî sey beşêk ca dîyeno lehçeya kirmanckî. Hetanî weşanîyayîşê kovara Vateyî (1996) hîrê perîyodîkê ke tede bi hawayo sîstematîk û sewîyeya cîdî de tekstê kirmanckî ca gênê Tîrêj zî tede nê hîrê kovar ê. Redaktor û berpirsîyarê înan yê beşe kirmanckî M. Malmîsanij o.
Serra 1991 Tîrkîya de semedê kurdkî muhîm a. Çunke seke yeno zanayîş 12 êlule 1980yî dima Tirkîya de kurdkî amebî qedexekerdiş. Tu îmkanê nuştiş û weşangerîya kurdkî nêmendbî, înanê ke bi kurdkî nuştêne, perîyodîkan vetêne derbaya leşkerî ya 1980yî ver vejîyayî teber, şîy Ewropa û fealîyetanê xo uca de domnay. Tirkîya de qanûno 2932 numreyino ke weşangerîye de kurdkî qedexe kerdêne, 29.12.1991 de hetê hukmatê Tirkîya yê ê wextî ra ame wedarnayene. Naye ser o Tirkîya de verê weşangerîya kurdkî bi hawayo fîîlî abî. Nê qewimîyayîşî ra girêdaye bi nameyê Rojname yew rojname ame vetene. Rojname, perîyodîko kurdkî yo tewr verên o ke badê serra 1980yî Tirkîya de bi hawayo resmî dest bi weşanê xo kerdo. Rojnameyo ke tena yew hûmara ey (hejmara provayê) vejîyo de 2 rîpelî (4 nuşteyî û beşê daşinasnayîşê kitaban) bi kirmanckî neşr bîy. Rojnameyî, rojnameyê Welat (1992) û Azadî (1992) taqîb kenê. Nînan ra rojnameyê Welat demêk dima weşanê xo bi hewayo rojane keno û hema-hema bi her hûmara xo de tekstê kirmanckî weşanîyenê. Azadî nê dewrî de rojnameyo hîreyin o ke muhtewaya xo de kirmanckî zî ca gêna.
Goreyê tesbîtanê ma ra nê corênan ra teber 9 rojnameyanê bînan de zî tekste kirmanckî ameyê weşanayene. Nînan ra Welatê Me (1994), Dengê Azadi (1994), Ronahî (1995), Azadiya Welat (1996), Hêvî, (1996) de hema-hema ke bi hawayo sîstematîk ca dîyayo na lehçe. Mîqdarê bêj û hûmara tekstanê nê rojnameyan zêde yê. Herçiqas ke nîsbetê înan bi goreyê verênan tay bo zî ge-ge rojnameyanê Jîyana Nû (1994), Roj (1995), Nû Roj (1996), Roja Teze (1998) de zî tekstê kirmanckî weşanîyayê.
Eke ma derbazê kovaranê kurdkîyan yê nê dewrî bibê, vînenê ke tena yew kovare bi sewîyeya cîdî ca dayo tekstanê kirmanckî. Na, kovara Nûbihar a ke weşanê xo 1992 de dest pêkerdo û hetanî ewroyî zî bê mabên domnena.
