Eke merdim bi şiûrêko tam ziwanê dayika xwu rê hakim nêbo, merdim kamcîn ziwanî de çîyêk biwano û bimuso, ê çî bi ê ziwanî fikirîyeno. Coka wendiş û musayiş masum nîyê! Yanî ziwano ke merdim tede mana û tarîfê çekuyan, terman, îdyoman, vateyê verênan û îlim bimuso, enê çîyan de çerxê sîstemê fikirîyayişê merdimî zî bi ê ziwanî geyreno.
Ma kurdê Bakurî hetêk ra bi tirkî perwerde benê labelê hetêk ra zî ma bi destê xwu mana û tarîfê çekuyanê xwu bi tirkî îzeh kenê. Bi eno qayde, bêke ma ferq de bin, ma ziwanê xwu hem kêmî û seqet musnenê hem zî neslê ma yê neweyî ziwanê xwu kêmî û seqet musenê! Beno ke bivajîyo kurdê Bakurî xwura heme tirkî zanê, coka tirkî ser ro musayişê mana û tarîfê çekuyanê kurdkî çîyêko normal o. La wexto ke merdim nizdî ra ewnîyeno amadekerdişê ferhenganê kurdkî-tirkî û tirkî-kurdkî (kirdkî, kirdaskî) ra, yanî bi tirkî musnayiş û musayişê çekuyanê kurdkî xesaretêko cidî sîstemê fikirîyayişê ma de viraşto, ma bi derba xwu nêhesîyayê!
Mabeynê ziwanan de ancax se ra 30-35ê çekuyan motamot eynî mana û tarîf de yê. Mesela, tirkî û kirdkî de sey çekuya basîte “su: awe (m)” – “awe (m): su”.
Merdim enê hawa çekuyan ziwananê bînan ra zî bimuso beno, hende xesarê xwu çin o. La seba ke se ra 65-70ê çekuyanê ziwanan hetê mana û tarîfî ra pênêgênê, coka gereka merdim çekuyanê yew ziwanî, ê ziwanî ra bimuso. Çimkî enê tewir çekuyî ancax ziwanê xwu de îzeh bibê û bêrê famkerdiş. Mesela, yew fîîlê basît yê tirkî “unutmak” bîle kirdkî de bi hîrê hawayî yeno vatiş: 1.xwu vîr ra kerdene, 2.vîr ra şîyene, 3.nêameyiş vîrî.
Kirdkî de mabeynê enê her hîrê fîîlanê pêrabesteyan de ferq esto, çimkî kerdoxê înan vurîyenê. Ancax merdim bi eqlê kirdkî îzeh bikero, hema tam fam bibê.
Yewna nimûne; vera fîîlê tirkî “örmek” de bi kirdkî enê çar fîîlî estê: 1.açînayene, 2.mûndene/mûnitene, 3.riştene, 4.vawitene
Fîîlê “açînayene” seba kincan de yan zî qumaş de bi hawayê pêrabestişî yanî sey pînekerdişî bi lak û derzînî girewtişê qulikanê qijekan yeno vatiş.
Fîîlê “mûndene” seba karê sey mûndişê gilaya porî, viraştişê reseneyî û sn. ke dergankî ser mûnîyenê, yanî qaydeyêk gore têro yenê piştiş, îfade beno.
Fîîlê “riştene” bi destan yan dezge de seba mûyan, peşmî, peme û çîyanê bînan ra viraştişê lakî yeno vatiş. Ancî, seba viraştişê lepikan, pûncan, lûfik û sn. zî yeno vatiş.
Fîîlê “vawitene”, seba têro vîyarnayişê lakan dir verinîye ser vawitişê çîyanê sey torre, qenevîç, palase, cacime, xalî û qumaşî îfade beno.
Heta ke mana û tarîfê enê hawa çekuyan û fîîlan kirdkî de îzeh nêbo, neslê neweyî nêeşkenê tirkî ser ro kamilen fam bikerê û bimusê. Bi hezaran nimûneyê winasî estê ke ancax bi eqlê kirdkî îzeh bibê. Xwura îdyom û vateyê verênan bi yewna ziwan îzeh nêbenê. Coka zaf zehmet o ke ciwanê ma, neslê ma yê ke mektebanê tirkan de wanenê bieşkê kirdkî bi wasitaya tirkî tam fam bikerê, bimusê, raşt qisey bikerê û raşt binusnê. Çimkî însanê ma tirkî ser ro kurdkî bimusê, yanî bi ferhenganê tirkî-kurdkî mana û tarîfê çekuyanê ma bimusê, nêeşkenê enê hawa detayan ferq bikerê. Coka bi hawayêk xelet û seqet ziwanê xwu musenê. Netîce de hişê înan de sîstemê fikirîyayişî zî xelet şuxilîyeno. Yanî ziwanê xwu bi wasitaya tirkî senî fam kerdo, o qayde zî qisey kenê yan zî nusnenê. Bi eno qayde, qiseykerdiş û nuştişê înan beno xelet. Eynî seke yew tirk yan yewêko xerîb kirdkî sey turîstan qisey bikero û binusno.
