ÇandName Li pey şopa bav û kalan…
Hevbandoriya muzîka kurdan a bi gelên din re
Civaka kurd ligel ku pareke wê ya mezin ji mislimanên sunî pêk tê jî, cihû, xirîstiyan, êzîdî (nastûr û keldaniyên[1] li herêma Culemêrgê ku bûne sedemê hevbandoriyeke mezin), elewiyên kurd, kurdên ku bûne tirk û mezhebê din (qadirî, neqşebendî, Ehlê Heqparêz) jî digire nav xwe. Her wiha, di warê zimên de zaravayên cihê cihê tên bikaranîn. Ji lew re ev pirrengî/dewlemendiya civakî û çandî hem di navbera herêmên ku kurd lê dijîn de hem jî di navbera gelan de rewşeke ku ji hevbandoriyê re musaîd/vekirî ye derpêş dike.
Me di serî de gotibû, muzîka kurdî ne xwedî bastûreke homojen e, li gor herêman xwedî hin taybetiyên cihê ye. Eger ku sedemeke vê cihêbûnê rewşên cografî be, yên herêmên ku kurd lê dijîn û rengên jiyanê yên cihê yên ku van rewşên cografîk bi xwe re anî be jî; sedemeke vê ya din jî miheqeq hevbandoriya wê ya bi gelên din re ye, yên ku herêm pê re cînar in.
Dema ku em li analîza melodîk û gotinkî, bastûra meqam-pê, uslûba gotinê û bikaranîna enstrûmanan a formên muzîkal en ku me jimartin binêrin, ji aliyê cografyaya ku muzîka kurd lê ye, em ê bibînin ku bi muzîka gelek gelên cînar re di nav danûstendinê/hevbandoriyê de ye. Û ji ber vê yekê, merhaleyeke pêşdetir a vê xebatê analîzeke muzîkal û sosyo-çandî ya cografyayeke hê berfirehtir ku Mezopotamya û Anatoliyayê jî digere nav xwe. Dema ku em li cografyaya Mezopotamyayê dinêrin, em dibînin ku aliyê çandî ya gelên ku di nav hev de dijîn, heta ku bibêjî bi hev û din re têkildar e. Dema ku em di vî warî de lê mêze dikin, kurdan ji muzîka xwe gelek nimûne dane temamiya Rojhilata Navîn û ji Rojhilata Navîn jî hem wekî saz hem jî di babetên din de hin tişt stendine.
Wek nimûne Culemêrg; ligel baweriyên li derveyî îslamê yên wekî êzîdîtî, nastûrî û keldanî, ji ber sedema ku medreseyên li herêmê ji bandora navendî dûr bûne, kariye bibe mekanekî ku mezhebên îslamê ku em dikarin bibêjin ên heterodoks, lê rabûne. Ji lew re dewlemendî û pirrengiya çandî ya li vir, gelek bandor li muzîka kurd a li herêmê kiriye.[2]
Ligel vê hevbandoriyê, mirov dikare behsa stran û formên hevpar ên bi herêmên din re jî bike. Di warê hevbandoriya di navbera herêman de mirov dikare van mînakan bide: Li Duhoka ku li herêma Behdînan e mirov li formên ku dişibin ‘şeşbendî’yê rastê; gotina strana bi navê ‘Ez Xelefê Botî’ me û li Culemêrgê jî ‘Ez Xelefê Hekarî me’; li Cizîr, Şirnex û Erûhê hebûna stranên ku dişibin ‘heyranok’ê, (lê bi dengekî şid û hê zêdetir qevastina deng tê bikaranîn); li Culemêrg û Erûhê bi heman gotinan û bi melodiyeke cihê strîna strana bi navê Seydik. Her wisa pareke stranên dawet û dîwanê yên Eşîra Goyan a li Qilabana li Şernexê jî bi şeklekî nêzik tê îcrakirin.