Ancîna goreyê tesbîtanê ma çend kovarê bînî ke nê dewrî de vejîyê û tede tay bo zî ca dîyayê tekstanê kirmanckî nê yê: Medya Güneşi (1988), Vatan Güneşi (1989), Deng (1989), Rewşen (1991), Newroz, 1991) Govend (1991), Newroz (1991), Newroz Ateşi (1992), Hevdem, 1993), Stêrka Rizgarî (1994), Çağdaş Zülfikar Dergisi (1995), Zend (1996), Roza (1996), W (1996)
1.3. Dewro ke bi Kovara Vateyî Dest Pêkerd (1997-2017)
Kovara Vate 1997 de dest bi weşanê xo kerdo. 20 hûmarê aye verênî Swêd de, yê bînî (2003yî ra tepîya) Tirkîya de vejîyayê. Wexto ke ma na meqale nuştêne hûmara 59. ya kovare weşanîyabîye. Kovara Vate, hetê Grûba Xebate ya Vateyî ke serra 1996î ra nata xebata standardîzasyon û arşîvkerdişê na lehçe ser o xebitîna ra yena vetene. Helbet tena na kovare babete yew meqale teşkîl kena, la îcab keno ke ma tena ca bidîn çend xususanê muhîman. Vate, kovara yewin a ke temamen (safî) bi kirmanckî ameya weşanayene. Mîsyonê aye yo esasin vilabîyayîş û pratîzêbîyayîşê qaydeyanê kirmanckîya standarde yo ke ê hetê Grûba Xebate ya Vateyî ra tesbît bîyê. Serredaktorê kovarê M. Malmîsanij, Munzur Çem û J. Îhsan Espar ê, kesê ke sey redaktorê kovare asene zî nê yê: M. Selîm Uzun, Haydar Diljen, Cemîl Gundogan, Denîz Gunduz û Serdar Bedirhan. Awanbîyayîşê pêserîya nuştekî ya kirmanckîya ewroyêne de rolê na kovare gird o. Çarweya wendiş û nuştişê kirmanckî de zî zaf ehemîyetê aye esto, çunke sayeyê na kovare de wendox û nuştoxê na lehçe zêdîyayî, kadroyê aye ewroyênî vejîyayî. Bi kilmîye kovara Vate edebîyatê kirmanckî de yew ekol, hetê mîsyonî ra zî yew mekteb o.
Dema Nû (2001) rojnameyo verên o ke serranê 2000î de dest bi weşanê xo kerdo û ca dayo tekstanê kirmanckî. Çend rojnameyanê kurdan yê Tirkîya ra yo ke weşanê înan demêko derg dewam kerdo. Herçiqas ke mîqdarê tekstanê kirmanckî zaf nêbo zî Dema Nû seba na lehçe perîyodîkêko muhîm o. Kovara Mizgîn (2004) yew kovara kurdkî ya ke tandanse xo dînî yo. Na kovara ke pêsero 74 hûmarê aye vejîyê de nîsbet bi lehçeya kurmanckî tay bo zî tekstê kirmanckî zî neşr bîyê. Mukaddîme (2010) kovara bihakeme ya yewin a ke tede çend meqaleyê kirmanckî zî ameyê weşanayene.
Newepel (2011), perîyodîko dîyin û rojnameyo tewr veren o ke safî bi kirmanckî ameyo weşaneyene. No rojnameyo ke çarçewaya xebatanê Komela Ziwan, Huner û Kulturî (ZIWAN-KOM) de weşanîyayo, pêsero 100 hûmarê ey vejîyayê. Kovara Vateyî ra dima perîyodîko dîyin o ke gelek nuştox, şaîr û wendoxê kirmankî vetî meydan. Pêserîya nuştekî ya kirmanckî aver berde. Weşanê Newepelî, badê vejîyayîşê hûmara ey ya 100. ame vindarnayene.
Şewçila yewna kovar a ke safî bi kirmanckî yena vetene. Kovarêka edebî ya. Wayîr û redaktorê Şewçila Roşan Lezgîn o. Tede bêjanê cîya-cîyayan de gelek eserê edebî weşanîyayê. Perîyodîko hîreyîn û kovara dîyin a ke safî bi kirmanckî vejîyeno. Hetanî nika 16 hûmarê aye neşr bîy.
Welat Verroj (2012) sey îlaweyê rojnameyê Azadîya Welatî ame weşanayene. Safî bi kirmanckî vejîyo. Welat Verroj, kovara Vate û rojnameyê Newepelî dima perîyodîko hîrêyin o ke tede tewr zaf kesan bi kirmanckî nuşto û tewiranê cîya-cîyayan de gelek tekstî weşanîyayê. Rojnameyê Zazakî (2013) yewna rojnameyo ke safî bi kirmanckî weşanê xo kerdo. Yewna taybetîya nê rojnameyî bajarê Çewlîg de vejîyayîşê ey o ke kirmanckî de rojnameyo lokalo verên o. Tede cîya-cîya bejan de gelek tekstê kirmanckî ca gênê. Hûmara xo ya 12. ke 2014 de vejîyaya dima weşanê rojname hetê îdarekaranê ey ra ame vindarnayene.
Yewna rojnameyo ke ca dayo kurdkîya kirmanckî rojnameyê BasNûçe (2014) yo. Zafanê di rîpel ge-ge zî yew rîpelê BasNûçeyî bir kirmanckî neşr bîy. Rojname de zaf kesan nuşto û gelek tekste kirmanckî ameyê weşanayene. Serranê 2000î ra pey çend rojnameyê ke bi hawayo sîstematîk û nîsbeto muhîm de ca dayo kirmanckî estê, BasNûçe înan ra yew o.