Prosesê Zazakî.Net, Şewçila, Newepel û Weşanxaneyê Roşna de bi hezaran nuşteyî ameyî verê destê mi. Mi dî ke nuşte, şîîr û hîkayeyê ke newe nusîyenê de fikirîyayiş ne kirdkî ne tirkî yo; hetê şuxilnayişê ziwanî ra bi hawayêko mexlute, têmîyanek û seqet nusîyayê. Ancî, mi ferq kerd ke ziwanê eseranê ma yê folklorîkan de fikirîyayiş kirdkî yo. Yanî eserê ke verêna ziwan de ameyê meydan, kirdkî bî. La çîyê ke nuştoxan bi xwu nuşto, sîstemê şuxilnayişê ziwanê enê hawa nuşteyan seqet bi. Ez behsê şuxilnayişê formê çekuyan ke sey “standard” qebûl biyê nêkena, ez behsê îmla û gramerî zî nêkena. Ez behsê nuşteyan de fikirîyayişê kirdkî, bi eql û sîstemê kirdkî şuxilnayişê ziwanî kena.
Xebata amadekerdişê ferhengan gereka ewilî kirdkî de bibîyêne. Yanî mana û tarîfê çeku, term, îdyom û vateyê verênanê ma bi hawayêko kamil gereka bi kirdkî îzeh bibîyêne. Badê pey ferhengê sewbîna ziwanan û kirdkî amade bibîyêne. Enê davîst serran de mumkin bi ke ferhengê kirdkî biameyêne meydan. La hende enerjî û mesref pêro seba amadekerdişê ferhengê tirkî-kirmanckî (zazakî) xerc bi. Û wext sey awe herikîya, şertê amadekerdişê qamûsê kirdkî destê ma ra şî yan zî ha şinê.
Amadekerdişê ferhenganê tirkî-kirdkî û kirdkî-tirkî merdimî rê zaf normal yeno, çimkî heme ziwanan de ferhengê ziwanêk bi ziwananê bînan estê. Mesela, ferhengê tirkî-erebkî, tirkî-fariskî, tirkî-înglîzkî, tirkî-fransizkî û hema zaf ziwananê bînan estê. Labelê miletanê bînan verê verkan, heme waran de ferhengê xwu bi ziwanê xwu amade kerdê. Yanî tewr verî, mana û tarîfê çekuyanê xwu bi ziwanê xwu îzeh kerdê. Coka wendayanê înan binge de çekuyê xwu bi ziwanê xwu şinasnayê. Neke tena çekuyî, mana û tarîfê terman, îdyoman û vateyê verênanê xwu zî bi ziwanê xwu îzeh kerdê û musayê. Metnê îlmî, edebî, hunerî; welhasil heme dîsîplînî bi ziwanê xwu amade kerdê, bi ziwanê xwu wendê û musayê. Mesela, eke ziwanê tirkan ziwano resmî, ziwanê perwerdeyî nêbîyêne zî ancî ê xesar de nêbî. Çimkî her çîyê xwu verê verkan bi ziwanê xwu amade kerdo.
Ma zî eşkayêne o qayde bikin. Yanî ma zî zaf rehet eşkayêne verê verkan ferhengê çekuyanê xwu ziwanê xwu de amade bikin. La çi heyf ke ma winî nêkerd, ma xwu rê karo asan tercîh kerd! Û derba tewr bêdermane zî ena ya ke xebata amadekerdişê ferhengê “tirkî-kirdkî” herinda xebata “qamûsê kirdkî” de îqame bîye. Yanî karo talî herinda karê eslî de îqame bi ke şarê ma vano qey kirdkî de ferheng tena eno qayde amade beno.
Belkî sey ewroyî ez nêeşkayêne îzeh bikerî yan zî mi hîç texmîn nêkerdêne ke bi wasitaya tirkî musayişê çekuyanê kirdkî do hende xesarê xwu bibo, la verêna ez fikirîyayêne, gereka heme ferhengê ma ewilî bi ziwanê ma amade bibê. Coka serra 1999 de wexto ke mi dest bi arêdayişê îdyomanê ma kerd, mi îzehetê mana û tarîfê înan zî bi kirdkî nuşt. Yanî ferheng temamen bi kirdkî, bi eql û kapasîte û îmkananê kirdkî amade bi.
