Li Muzîka Kurdan a Kevneşopî Nêrîneke Giştî-1

Ji bo kesên ku bixwazin der barê muzîka kurdî de lêkolînan bikin, mixabin zêde çavkanî peyda nabin. Ev “nivîsa berhevkirî” ji bo ku bingehekê ji kesên ku bixwazin der barê muzîka kurdî de agahiyan bi dest bixin re çêbike, bi jêsûdwergirtina ji çavkaniyên cur bi cur hatiye amadekirin. Bi taybetî jî daxuyanî û lêkolînên ku di warê formên muzîkal de hatine kirin, ji ber ku bêhtir lêhurbûna li ser formên li herêma Culemêrgê ne, hemû formên di muzîka kurdî de kite bi kite nagire nava xwe. Di navbera herêman de şibîn û guherînên çawan hene û ev guherîn çi ne bi kurtasî li ser wan hatiye sekinandin. Ji ber kêmasiya çavkaniyan, dê bê dîtin ku daxuyaniyên der barê dîroka muzîka kurdî de zêde ne berfireh in. Ev sernav bêhtir, bi fikra ku “der barê dîroka muzîkê de agahiyên bi vî rengî hene” hatiye amadekirin. Her wiha dê bê dîtin ku pêdivî bi berfirehkirina xebatên di warê hevhîkariya muzîka kurdî ya bi muzîka gelên din ên herêmê re jî heye.
KOKA KURDAN
Der barê koka kurdan de em dikarin behsa çend tezên bingehîn bikin:
Hozan Dilşiyar, “Dema ku em lê dinêrin bê ka berê kî li Mezopotamyayê jiyaye, em rastî hûrî, gûtî, aqadî, asûrî û gelek gelên din tên. Di nav pêvajoya dîrokê de derdikeve pêşberî me ku civakên wekî hûrî, gûtî û aqadî kalikên kurdan in. Bi awayekî xwezayî li cografyaya Mezopotamyayê, aliyên çandî yên gelan bi hev û din re têkildar in.”

Marr, dibêje ku “Kurd, xwecihiyên Asyaya Pêş in û bi qewmên din ên xwecihî ermen, gurcî, xaldiyan… re wekî lêzim (eqreba) jiyane û zimanê wan li wir pêk hatiye.” “Zimanê kurdî di nav pêvajoyê de bi guherînên mezin re rû bi rû maye û bûye zimanekî hind-ewropî û bi vê rewşa xwe mirov dikare rasterast wek mîrasgirê medî bihesibîne.”

Minorsky, “Kurd digihên medan. Tê zanîn ku medî gelekî “îranî”ne ku beşdarî pêla dawîn a koça gelên hind-ewropî bûne. Ji lew re daneyên dîrokî yên wekî Îrana Rojhilat, di salên 2000’î yên Berî Zayînê de rastî koça qewmên hind-ewropî hatiye, bi tezê piştrast dikin. Medî di sedsala 7’an a Berî Zayînê de ji herêma Gola Urmiyeyê ber bi Botanê ve bi pêş ve çûne û bi gelên xwecihî yên vê herêmê re ketine nav hev û din û heta ber deriyê Deşta Mezopotamyayê hatine.”

Wekî ku ji jorê jî diyar dibe, der barê koka kurdan de mirov dikare behsa sê tezên hevpar bike:
1.Di fonksiyona etnîkî ya kurdan de bandora faktora ‘med’iyan.
2.Xwedî karekterekî îranîbûna (hind-ewropî) zimanê kurdî.
Yek ji gelên qedîm ên Mezopotamyayîbûna wan û pevrejiyîna wan a bi gelên li vir re, ya bi sedsalan. Bi her awayî hevhîkariya wan a bi gelên herêmê re.

Zimanê kurdî
Li gorî zimanzanan, zimanê kurdan bi awayekî giştî ji çar zaravayên sereke pêk tê.
1.Kurdiya bakur an jî zaravayê kurmancî: Beşeke mezin a kurdên ku di nav sînorên Tirkiyeyê de dijîn, kurdên Suriye, Lubnan û Qefkasan bi temamî û beşeke kurdên Iraq û Îranê bi vî zaravayî diaxivin.

2.Zaravayê kurmancî (soranî) yê ku li Kurdistana Navendî pê tê axaftin: Ev zarava carinan wekî kurdiya başûr (kurmanciya xwerû) an jî bêhtir wekî “soranî” tê binavkirin. Pareke mezin a kurdên Iraq û Îranê vî zaravayî bi kar tînin.

3.Zaravayê ku wekî kirdkî, zazakî yan jî dimilî (dimilkî) tê zanîn: Ev zarava ji hêla beşeke kurdên ku di nav sînorên Tirkiyeyê de mane ve tê bikaranîn. Cihê ku herî zêde ev zarava lê tê bikaranîn bajarên wekî Dêrsim, Çewlik, Xarpêt, Amed, Ezirgan û navçeyên wekî Sêwreg, Gimgim (Kela), Motkî, Palo ne. Du devokên vî zaravayî yên ku herî zêde tên bikaranîn ev in: Devoka Dêrsimê û devoka ku em wekî devoka Çewlig-Amed-Sêwregê bi nav dikin.

4.Zaravayê goranî: Ev zaravayê ku wekî Hewramî jî tê zanîn, zaravayekî nêzikî zaravayê kirdkî (zazakî, dimilkî) ye û ji hêla kurdên Iraq û Îranê ve tê bikaranîn.

 

Nezan Newzat Çelebî, Vedat Yildirim, Aytekîn G. Ataş
Werger: Davut Ozalp

Nivîs a bidomê