Folklora Kurdan goreyê tesbîtanê ma ra, kovara folklorî ya yewin a ke hetê kurdanê bakurî ra ameya weşanayene. Kovare, hetê Şaredarîya Bajarê Girdî yê Dîyarbekirî ra û safî bi kurdkî (kurmanckî-kirmanckî) ameye vetene. Tede nîsbeto zêde de tesktê folklorîkê ke mintiqayanê cîya-cîyayan yê kirmancan ra arê bîyê ca gênê. Muhtewaya xo de hema-hema her bêjê folklorê vatişkî/fekkî ra nimûneyî estê.
Bas, kanûna 2016î de û sey rojnameyo ke sey dewamê BasNûçeyî dest bi weşanê xo kerd. Pêsero 44 hûmarê xo vejîyay û weşanê xo kanûna 2017î de qedîya. Her hûmara rojnameyê Basî de di rîpelî safî bir kirmanckî neşr bîy. Edîtorîya beşê kirmanckî Mutlu Canî kerde. 88 rîpelanê kirmanckîyan yê Basî de 188 tekstê kirmanckî weşanîyay. Bas, rojnameyanê kurdkî yê ke serranê 2000î ra dima vejîyay, înan mîyan de rojnameyanê îstîsnayîyan yê ke bi hawayo sîstematîk ca dayo kirmanckî ra yew o.
Ancîna nê dewreyî de tayê perîyodîkî estê ke muhtewaya înan de bi hawayo zaf nîsbî; ge-ge zaf tay ge-ge zî tena çend hûmaranê înan de tekstê kirmanckî neşr bîyê. Ma verê nameyanê kovaran rêz bikîn: Pîne (1999), Nûpel (1999), War (1997), Vesta (2004), Bîr (2005), Şemamok (2005), Roja Kurd (2007), Ajda (2007), Kovara Asîva (2011), Veyveka Darêne (2013), Zarokên Roje (2013), Wejê û Rexne (2014), Zarema (2014), Axa Sor (2014), Heftreng (2014), Fername (2014), Kovara Çewlîg (2015), Keskesor (2015), Diyarbakır Bulten (2015), Kovara Derûnnasiyê Psychology Kurdî (2016), Heterotopîa (2015). Rojnameyî zî nê yê: Hawar (2009), Rojev (2009), Roja Welat (2004), Dengê Welat (2007) Bajarname (2014), Rojeva Medya (2016)
Tirkîya de Weşangerîya Kitabanê Kirmanckî
Lehçeya kirmanckî bi goreyê lehçeyanê bînan yê kurdkî zaf erey nusîyaya. Naye ra girêdaye kitabo tewr verên o ke bi destê yew kirmancî nusîyayo 1899 de çap bîyo. No kitab, Mewlîdê Kirdkî yê Mela Ehmedê Xasî (1867-1951) yo ke Dîyarbekir de ginayo çap ro. Xasî bi xo licêyij o û muftîyê Licêyî yo verên o. Şexsîyetêko kurdperwer o. Ey ra dima kitabo dîyin bi nameyê Osman Efendî Babijî (1852-1929) hetê yewna kirmancî ra nusîyayo. Kitabê ey Biyîşê Pêxamberî mergê ey ra pey 1933 de Şam de hetê Celadet Elî Bedirxanî ra ameyo çap kerdene. Nê her di kitabê mewlîdan, kirmanckî de kitabê tewr verên ê. Badê nê her di kitaban ma demêkê zaf dergî; hetanî rojnameyê Roja Newe ke 1963yî de Îstanbul de vejîno, rastê metnanê kirmanckîyan nênê. Çend kitabê kirmanckî ke serranê 1980yî de Ewropa de vejînê, kitabê verênî yê dewrê modernî teşkîl kenê. La ganî her çîyî ra ver no bêro vatene: Kirmanckî de sewîyeya mîqdarê kitaban ewro goreyê vizêrî tayêna baş biba zî bi goreyê lehçeyanê bînan yê kurdkî zaf kêmî ya. Seke yeno zanayîş qanûno 2932. ke kurdkî qedexe kerdêne, 1991 de wedarîyayîşê ey ra pey verê weşangerîya kurdkî de asteng nêmend. No vurîyayîş kurdkî ser o tesîro pozîtîf keno. La çi Ewropa çi Tirkîya de hetanî serra 