Li Muzîka Kurdan a Kevneşopî Nêrîneke Giştî-8

a) Destan
Ji bo forma destanê ‘beyt’ jî tê gotin. Serpêhatiyên dirêj, menzûm û epîk in. Bi giştî li ser evînên mezin, şer, qehremaniyên eşîran ên li hemberî hêzên derveyî û bûyerinên din in. Lê wekî ku di mînaka Zembîlfiroş de jî diyar dibe, serpêhatiyeke ku evîneke îlahî vedibêje jî dikare naveroka destanekê pêk bîne. Her beşeke destanan, bi rîtm û meqamekî cihê tê gotin. Li gorî aksiyona beşa ku tê vegotin, meqam û rîtm nermtir û lîrîk e, yan jî serttir û xurttir e. Bi giştî di dîwanan de bi awayê rûniştinî têne vegotin, ji ber ku berhemên dirêj û giran in, tenê dengbêjên hoste dikarin tevahiya wan di hişên xwe de bigirin. Lê li herêma Culemêrgê hin beşên destanan ên sert û bilez têne gotin, di dema govendê de bi reqsê re jî têne strandin. Li Culemêrgê, destanên wekî Keleha Dimdimê, Sînem Xan, Rûstemê Zal an jî Cembelî û Binevşa Narîn, berê her kesî ligel ku gelek caran lê guhdarî kiribû, dîsa dixwestin li ser hev lê guhdarî bikin. Lê êdî dengbêjên ku bikaribin van destanan bi temamî di hişên xwe de bigirin, nemane.

b) Bêrîte
Ligel ku gotinên bêrîteyan li ser şer û qehremaniyê ne jî, melodiyên wan heta ku bibêjî nerm û lîrîk in. Li gorî tezekê, bi gotinên grîft û mezin, strîna şeşbendiyan ji girtîmana demdirêj a zivistanê, ji lew re ji tengbûna zemên diqewime. Ji ber vê yekê li navendên bajaran û gundên nêzikî bajaran, mirov li vê formê rast nayê. Hin dengbêjên li herêma Culemêrgê dibêjin ku şêwaza strîna şeşbendiyan a pinyanişiyan a jihevbandoriya jiyîna bi asûriyan qewimiye. Ango, ji ber ku gelê vê herêmê bi asûriyan re di nav hev de jiyane, bandor li hev û din kirine.

Dîlok (Stranên Dîlanê)
Ji stranên reqsê (govendê) re, yên ku di şahiyên cur bi cur de têne îcrakirin ‘dîlok’ tê gotin. Melodiya wan li gorî figur û tevgerên lîstikê ne û hem bi lîstikê hem jî bi tenê têne gotin. Di dema şahiyê de kesek dibêje û kesekî din jî lê vedigerîne ango dubare dike. Gotinên wan bi giştî ji gelek bendan (qite) pêk tên û di hemû bendan de gotin diguherin, lê melodî naguhere. Di dîlokan de behsa hemû cure bûyer û serpêhatiyan tê kirin. Ligel ên ku tenê stranên reqsê ne jî, hin stranên epîk, heyranok û hin destan jî dikarin bi reqsê re bêne gotin. Di stranên enstrûmantalî de jî bi giştî dahol û zirne tên bikaranîn, lê ev ji hêla gelê xwecihî ve nayên bikaranîn, bi giştî ji hêla mitriban ve bi profesyonelî têne îcrakirin. Ji bilî reqsa giştî ya li ber van stranan, reqsên bi du kesan, heta hin caran hin fîgurên ku dişibin pandomîmê jî têne bikaranîn. Melodiya straneke di forma stranên dawetê de, ji bendeke ku her tim tê dubarekirin pêk tê. Gotin, carinan heta 20-30 bendan dirêj dibe, lê muzîk naguhere. Çend kes gotina pêşîn dibêjin, çend kesên din ji heceya dawîn a gotinê ji wan dewr digirin û heman gotinê dubare dikin. Piştre koma pêşîn dîsa ji wan dewr digire û gotina duyem dibêje û her wiha dewam dike. Di dema ku heman melodî berdewam dike de, hin caran dikarin dest bi gotinên straneke din jî bikin. Melodiya tê strandin û rîtma tê bikaranîn, girêdayî merhaleya reqsê ye. Di van lîstikan hemûyan de, gotinên stranan gelek girîng in. Ji ber ku gotin û rîtm, rasterast lîstikê diyar dikin.

