Li Muzîka Kurdan a Kevneşopî Nêrîneke Giştî-5

Karapetê Xaço (1902-2005)
Karapet, “dengbêjê çilekêş ê xeta Bişêrî-Qamişlo-Erîwanê” û îcraker û şopînerê kevneşopiya dengbêjiya Evdalê Zeynikê ye. Karapet wiha digot: “Xezîneya kurdan di berîka min de ye, eger ku ez dest bi gotina stranan bikim ne ku du sê roj, mehek têra min nake.” Tê texmînkirin ku di xezîneya Xaço de nêzikî hezar stranî hebûye.

Taybetiyeke girîng a dengbêjan, ku îcrakerên herî girîng ên wêjeya kurdî ya devkî ne, ew taybetî ye ku em jê re dibêjin “sewta serî”. Dengbêjekî ku bi “dengê qirikê” distrê, piştî demekê tê rewşek wisa ku dengê xwe winda dike û stranên ku distrê jî, ji bîr dike. Karapet yek ji îcrakerên herî girîng ê taybetiya “sewta serî” ye. Dengekî Karapet ê mukemel ê tîz û zelal heye. Taybetiyeke Karapetê Xaço ya girîng a din jî, taybetiya “xulxulandin”ê ye. Dîsa Xaço dengê ku kurd jê re dibêjin “hawînî” ku dengbêj di navbera hemû bendên stranan de dibêjin, pir caran bi kar tîne.

Di nav kurdan de bi giştî dengê kesên “deştî” bêhtir nazik û nerm e. Tîzbûna dengan zêde ne bilind e. Lê dengê kesên “çiyayî” tîz û gur e.

Em dikarin “dengbêjên xas” ên di nav kurdan de, di bin du kategoriyan de ji hev cuda bikin. Dengbêjên afirînerên ekolekî û dengbêjên berdewamiya ekolê. Karapetê Xaço digel ku şopîner û berdewamkerê ekola Evdalê Zeynikê ye, nûner û îcrakerê herî girîng ê ekola xeta “Xerzan-Serhed-Qefqasya”yê ye jî.
Karapet bi zimanekî sade û zelal distirê û stranên xwe yên ku ji hevok û peyvên herî grîft pêk tên jî, bêyî ku di devê xwe de bimizmizîne, gotine. Karapetê Xaço ligel ku bi xwe kesekî ermen e jî, ji wan kesan e ku taybetiyên herî berbiçav ên çanda kurdan û jiyana kurdan, di xwe de hewandiye.

Kawîs Axa (1889-1936)
Piştî ku sînorê Tirkiye û Iraqê Eşîra Herkiyan kir du parçe, Çarçelaya Herkiyan a ku Kawîs Axa lê hatiye dinê, li aliyê din ê sînor ma. Navê wî yê rastîn Weysî ye. Kurdên Behdînan hem di wateya birayê mezin de hem jî ji bo hurmetgirtinê têgiha “kak” bi kar tînin. Dema ku Weysî dibe dengbêjekî mezin navê wî jî dibe Kak Weys. Piştre ev nav vediguhêze Kawîs. Di temenekî pir biçûk de bavê wî wefat dike. Dema ku dikeve sêzdeh saliya xwe, zimanê wî tê girtin û nikare biaxive. Kawîsê ku nikare biaxive û derdê xwe bi gotinan bi lêv bike, xwe dide ber stranan û tenê zimanê wî dema ku stranan dibêje, vedibe. Bi vî şeklî hemû derd û daxwaza xwe bi stranan tîne zimên. Dema ku cenazeyê dayika wî radikin, hunermendeke bi navê Derwêş Fatma zêmaran dibêje û Kawîs Axa pir di bin bandora dengê wê de dîmine. Derwêş Fatma Kawîs ji xwe re dike navbeynkar û stranan fêrî wî dike. Kawîs jî, stranên ku ji wê fêr dibe, dest pê dike di meclîs, şevbuhêrk, dîwanxaneyên axayan de û di koşkên mîran de distrê. Piştre ji bo ku qewanekê (plaqekê) dagire diçe Bexdayê. Wê demê Bexda navendek e ku lê qewan têne dagirtin û dengbêj lê dengê xwe didin bihîstin. Serê pêşîn ji ber ku lal e, biçûk tê dîtin û kes wî cidî nagire. Lê dema ku diçe qehwexaneyekê dest bi gotina strana Genc Xelîl dike, plaqkar dengê wî dibihîzin û baz didin tên. Dûre li ser hev plaqan dadigire.

Li herêmên cur bi cur ên Kurdistanê dengbêjên di formasyonên cihê de rabûne. (Erîwan, Serhed, Botan û hwd.)
Eger em li gorî herêman ji dengbêjan çend mînakan bidin:
·           Serhed: Şakiro, Ekremo, Kerem, Zahiro, Nûro
·           Botan: Fadil, Mirado, Dengbêj S. Hesen, Elmaz Mihemed
·           Bahdînan: Îsa Berwarî, M. Arif Cizrewî, Meyrem Xan, Kawîs Axa, Mihemed Şêxo
·           Soran: Hesen Zîrek, Ezîz Şarok, Elî Merdan, Tahir Tefîq
·           Erîwan: Şeroyê Biro, Efoyê Esed, Reşîdê Baso, Egîdê Têcir, Neçoyê Cemal, Mecîdê Silêman, Xana Zazê, Egîdê Cimo, Aramê Tîgran
·           Xerzan: Karapetê Xaco, Salihê Qubinî, Teyiboyê Sêrtî
Di roja me de sê muzîsyenên girîng ên ku muzîka kurdî çêdikin, Ciwan Haco (Mirado û M. Şêxo), Şivan Perwer (Îsa Berwarî, M. Arif Cizrewî, Meryem Xan, Kawîs Axa), Nîzamettîn Arîç (Şakiro, Kerem û Karapetê Xaço) tê gotin ku ew di gelek waran de di bin bandora van dengbêjan de mane û li gorî vê yekê terzên xwe pêk anîne.

Tîpolojiya dengbêjan û rola wan a di muzîka kurdî de, bi dema radyoyan û bajarîbûnê re dest bi guherînê dike. Bi radyoyan re dengbêjên jin jî dest pê dikin di radyoyên Erîwan û Bexdayê de distrên. Pareke mezin a dengbêjan, bi riya radyoyan stranên xwe digihînin gel.
Nezan Newzat Çelebî, Vedat Yildirim, Aytekîn G. Ataş
Werger: Davut Ozalp

Nivîs a bidomê