2004î tu serre 10 kitabî nêameyê çapkerdene. Di gamê ke zêdebîyayîşê nuştene û weşanayena kitabanê kirmancan de tesîrê înan gird o, înan ra o verên Grûba Xebate ya Vateyî û kovara Vateyî yê. Weşanîyayîşê kitabe tewr verênî yê kirmanckî ra yanî serra 1899î ra hetanî 1996î 23 kitabê kirmanckî weşanîyabîy. La 1996î ra hetanî peynîya 2010î hûmara kitabanê kirmanckîyan yê weşanayeyan 102 o. Û giranîya nuştoxan yan zî tadayoxanê nê kitaban kesê ke endamê Grûba Xebate ya Vateyî yê yan zî kesê ke desteg dayo na xabete, înan ra teşkîl bena. Yewna gama muhîm a ke nusîyayîş û weşanîyayîşê berhemanê kirmanckîyan ser o tesîr kerdo, serra 2005î de destpêkerdişê muzakerayanê endamîya Tirkîya û Yewîya Ewropa (YE) yo. Nê prosesî de, seba ke hetê dewleta Tirkîya ra tayê qedexeyî wedarîyay, nusîyayîş û weşanîyayîşê kirmanckî tenêna (bineyna) aver şî. Sey nimûne, tayê unîversîteyan de abîyayîşê beşanê ziwan û kulturê kurdkî dima, tayê wendekeran nê beşan de reya verêne bi kirmanckî wend. Kirmanckî de serra 1963yî ra hetanî peynîya 2017î 332 kitabê kirmanckî ameyê weşanayene. Nînan ra 250 teneyî Tirkîya de weşanîyayê. Kitabê ke tewr zaf çap bîyê, bejê înan şîîr a.
Tirkîya de weşanxaneyê ke xususen hîna zaf kitabanê kirmankî çap kenê 2 tene yê. Nînan ra o yewin weşanxaneyê Vateyî yo ke serra 2003yî de Îstanbul de ronîyayo. Hetanî wextê na xebata ma weşanxaneyê Vateyî ra 75 kitabê kirmanckî ameyê weşanayene. O dîyin weşanxaneyê Roşna ya ke 2012yî de Dîyarbekir de ronîyayo. Hetanî nika nê weşanxaneyî zî 57 kitabê kirmanckî weşanayê. Ancîna sewbîna weşanxaneyê kurdan yê ke Tirkîya de fealîyet kenê, sey vizêrî ewro zî kitabanê kirmanckîyan weşanenê.
Kirmanckî de çend kitabê gramerî estê ke baş beno ke merdim tîya de behsê înan zî bikero. Bêjê her di xebatanê verênan bi hawayo zanistî muqayesekerdişê kurmanckî û kirmanckî, yê hîrêyinî zî bi kurmanckî musayena kirmanckî yo. Ma kunyeyanê înan nêqlê cêrî kenê:
M. Malmîsanij, Kurmancca İle Karşılaştırmalı Kırmancca (Zazaca)Dilbilgisi, Vate Yayınevi, İstanbul, 2015.
Seîd Veroj, Veracêkerdena Gramerê Zazakî û Kurmancî: Dîyalekt, Alfabe û Fonetîk, Morfolojî (Hevberkirina Gramera Zazakî û Kurmancî: Dîyalket, Alfabe û Fonetîk, Morfolojî), Weşanên Ava, Diyarbakır, 2014.
Roşan Lezgîn, Ji Bo Kurmancan bi Awayê Muqayeseyî: Gramera Kirdkî (Zazaki), Roşna Yayınevi, Diyarbakır, 2013
Peynîye
Tirkîya de nuştişê kurdkî perîyodîkanê kurdkî de dest pêkerd. Naye ra girêdaye zemînê pêserîya nuştekî ya kirmanckî zî kovar û rojnameyê kurdkî bîyî. Nuştişê kirmanckî yo dewro modern bi hawayo sembolîk 1963 de bi rojnameyê Roja Neweyî dest pêkerd. Badê Roja Neweyî kovara Özgürlük Yolu, Roja Welat û Devrimci Demokrat Gençlîk zî hîrê perîyodîkê kurdan ê ke verê 1980yî dest bi weşanê xo kerdo û tede tekstê kirmanckî neşr bîyê. La seke ma zanê kovara Tîrêjî ke 1979 de vejîyaya, bingeyê edebîyatê na lehçe teşkîl kerdo.