a) Hevbandoriya bi muzîka suryanî-keldanî-nasturî re
1.Li cografyaya Culemêrg, Şirnex û Cizîrê li ser meqam û uslûba awayê gotinê bandora keldanî û nastûriyan heye. Li Culemêrgê, kurd û nastûrî demeke dirêj bi hev re jiyane, çûne dawetên hev û bi hev re muzîk îcra kirine. Ji hin stranên kevneşopî diyar dibe ku, ji ber sedema ku me li jorê destnîşan kir, di navbera van her du gelan de hevbandoriyeke muzikal tê dîtin. Ligel peydanebûna qeydên kevneşopî yên nastûriyan, stranên dîwanî yên duzimanî (kurdî û suryanî) ku di dîwanxaneyan de têne gotin, stranên ‘meşkê’ yên suryanî û kurdî ku hema bibêje forma wan a rîtmîk û qalibê melodiyî dişibe hev, di vî warî de wek destpêk delîlên girîng dide me.
2.Li cihên wekî Amed û Rihayê di muzîka bajarî de hevbandorî dikare bê dîtin.
b) Hevbandoriya bi muzîka fars û azeriyan re
Bi taybetî di warê enstrûmantasyon, bikaranîn û pirrengiya enstrûmanan, meqam û vokalê de mirov dikare behsa hevbandoriyekê bike.
c) Hevbandoriya bi muzîka ermenan re
1.Li herêma Serhedê govend û govendên giran ku dikevin nav terzê “dîlok”ê, hevbandoriya wan bi forma goranî ya ermenan re heye.
2.Di muzîkên bajarî yên Amed, Elezîz û Xarpêtê de hevbandoriyeke girîng heye. Tê gotin ku klarnet û keman a ku li derdorê Dêrsim û Xarpêtê tê bikaranîn jî, ji nav ermenan hatiye.
d) Cihê mitriban[3] di muzika kurdî de
Li Kurdistanê pareke mezin a sazbendên ku di dîlokan de li dahol û zirneyê didin mitrib in. Hin îstisna ne di nav de, di nav kurdan de wekî şermekê tê dîtin ku endamekî eşîrê van enstrûmanan bi kar bîne. Mitribên li van deran di nava demê de asîmîle bûne û bûne kurd. Ne tenê kurd, wan bandor li muzîka hemû gelên Rojhilata Navîn, Balkan û Anatoliyayê jî kiriye.
e) Hevbandoriya bi muzîka ereban re
Berî komarê, di medreseyan de ji bo hînkirina meqamên Quranê, dersên “tîlawet”ê dihatin dayîn (Medreseya Sor, Medreseya Bazîdê). Li Kurdistanê medrese û terîqetên sûfî di heman demê de ev mekan bûn ku ziman û wêjeya kurdî di van de şîn dibû. Ligel zimanê perwerdehiyê yê bingehîn erebî, farisî û kurdî jî dihate fêrkirin. Ji mufredata medreseyên wek Farqîn û Amedê ku çanda ortodoks a îslamê lê hakim bû cihêtir, ji medreseyên Culemêrgê gelek şair û wêjekarên wekî Elî Herîrî [1009-1078], Ehmedê Xanî, Melayê Bateyî [1417-1491], Feqiyê Teyran [1375] û Pertew Begê Hekarî [18. sedsal] rabûne û ev der bûye yek ji cihên ku wêjeya kurdî lê şîn hatiye. Bi taybetî jî di navbera sedsalên 14 û 19’an de li vê herêmê gelek berhemên edebî yên kurdî hatine hilberandin. Di van medreseyan de ligel pirtûkên ku fêrkariya îslamê dihewînin, 6 berhemên kurdî yên wekî Nûbara Ehmedê Xanî û Mewlûda Melayê Bateyî ji bo fêrkariyê dihatin xwendin. Her wisa dersên muzîkê (tîlawetê) jî dihatin dayîn.
Meqam û seyrên ku di Quranê de têne bikaranîn, bi menşeiya xwe ereb in. Bandora van meqaman a li ser muzîka kurdî bivênevê ye. Gelên din, di çarçoveya gerdîş û kevneşopiyên xwe de, hem ji aliyê rîtmê ve, ji aliyê qirikê ve hem jî ji aliyê vegotina hest û ramanan û cihgirtina wê ya di nav muzîkê de, xwedî ferqên diyar in. Wekî mînak usûla duyek a ku gelê ereb bi kar tîne, yanê tê gotin ku 8/8’a ku usûleke duyekê ye ji ereban derbasî nava muzîka kurdî bûye. Dîsa sîstema ku navbereke heştmend a ku ji bo 17 navberên newekhev dabeş dibe, ji xwe re bingeh digire ji tirkan, farsan, ereban û heta pakistaniyan li gelek deveran ji hêla gelek miletan ve tê bikaranîn. Her wisa em dikarin behsa bandorên wekî enstrûmantasyon û bikaranîna enstrûmanan bikin. Li herêma Soran û Behdînan û di qeydên Radyoya Bexdayê de em rastî vê bandorê tên.