Badê ke mi par dîplomaya lîse zî teber ra girewte, emser dest bi unîversîte kerd. Bitaybetî mi beşê ziwan û edebîyatê tirkî tercîh kerd. Eno qisim de ziwan û edebîyatê tirkan, ancî edebîyatê dinya musnenê. La çîyo baş, îlm û teorîya ziwan û edebîyatî zî musnenê. Eke merdim kerdoxê ziwan û edebîyatê xwu bo, eşkeno uca ra zaf çî bimuso û pê ê zanayişî ziwan û edebîyatê xwu ser o bixebitîyo. Mesela, tirkan ziwan û edebîyatê xwu senî tesnîf kerdo, senî ser o şuxilîyayê, merdim zî eşkeno o qayde ziwan û edebîyatê ma ser o bişuxilîyo.
Wendişê beşê ziwan û edebîyatî de gereka merdim mecbûren termanê edebîyatî zî bimuso, bizano. Coka mi va, madem ke ez termanê edebîyatî musena, gereka ez mana û tarîfê înan ziwanê ma de îzeh bikerî. Yanî ma bi ziwanê şarî unîversîteyanê şarî de biwanin zî, eke ma biwazin, ma eşkenê xizmetê ziwanê xwu bikerin. Bi eno fikir, sey mehsulê dewreyê verên yê sinifê yewinî eno ferheng ame meydan.
Mi qismêkê enê terman zanayêne la zafê înan prosesê wendişî de ez newe ra ser o şuxilîyaya. Tarîf û manaya qismêkê terman ez kitabanê unîversîte ra musaya, qismêkê înan ferhengê TDK û tayê xebatanê bînan ra mi îstîfade kerd. Bi eno qayde, badê ke bi hawayêko kamil ez yew bi yew mana û tarîfê înan musaya, ena rey mi îzehetê înan kirdkî de amade kerdî. Xwura merdim mana û tarîfê çîyêk kamilen nêmuso, nêeşkeno ziwanê xwu de îfade zî bikero.
Term çi yo? Çekuya “term”î înglîzkî ya, yena manaya “kavram”ê tirkî. Yanî çekuya ke manaya xwu taybet û mehdûd ke sey mefhûm yan zî istilahî yew babeta warê zanist, huner û meslekî de yena bikarardiş.
Ena xebate de 513 termê edebîyatî û qismêk termê ke edebîyat û huner ra eleqedar estê. Heme bi hawayê alfabetîk rêz bîyê û xebata ferhengkî gore mana û tarîfê înan îzeh bîyê. Îzehkerdiş de, yanî bi terzê ferhengkî şuxilnayişê ziwanî, kirdkî de hende asan nîyo. Hetêk ra termî bi xwu kewenê warê îlmî, hetêk ra zî ziwanê ma enê waran de nêameyo şuxilnayiş. Heto bîn ra, ferheng de gereka merdim hem ziwanî zaf krîstalîze bişuxilno hem zî îzehetî zaf zelal binusno ke tu çî xelet fam nêbo; yanî her çî kamilen raşt bêro famkerdiş.
Muheqeq termê edebîyatî ke teber de mendê zî estê, eke eleqedarî û wendoxî ferq bikerê û keremê xwu ra bidê zanayiş, înşala dima do îlawe bibê. Coka ez enê merheleyî de sey dosyaya PDF weşanena, wa bi asanî bikewê destê her kesî. Badê ke qîl û qusûrê qijekî zî tekuz bibê, înşalah do sey kitab neşir bibo ke edîbê ma, wendekarê ma heta bi heta ci ra îstîfade bikerê.
Termê ke ez cinsîyetê înan ra emîn bîya, mîyanê parantezî de sey “(n) nêrkî” û “(m) makî” nuşt. Ancî, mîyanê parantezî de kilmnuşteyê ziwanan û ê ziwanan de term senî nusîyeno zî nuşt. Bi eno qayde, eke wendoxî biwazê, eşkenê mana û tarîfê eynî termî ziwananê bînan de zî biwanê. Kilmnuşteyî wina yê: “fr.” fransizkî, “îng.” înglîzkî, “îtl.” îtalyankî, “tr.” tirkî, “yûn.” yûnankî. Çekuyê ke erebkî û fariskî ra yenê, mi îşaret nêkerdî.
Ez zaf keyfweş a ke badê çapê hîrakerde yê ferhengê îdyomanê ma ez eşkaya ferhengê termanê edebîyatî zî safî bi kirdkî amade bikerî. Wa ziwanê ma rê, edîban û edebîyatê ma rê xeyrên bo.
Roşan Lezgîn-Zazakinet.com
Ene nişte Zazaki.net ra hamiya girotişî
Qeybî wendişê kitabî, fermo:
Ferhengê Termanê Edebiyatî