Nusîyayîş û weşanayîşê kirmanckî de gamêka tewr muhîme ronîyayîşê Grûba Xebate ya Vateyî ya ke xebata standardîzekerdişê na lehçe hema zî domnena. Kovara Vateyî ke 1997 de çarçewaya xebatanê na grûbe de dest bi weşanê xo kerdo, bîyo wasitayê pratîzebîyayîş û vilabîyayîşê kirmanckîya standarde û gelek kadroyê kirmanckî vetê meydan. Rojnameyê Newepelî ke 2011 de hûmara xo ya yewine vejîya û weşanê xo hetanî hûmara xo ya 100. domnayo yewna perîyodîko muhîm o ke seba na lehçe ehemîyetê xo esto. Her di zî bêjanê xo de perîyodîkê tewr verên yê ke safî bi kirmanckî vejîyê. Her di zî çimeyê tewr dewlemendî yê edebîyat û folklorê na lehçe yê.
Ma vînenê ke kesê verên yê ke Tirkîya de bi kirmanckî nuştê, zafê înan endam yan zî terefdarê hereketanê sîyasîyan yê kurdan ê. Nê kesî seba ke nêrê tewqîfkerdiş derbeya 12 êlule 1980yî ver remenê Ewropa û fealîyetanê xo yê nuştekîyan na rey uca domnenê. Tirkîya de weşanayîşê berheman û perîyodîkanê kurdkî 1991î ra tepîya serbest veradîyeno. Na serre de wedarîyayîşê qanûnê 2932. numreyinî, 2003î de destpêkerdişê muzakerayanê Yewîya Ewropa û Tirkîya û Prosesê Çareserîye ke hetê dewleta Tirkîya ra 2015 de ame qednayene hîrê prosesê muhîm ê ke sey waranê bînan warê weşangerîyanê perîyodîkan û kitaban de pozîsyonê kirmanckî aver berdbî. Goreyê tesbîtanê ma Tirkîya de mabênê serranê 1963-2017 de 39 perîyodîkan de ca dîyayo kirmanckî. Nînan ra 18 teneyi rojname 21 teneyî zî kovar ê. Ancîna hetanî peynîya 2017î Tirkîya de 250 kitabê kirmanckî çap bîyê.
Mutlu Can-Diyarname
Çimeyî
Ercan Çağlayan, Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, 3. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Ekim 2018.
J. Îhsan Espar, “Bi Nuşte û Nuştoxanê Xo Pancas Hûmarê Kovara Vateyî”,Vate: Kovara Kulturî, Hûmare: 50, Îstanbul, Payîz 2016.
J. Îhsan Espar, Kırmanccanın (Zazacanın) Standart Bir Yazı Diline Kavuşması İçin Yapılan Çalışmalar: Vate Çalışma Grubu ve Vate dergisi. (Teblîxo yew komxebate de ameyo pêşkêşkerdiş)
Malmîsanij, “İsveç’te Kürtçe Yayınlar”, Defter Dergisi, Sayı: 13, İstanbul, Nisan-Mayıs 1990.
Mutlu Can, “Panoramaya Kirmanckî yê Basî”, Bas: Heftenameya Nûçeyî û Şıroveyî, Hejmar: 44, 27 Mijdar-03 Kanûn 2017.
Mutlu Can, “Kürtçe Süreli Yayınlarda Kırmancca (Zazaca) Üzerine Bir İzlek (1963-2017)”, Sözden Yazıya Zazaca, Editörler: Nurettin Beltekin-Ahmet Kırkan, Weşanxaneyê Peywend, İstanbul, 2019.
Mutlu Can, Bîblîyografyaya Kirmanckî [Zazakî] (1963-2017), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2018.
Tolga Korkut, “UNESCO: 15 Languages Endangered in Turkey”, http://bianet.org/ english/english/112728-unesco-15-languages-endangered-in-turkey
– Ene nişte keyepela “Kurdarastirmalari.com” ra hamiya girotişî.
