Li Muzîka Kurdan a Kevneşopî Nêrîneke Giştî-10

Kevneşopiya muzîka olî
a) Qewlên êzîdiyan
·           Yên tenê xwe dispêrin gotinan û di forma lawjeyan de ne.
·           Bi awayê ku bi bilûr û erbaneyên tên gotin, dibin du beş. Di merasîmên olî yên êzîdiyan de, cihekî navendî û girîng yê muzîk û semayê heye. Kesên ku ji wan re ‘qewal’ tên gotin ku hem muzîsyen hem jî mirovên olî ne, bi dahol, bilûr û erbaneyên xwe hem di merasîmên Newrozê de hem jî di dema serdana xwe ya salane ya turbeya Şêx Adî Bîn Misafîr (1073-78) de di hewaya îlahî û wecdê de têne gotin û reqs tê kirin. Reqskiroxê ku ji wan re “koçek” tê gotin bi “sifeta” alîkarên qewal beşdarî wan merasîman dibin. Li gorî Nûra Cewarî, “Di nav êzîdiyan de, qewlên ku di nav xelkê de têne gotin û tekstên qewlên ‘Mishefa Reş’ varyantên hev in. Dîrokek tevlîhev a hin qewlan heye ku hetanî Serdema Navîn diçe. Ev jî nîşanî me dide ku stranên ritûel ên kurdên êzîdî xwe dispêrin çanda paganîst.”

b) Muzîka ayînê ya qadiriyan
Ev cure muzîk, li herêma kurdan Senandecê ku li cografyaya Îranê ye, di nav terîqeta Şêx Ebdulqadirê Geylanî de, bi erbaneyê tê gotin, li gorî tansiyona ritûelê bastûra wê sert dibe. Muzîka zikrê ye.
c) Muzîka îslamê ya ortodoks 
1. Mirovên olî yên geştyar 
 Li herêma Sêrt û Bedlîsê, mirovên olî yên misliman ku di bin bandora mirovên olî yên êzîdî de mane û wekî çînekê ne, digerin û beytan distrên. Ev kes wekî dengbêjan digerin, çîrokên olî dibêjin û ji bo rêxistinkirina mirovan û belavkirina ola xwe dixebitin.
2. Medîha û Mewlûd Ji gotinên olî yên ji bo pesndana Hz. Mihemed pêk tên. Yên ku van dibêjin, ne dengbêj in, kesên ji gel in. Bi giştî bi tomerî (bi pêkveyî) tên xwendin.

d) Kurdên şiî û elewî
1.Elewiyên Dersimê 
 Çendî ku bi giştî zimanê wan ê îbadetê bi kurdî ye jî, zimanên stranên ku di dema îbadetê de têne gotin bi giştî tirkî ye. Ligel vê yekê di nav Dêrsima hundirû de mirov li semahên bi zakakî û kurmancî jî rast tê. Sedemeke tirkîbûna zimanê semahê ev e ku dema hê elewîtî nû bi cih dibû, şairên gel ên elewî (Pîr Sultan, Şah Xatayî û hwd.) bi tirkî nivîsandine, ya din jî polîtîkayên dewletê yên piştî damezrandina komarê ne ku li vê herêmê hatine pêkanîn. Elewîtî bi taybetî li Dêrsimê bi formasyoneke cihê xuya dibe. Ferqa vê ya ji elewîtiya Anatoliyayê ev e ku elewîtiya Dêrsimê ritûelên aîdî ola zerdeştiyê û olên yezdan-xweristî heta dema nêz parastiye.

2.Elewiyên Mereşê
 Kurdên elewî yên li vê herêmê, bi zaravayê kurmancî yê zimanê kurdî diaxivin. Lê ji ber heman sedemê, li vê herêmê jî zimanê semahê bi tirkî ye. Dîsa mirov li semahê kurmancî jî rast tê. Di nav eşîrên kurd ên elewî de, yên li herêma rojavayê Feratê, bi taybetî jî li herama Binbogayê, hem bi riya aşiq û hozanên gel hem jî bi riya pîrên ku ayînê bi rê ve dibin, hem stranên li derveyî olê hem jî ayet û beyt bisînor be jî, îro hê hene.

3.Ehlê Heq 
Li cografyaya Îranê mirov li Ehlê Heqparêzan rast tê. Çoxur (enstrûmaneke bitêl e ku di navbera baxlama û curayê de û gewdeyê vê gulover e) di nav kurdên Ehlê Heqparêz ên li Îranê de tê bikaranîn. Zimanê wan goranî ye. Mensûbên Ehlê Heq jî şeklê herî kevn ê paganîzmê berdewam dikin, li ber muzîkê merasîmên zikrê û civînên wecdê li dar dixin. Tê zanîn, ew bawer dikin ku dê bi muzîkê bigihîjin sir û raza terîqetê, di jiyan û îbadetên wan de hemû mirovên wan ên olî muzîsyen in, li ber tenbûrayê ku dişibe cureyekî saza doxkurt û bi terzekî merasîmê beytan distrên. Di bawerî û merasîma elewiyên Dêrsimê de jî mirov li motîf û ritûelên ku pratîka êzdayetî û Ehlê Heq tînin bîra mirov, rast tê. Di merasîmên xwe yên zikrê de, derwêş ji xwe diçin û li ser pitotên agir dimeşin. Hêmana herî girîng a ku Ehlê Heq ji komên din cihê dike, girîngiya ku didin muzîkê û nirxa ku muzîk wê temsîl dike û şîrovekirina wê ya sembolîk e. Taybetiya herî berbiçav a vê muzîkê jî ev e ku xwedî bastûreke pîroz û veşarî, pir taybet û orîjînal e.
Nezan Newzat Çelebî, Vedat Yildirim, Aytekîn G. Ataş
Werger: Davut Ozalp

Nivîs a bidomê