ÇandName Li pey şopa bav û kalan…
Di destpêkê de heke em bi pirsekê dest bi gotara xwe bikin, wê demê ev mijara me yê fikr û ramanan de bêtir zelal be. Pirsa me jî; gelo Gelê Kurd gelekî bindest e an gelekî têkoşer e?
Bêguman bersîv ne hêsan e. Lê heke em bixwazin cevabekî jê hildin, dibê em di perspektîfeke tek û yek de gelê din ên ser rûyê erdê û kurda bînin li ba hev û ka binhêrin çi ferq heye an jî çi ferq hene. Ev sedsala dawîn û heta îro, waxta ku em Edebîyata Kurdî dimêzînin, bi zêdeyî hêstên bindestî, hêsirî, bêkesî, neçarî tên xûya û bandora xwe ser xwendevanan de dihêlin. Lê belê bêdewletî û bindestî ne wek hev e, cûdatîyeke tenik navbera wan de cîyê xwe digire.
Birastî ez bixwe çend welatê Efrîkayê mam, pişt re bo kerê perwerdehîyê min fersend dît ku jîyana gelên Asîyayê, nêzîk ve bibînim û bibim şirîkên heyata wan. Gelên Efrîkayê û henek welatên Asîyayê bin zor û zilma dagirkera gelek kişandine û hê jî dikişînin. Pêşyê eger em Efrîkayê bînin ber çavan, hemû gelên wir azadîya xwe dest xistine û bindestîya Îngiliz û Fransizan xilasbûne. Belam tesîra serdestan tesîreke wisa mezin e ku îro jî bi tev reng û denge xwe ve ber çavan e. Her wekî îro gorî qanûnan tu cûdatî nava reş û spîyan de nîn e. Lê çerm reşên Efrîkî cem yekî spî nikarin ku derheq tiştekî de fikrê xwe bîne ziman, em dikarin bêjin mixabin ewna xwe piçûk dibînin. Hê îro jî çayxane û xaringehên reş û spî ya cûda ye. Welatîyên Efrîkî qedera bindestîyê didomînin û wisa texmîn dikim ku ew ne tîştekî asan e bi carekî de wê nexweşiyê xilasbin.
Hîndistan ji Efrîkayê xirabtir e. Îro Hîndistan dewleteke mezin û serbixwe ye lê belê zimanê wana gelek bin bandora Îngilizî de maye û 3 peyvan yek Îngilizî ye. Dema tu welatîyên Hîndistanê re civîna pêk tînî û fikrê wan derheq mijarê de dipirsî, yek peyva wan heye û ew jî “yes sir”e, yanî hûn zanin, hûn çawa dibêjin wilo ye. Wisa xwîna wan mêtinê ku daxûyandina fikr û ramanên xwe bêparin. Ez li vir dixwazim bêjim ku erê em nebûn xwedî împerator an dewletên mezin lê dîrokê de Kurda stûyê xwe ber tu kesî xwar nekirine, mineta xwe kesî negirtine. Dem û dewra Siltan Mehmûdê duyemîn de jî waha bû, dewsa bi payîtext ve girêdanê, Kurda serhildan hilbijartin.
Dewleta Alî Osmanî di dawîya demsala 18mîn û destpêka 19mîn de rewşeke xirab de bû. Bûyerên li Balkana, hilperînên Sirp û Yewnanan, êrîşên Rûs, Fransî û Îngilizan, hicûma Walîyê Misirê nedihîştin Osmanî sere xwe rakin. Mehmûdê duyemîn, padişahê wê dema dijwar bû. Siltan Mehmûd rêzik û zagonên nû dianî ku dewletê wê weziyetê xilas bike, lê ew fikr û zagonên nû rewşê dijwartir dike, serhildanên teze derdixe meydanê.
Berîya Mehmûdê Duyemîn Sîstema Mîrekîya
Dewleta Osmanî de walîyên wîlayeta ji aliyê payîtext ve kifşdibûn û bi destûr û îzna padişah dest bi kar dikirin. Lê mîrekîyên Kurdan ji bilî vê qaîdên bûn. Em dikarin bêjin heya wê demê Mîrên Kurda li cî û ware xwe de xwedîyê nîv-serbixwetîyên bûn û mîrtî ji bav derbasî kuran dibû. Heke em ser grafiîka jorê bisekinin yê were dîtin ku tu têkilîyn siltan ji serokên eşîreta û mîran re yekser tune ye. Dema soz, peymanek hebe an rewşeke xerab an jî hewcetîya tiştekî de mîrê mîran navbeyna wan de têkilîya datîne. Padişahê Osmanîyan rasterast tevî karê Kurdan nabe, Kurd bi xwe karê rêvebirîyê dimeşînin, anegorê xwe biryara hildidin, jîyana xwe didomînin. Serbixwetî û azadîya Kurdan eşkere ye, ber çavan e.
Xilasbûyîna salên 1700î de Osmanîyan xwastin kû wan mîran bi otorîteya navendî/merkezî ve girêdin. Ev biryara payîtext bû sedema bûyerên nû. Dema Siltan Mehmûd de, Sekban-i Cedîd (artêşa leşkerîya nû) hat damezrandin. Bo Kurdan şert û mercên nû anîn holê. Leşkerî boy Kurda jî bû mecbûrî, heta wê demê mîrekîya waxtê şer de payîtext re esker dişandin lê bi zagonên nû ew şandina leşker û serbazan bû daîmî. Hin mîrekî bi payîtext ve hatin girêdan û nîv-serbixwetî ji destê wan girtin, ew baca mîra dida dewletê, ew jî zêde kirin.
Dema Mehmûdê Duyemîn de Sîstema Mîrekîyê
Sîstem guherîbû, erka ji bava derbasbûna kura hatibû sekinandin, walîyan erk û wezîfên xwe ji payîtext hildidan. Bi wê dem û dewrana nû de berpirsîyarîyên mîrê mîran gelek kêm bibûn, ewqas hewcetî nemabû ji ber kû sîstema navendî ava bibû û kar û barên eşîr û xanan ji aliyê payîtext ve dihat control kirin. Paşayên Osmanî û wezîrên wan diketen nava karê fermî û tevî rêvebirîyê dibûn, ew serok û rêberên gura wan nedikirin, rêya wan nedişopandin bi hêsanî ve dihatin guherandin. Birastî bo wan guherandin asan bû lê dijberî wan Kurd hebûn û Kurda wisa zû dev jê bernedidan. Serê demsala 19mîn û pê ve serhildanan destpê kirin, boy her du aliyan jî rojên giran û xedar dîrokê de cîhê xwe digirtin.
1806an de Mîrekîya Babanan serî hildan, ev şer nêzîkê sê sala kişand û encamê de Babanzaden têk çûn. Berxwedana Bababanzadeyan ji serhildanên din re bû nimûne.
Pişt raperîna Babanan, 1818an de Kurden Zaza serîhildan. Ev hilperîn li Dêrsîm û dorhêla wê çêbû, nêzîkê du sala kişand û encamê de Zaza binketin. Pey wan re jî 1830î de serhildana Kurdên Ezdî destpêkir, ev şer li aliyê Colemêrg û Şengalê sê sal dewam kir. Dû Ezdîya re 1833an de Mihemedê Kor û Serhildana Mehmûd Xan, Serhildana Xerzan hate hole. Ev serhildanên bi Babanan re destpê kirin, bandoreke mezin ser demsalên nozdeh, bîst û bîstûyekan hîştin. Hê îro jî têkoşîn çar perçê Kurdistanê didome. Wisa tê xûyanê ku evê hê jî bidome.
Welat Agirî-Riataza