Jêrenot:
[1]
Nastûrîtî û keldanîtî
Ev gelên ku koka wan digihîje Asûr, Babîl û Aramê ku di dema Beriya Îsa de, li Mezopotamyaya Jorîn jiyane, bi xiristiyaniyê re wekî suryanî (an jî asûrî) hatine binavkirin. Di nav xirîstiyaniyê de, di sedsala 4’an a Piştî Îsa de li ber xwezaya Îsa nîqaşan dest pê kiriye. Ji ber van nîqaşan ev gel wekî Suryaniyên Rojhilatî û Suryaniyên Rojavayî bûne du parçe; alîgirên Mor Yaqûb Baradanî ku fikrê monofîzît diparêzin wekî Suryaniyên Rojavayî, alîgirên Nastûrîûs ê ku ramana diofîzît dipareze jî wekî Suryaniyên Rojhilatî (Nasturî) tên binavkirin. Piştre beşeke nastûriyan, di sedsala 16’an de bi Dêra Katolîk a Romayê ve tên girêdan û şaxê keldanî yê Suryaniyên Rojhilatî pêk tînin. Tê zanîn ku li Culemêrgê Suryaniyên Rojhilatî ku wekî nastûrî û keldanî hatine nasîn jiyane. Dêra navendî ya nastûriyan ku berê li Bexdayê, paşê li Mûsilê bûye, herî dawî di sala 1662’yan de bar kiriye herêma Qoçanîsê ya Culemêrgê û ji wê rojê ve ye ku Manastira Qoçanîsê bûye dêra navendî ya hemû nastûriyên li cîhanê. Suryaniyên Rojhilatî ku di seranserî dîroka nêz de, ji hêla Mîrîtiya Botan, Mîrîtiya Culemêrgê û Dewleta Osmanî ve gelek caran rastî qetlîaman hatine, piştî Serhildana Asûriyên Tuxûbê a 1924’an ji herêmê hatin koçberkirin û çend gundên asûriyan ên li herêma Beytulşebab û Qilabanê jî di salên 1980’yî de hatin koçberkirin. Bi vî şeklî Culemêrgê ev rengê xwe yê qedîm bi temamî winda kir.
Êzdayetî
Di dawiya sedsala 11’an de, ramana êzdayetî ku ji hêla Şêx Adî bîn Mîsafîr û şagirtên wî ve ji erdên çiyayên Culemêrgê bigire ta Şengalê belav dibe, tam piştî sedsalekê, bi qasî ku berê bi hezaran kurdî bide rojê (Xuda Şêşims ê ku ji hêla baweriya êzdayetiyê ve wekî hebûneke yezdanî tê hesibandin) girseyî dibe. Êzdayetî olek e ku ji Hindistanê bigire ta Sûriyeyê, ji Iraqê ta Ermenistanê belav bûye, di berdewamiya vê demê de ji cografyaya ku lê belav bûye rengek stendiye û rengek daye wê cografyayê. Lê piştî ku mislimantî li herêmê bi cih bû, êzîdî rastî qetlîamên kurdên misliman hatin û bi taybetî di qetlîama mezin a sala 1415’an de bi hejmareke girîng kêm bûn, di encama qetlîamên ku bi sedsalan berdewam kirin û koçberiyên mecbûrî de, bi temamî li hêrêmê hatin tunekirin. Li gorî riwayetê destnivîsên pirtûka pîroz a êzdayetiyê Mishefa Reş di dema van qetlîaman de hatine tunekirin. Ji bilî cihûtiyê êzdayetî olek e ku bi tenê aîdî qewmekî ye, ango aîdî kurdan e û di nav xwe de şopên girîng ên baweriyên berê yên olên panteîst ên gelên herêmê dihewîne. Her sal bi hezaran êzîdî beşdarî merasîma hacê ya ku li Geliyê Laleşê ye ku di nav sînorê Iraqê de maye, dibin. Tê zanîn ku li Tirkiyeyê tenê, li dora 500 kes ên mensûbê êzdayetiyê mane û êzîdiyên li herêmê ji ber zilm û zora ku li ser wan hatiye meşandin, koçî Iraq, Îran, Ermenistan, Sûriye, Sibirya û gelek welatên Ewropayê bûne. Lê îro jî li Culemêrgê bandora êzdayetiyê hê di stranan û kitkiteyên jiyana rojane de tê dîtin.