Di dawetên li herêma Culemêrgê de, yên ku du rojan berdewam dikin, di roja yekem, ango êvara şeva hinê de zava dibin mala birazava. Di merasîma dawetê de, cihê birazava gelek girîng e. Birazava şêvirmend, rêber, alîkar û hevalê zavê yê herî nêz e. Hema bibêje dişibe destebirakê axretê (musahîb) an jî şoşbanê di elewîtiyê de. Dema ku dawetî li mala zavê xwarinê dixwin, berzava (birazava) dibêje, “Sibehê her kes mêvanê min e” û roja din her kes ji bo taştê li wê derê dicive. Di sibeha roja duyem de (roja yekşemê) li mala berzava, merasîma serşoyê tê çêkirin. Piştî serşûştin û traşa zavê ya ku li ber stranan pêk tê, paşê derbasî taştêya ji bo mêvanan dibin. Piştre zavê dibin mala bavê wî. Piştî nîvro berbûk (xêlîvan) bi stranan, bi rê dikeve ji bo ku biçin bûkê bînin. Berbûkên ku ji bo biçin bûkê bînin, dikevin hundirê xanî û mêr li der ve govendê digerînin. Piştî ku bûk tê amadekirin, di nav mêran de tenê berzava dikeve hundir û di dema ku bûkê derdixe derve de, piştderî dide zarokan. Dema ku bûkê tînin mala zavê, hê ku bûk li ber derî ye, zava derdikeve ber banî û xweliyê bi ser serê bûkê de dike. Ev yek ji bo nîşana/sembola serdestiya zava ye. Xwesî yan jî gorma (xwehmêra) bûkê cerekî tije av li ber piyê wê dişikîne. Av nîşana ronahiyê ye, îfadeya “bila bi bext/şans be, bila piyê wê ronahiyê bi xwe re bîne” ye. Piştî ku bûkê tînin mala zavê, dawet tê danîn, govend tê gerandin û dawetî bûk û zavê pîroz dikin û bexşîş û diyariyan didin wan. Piştî ku di temamiya rojê de govend tê gerandin, ji bo dawetiyan xwarina êvarê tê dayîn û dîsa bi stranan zavê dibin odeya bûkê û li vê derê kevneşopiya qehwe û şerbetê tê pêkanîn. Piştre dawetî û xizmên wan, bûk û zavê bi tenê dihêlin û diçin.

a) Serşo
Ji merhaleya dema merasîm û stranên serşûştin û traşbûna zavê ya (roja duyem) li mala berzavê re Serşo tê gotin. Serê sibehê zû radibin, bi stranan zava dikin serşokê. Piştî serşûştinê dîsa bi stranan zava ji serşokê dertê û tê hundir. Ji bo ku traş bike berê bangî berber dikin û berber tê mala berzavê. Dema ku berber zavê traş dike dîsa stran têne gotin. Ji ber ku ‘serşo’ formeke stranan e ku di hundir de tê gotin, govend nayê gerandin. Rûniştî, wekî stranên dîwanan û şeşbendiyan tên gotin. Meqam û awayê gotina wan jî wekî şeşbendiyan girîft in. Di navbera gotinan de gelek biservekirin û lêzêdekirin hene û peyv ji navê de tê birîn. Ne serbest e, rîtmîk e lê ji ber ku hevokên rîtmê pir dirêj in û demaloz in (xwedî demeke aloz in) bihistineke wan a di navbera serbest û rîtmik de heye.

b) Narînk
Ji wan stranan re ‘narîn’ an jî ‘narînk’ tê gotin ku dema berbûk bûkê ji malê derdixin dibêjin. Narînk digel birîtmîk in jî xwedî hewayeke hestyar in û heta nêzikî zêmaran in. Ji ber ku hewayên birêkirin û xatirxwestinê ne. Gotinên wan jî li ser xerîbî û xatirxwestinê ne. Rîtma wan wekî serşoyan ne kompleks e. Bi rîtmên basît û melodiyên lîrîk tên gotin. Varyantên wan ên cur bi cur hene ku bi çend meqamên cihê (bi qalibê melodiyê) tên strandin. Wekî stranên din ên dawetan, di narînkan de jî gotin dirêj û di dema beytan de diguherin, lê melodî û rîtm her wek xwe dimîne.

 

Nezan Newzat Çelebî, Vedat Yildirim, Aytekîn G. Ataş
Werger: Davut Ozalp

Nivîs a bidomê