[2] Terîqetên misliman (Qadirîtî û neqşebendîtî)
Li Culemêrgê piştî ku êzdayetî bi awayekî xwîndarî hate serkutkirin, îslamiyet tê qebûlkirin, a rast ji bo xweparastina ji cerdên îslamê û qetlîaman ev yek pêk tê. Ji ber vê sedemê Îslama Ortodoks li herêmê nekariye zêde bijî û li şûna wê, terîqetên ku mirov dikare wekî heterodoks bihesîne, li ser hev derketine holê. Ramana îslamî ya Ebdulqadirê Geylanî ku tê gotin ji nîjada ebasî tê; ji hêla neviyê wî Şêx Ebûbekir ve wekî Terîqeta Qadirî li herêmê tê birêkxistinkirin. Qadirîtî ku ne xwedî karakterekî berbelavî bûye, di nav demê de bandora xwe winda dike. Seyîd Taha Geylanî, di salên 1800’î de li Silêymaniyê ji Mewlana Xalid ê ku belavkarê Terîqeta Neqşebendî bûye îcazetê distîne û terîqetê tîne herêma Nehriyê û piştî ku malbata Sadatê Nehrî ku tê gotin ji ajara (eslê) Ebdulqadirê Geylanî ye, dikeve Terîqeta Neqşebendî û neqşebendîtî dibe hêza sereke ya herêmê. Piştî ku mîrîtî ji holê tên rakirin, neqşebendîtî dibe otorîteyeke siyasî. Serhildana yek ji şêxên neqşebendî Şêx Ubeydulah, a ku xwedî wesfekî neteweperwer bû ji hêla osmaniyan ve bi tundîtî tê têkbirin. Piştî vê serhildanê neqşebendîtî li Culemêrgê bandora xwe winda dike û li herêmên cur bi cur ên Anatoliyayê birêxistinîbûna xwe berdewam dike û ev terîqet hê jî terîqeteke bibandor û çalak e.
Cihûtî
Tê gotin, cihûyên (yahûdiyên) ku heta salên 1950’î li hin gundên Çelê û navenda Culemêrgê dijiyan, ji eslê cihûyên ku piştî êrîş û rûxandina Qudsê ya di dema hikumdarê Babîlê Nebukadnezar de esîr hatine girtin û li vê herêmê hatine bicihkirin in. Di warê çandî de bi awayekî mezin adapteyî jiyana kurdan bûne, lê zimanê xwe jî fêrî zarokên xwe kirine û bêhtir bi hunerên destkariyê û ticaretê re mijûl bûne û bi giranî li navenda bajêr jiyane. cihûyên ku ji ber bi raçandina şal û şapikan bi nav û deng bûne û ji ber vê yekê jî wekî ‘bîrker’ (raçendker, cûmker) hatine binavkirin, di 1948’an de bi avabûna dewleta Îsraîlê re vedigerin welatê xwe; lê li herêma Barzan a Iraqê hê jî gundên Cihuyan hene.
[3] Tê gotin, cengeneyên ku ji hêla gelên li cografyaya Mezopotamyayê ve wekî ‘mitrib’ têne binavkirin, mensûbê şaxê ‘dom’ ê cengeneyan in. Mirovên mensûbî vî gelî ku li Diyarbekirê dijîn, xwe wekî “domanî” bi nav dikin.
Nezan Newzat Çelebî, Vedat Yildirim, Aytekîn G. Ataş
Werger: Davut Ozalp
Nivîs Qediya (11)
Çavkaniyên nivîskî
· Eyhok, Hakkari Geleneksel Müziği, Boğaziçi Gösteri Sanatları Topluluğu, Beşa Muzîkê, Kalan Müzik
· Bruinessen, Martin Van, Kürdistan Üzerine Yazılar, Weşanên İletişim, 1993
· Nezan, Izady, Tatsumura, Mutlu, Poche, Christensen, Komitas, Kürt Müziği, Weşanên Avesta , 1996
· Sağnıç, Feqi Huseyn, Dîroka Wêjaya Kurdî, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, 2002
· Bayrak, Mehmet, Kürt Müziği, Dansları ve Şarkıları-Cilt 1, Weşanên Özge, 2002
· Kızılkaya, Muhsin, Kayıp Dîwan, Weşanên İletişim,2000
· Kızılkaya, Muhsin, Eski Zaman Eşkiyaları, Weşanên Sel, 1999
· Uzun, Mehmet, Kürt Edebiyatına Giriş, Weşanên Belge, Mart 1999
· Uzun, Mehmet, Dengbêjlerim, Weşanên Gendaş, İstanbul, Mayıs 2001
· Tan, Sami, Waneyên Rêzimanê Kurmancî, Weşanê Welat, Ziman-2, Pûşper, Stenbol, 2000
· Kreyenbroek-Sperl, Kürtler, Güncel Bir Araştırma, Cep Kitapları, 1994
· Dogan, Xezna, Lêkolînek Li Ser “Wêjeya Kurdî Duh û Îro” ya Nivîskar M. Nezir Osê,
· Vesta Kültür-Sanat Kitap Dizisi, Weşanên Aram
· Kevirbirî, Salih, Bir Çığlığın Yüzyılı, Karapetê Xaco, Weşanên Sî, 1. Basım, Mart 2002
· Vlademir, F. Minorsky, Kürtler ve Kürdistan, Weşanên Doz
· Dilşiyar Hozan, Dengbej Ekremo, Kürt Müziği Semineri Dans Müzik Kültür / Folklora Doğru – hejmar 63 / Çeviri Araştırma Dergisi
· Çelebi, Nezan Newzat, Yiğit M. Keya, Bi Dildar Şeko re hevpeyvîn 2002
· Celîl, Cemîla & Naza, Stran û Dîlanên Kurdî, Institut Of Kurdologie-Venna, 2001
· Kurdo, Prof. Qanatê, Tarîxa Edebiyata Kurdî, Weşanên Öz-Ge, 1992
· Christensen, Dieter, ‘Hakkari Kürtlerinin Dans Şarkıları’ / Folklara Doğru 62, Weşanên BÜ, 1996
· Nikitin, Bazil, Kürtler, Sosyolojik ve Tarihi İnceleme, Cilt, 1-2, Weşanên Deng, Payîz 1994
· Faik Bulut, Kürt Dilinin Tarihçesi, Tüm Zamanlar Yayıncılık, İstanbul 1993
· Yalçın-Heckman, Lale, Kürtlerde Aşiret ve Akrabalık İlişkileri, Weşanên İletişim, 2002
· Çölemerikli, İhsan, Mezopotamya Uygarlığında Hakkari [Tuşba İle Ninova Arası], Nehatiye Çapkirin
· Balta, Mesut, Kültürler Kavşağında Şırnak, Weşanên Yay., 2003
· Bilge, Yakup, Süryanilerin Kökeni ve Türkiyeli Süryaniler, Zafer Matbaası, 1991
· Erdost, Muzaffer İlhan, Şemdinli Röportajı, Weşanên Onur, 1993
· Surma Hanım, Ninova’nın Yakarışı, Weşanên Avesta, 1996
· Çağlayan, Mehmet, Şark Uleması, Weşanên Çağlayan, 1996
· Özkan, İsmail Hakkı, Türk Mûsıkîsi Nazariyatı ve Usûlleri, Ötüken Neşriyat, 1998
· Çavkaniyên devkî
· Çölemerikli, İhsan,
· Kızılkaya, Muhsin,
· Kızılkaya, Abdülkadir,
· Özkahraman, Enver,
· Duygulu, Melih,
· Goyan, Seyda
· Şeko, Dildar.
